Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXXVIII, Number 31, 17 ʻAukake 1900 — O KAWAIAHAO O KE AU KAHIKO AME KAWAIAHAO O KEIA AU HOU O KA HOLOMUA. [ARTICLE]

O KAWAIAHAO O KE AU KAHIKO AME KAWAIAHAO O KEIA AU HOU O KA HOLOMUA.

He Mau Kaiokalo i Hakula «» fca Matr.ua Maikal. Hon. Edwari K. Li'lkal&nU Heluheluia Hoi e :a ma ka Luakini o Kawalahao t ka ia 30 »} lulai iho neū

Kokoke e hookahi han*n makahiki l hala ae nei, s ka lahui kanaka holookoa o ko Hawaii Pae Ain?. e noho ana lakou iloko o ka po*ie*!e ame ka naaupo. A, i ko kakou heiuhelu aaa I na buke mooleio lehulehu o Hawaii nei, ua ike iho la kakou m& ka mooleio, o ko k&kou mau kupuna kahiko ma Hawaii nei, iioko o keia au kahiko, ua hoomana lakou i na akua-kii i hanaia e ka ilma o ke kan&ka, i kalai ia mai loko mai o na laau ame na pohaku.

O ko kakou mau kupuna kahiko, ua hoomana lakou i im l'a o ke kai, i ke akua-mano. ame ke akua-leho, 1 na manu o b i ke akua pueo, ame ka alae-ke'u. ame ke akua o na holoholona o ke kula. ka puaa hiwa, ka ilio moo, A ua hoomana nohoi na kupuna kahiko o kakou i ka la, i ka mahina, ame r.a hoku. A ua hoomana hoi i na uhane o ka p<?c- i make, ua kapaia na "aumakua." A ua mohal hoi i ko iakou mau klno Iho no na akua-kii, ame na hupo.

No kela kumu: O ka noho naaupo o r.a iahuikanaka a pau o ka honua, iioko o ka poele*le ame ka hoomanakil, nolaila, ua hoouna ia mai o lesu Kristo. ke Keiki a ke Akua, i ke ao nei, a wehe ae ia i ka ipuka o ko na aina e, no ka nuhou maikai o ka malamalama o ka pono Kristiano o ke Akua, ame kona euanelio hemolele, O keia nuhou maikai, o ka malamalama o k&'pono Kristiano o ke AKua, ame Kona euaneiio hemolele, aole ia no ka pomaikai wale no o na mamo a Iseraeia, aole hoi no ka poe ludaio no, aka, no ka pomaikai kauiike o na lahuikanaka apau e noho ana maluna o nei papalina o ka honua. E like me ka mea l paiapalaia ma ka Pālapaia Hemoieie: E hele aku oukou, etc.

A ma ke kakahlaka nui o ka la 4 o ApeHia o ka makahiki o ko kakou Haku 1820; ku maila ma ke awa o Kaitua, Hawaii. na kumu-misionarl mua loa. mai Bnsetona mai, he wahi i'eko o Amerika Huipuia. Ua hlki inai lakou ma Hawali nei maluna o ka moku Thaddeus. 163 la holo, mai Bosetona mai, a ku i Hawali nei.

Ma ia la i wehe ia al ka lpuka o Hawaii nei, no ka nuhou malkai o ka malanialama oka pono Kristiano. O kela nu! maikal, eia kona ano. oia ka iioumana poiolei i kaf inoa o Icsu Kris.o, ke "Akua Oiaio." No ka pomaikai o na kanaka apau o Ko Hawail Pae Ainn olal lakou e noho ana Iloko o ka p,Heele, ka naaupo amē ka hoomana-kll. 0 na hoa o ka Aha Huina Mlslonari mua loa i pae mai ma Kallua, llswail, Uoko o kela manawa ano nui >sa. na Levl Binamu, Kakina, Wlnl, Keiki ame na wahine ame na keiki a lakou ame na ohana o lakou o ka ftuina h«i 14, a mawaho ae o kela huina, ekelu kanak£ Hawaii, no lakou na Inoa o Toma Hopu, o Honolil, ame Keoki Humehume, o lakou he mau hoa hana, he unuhi a mahele olelo na na kumu, a he poe kamaaina hoi. 1 ka wa i hikl mai ai na kumu mislonari mua loa ma Hawali nei, o Llholiho, Kamehameha 11. ka Moi o Ko Hawail Pae Aina i kela wa. O ka Molwahine Kaahumanu ame ki Mea Kiekle Kalalmoku, na Kuhlna Nui '» ka Mol, ame ka Ohana Alii. '!»a ke Akua no i hoomakaukau e mamua i ke alanui, ame ka wehe ana i ka (puka o Hawail, no na ohana miBionari. A o ka Mol Kamehameha II ame na alii a pau ua ae lokahi maila lakou i na mlsionarl, e hookumu a kukulu a e hoolaha aku i ka oihana hooia l na uhane, mawaena o na kanaka apau o Ko Hawai! Pae Aina.

Ma ke kakahlaka nui o ka la 11 o ApeHla ku mal la ka moku mlsionarl Thaddeus ma Honolulu, Oahu, a ma ka la 20, oia mahina no, u:t wehe ae la o Blnamu ame kuua mau hoa i ke Sabati Ekalesia mua loa ma ilonolulu nel, ma keia kahua mua loa ma k U ae nei, i manaola ua kokoke mal Ueia halepule aku.

O ka Makua Rev. Hiram Blnamu, oia ka mea nana I kanu mua loa l na anoano o ka pono Krlstiano Hoko o ka Ekaleeia mua ioa o Kawalahao: r. ua ulu ia anoano mua loa o ka D(»no i kanu la, iloko o na huna nani, mawaena o ka hanauna hou, a hlki i heia īa.

O ka halepule mua loa o ka 'ĒkalKōia o Kawalahao. ua kukuluia ia l ka ma« 4cahlkt o ko kakou Haku IS2I. A iloko o na mahina pokole, ua pau ka hana, a ua paa pono na mea np.iu. ma k:\ llma o na kamana. he maa »iao\q, ame na Hawaii nohol. A ua hoolaaia Va halepule no ke Akua, ma ka la 15 o Sepatemaba, na na Revl Binamu ame Kakina. A ma kekahi la ae. ua ma'.amala ka pule nui ma ke Sabat*, ua plha lakou t ka hauoli I ka halepule *ou 1 hoolaa ia no ke Akua. O ka hale he 54x21 kapuai.

Ka halepule elua. Ma ka la 50 o Me!, o ka M. H. 1824, oia hoi, eha la mahope Iho o ka make ana o Kaumuali! ka Mol o Kaua!, ua pau iho la 1 ke ahl ka halepule plli mua loa o Honolulu, ua manaola he ahl puhlbaka na na Hawall, & l ole ia. he lehu »lka na ka haole. I ka pau ana 1 ke ahi. hu mal !a ke aloha o na AUL A Uoko o 2 a 3 U ku ae la o Kalaimoku. ko Liholiho kanaka nui, a hoeu aela e kukulu h »j 1 ka halepule. Iloko o elua pule. ua nul na makaainana i kokua mai 1 ka hana, hul pu me na kamana. A Hoko o U m pokole, ua paa hou ka hale, a wehe hoo la no ka hoomana ana 1 ke Akua. O ka hale 7JxSS kapuai.

Ka Halepule Ekolu. Mamua oka pau ana o ka M. H. 1825, ua nut mai ke ohohia o na kanaka, e huli I ka pono, ua piha ka halepule a koe na kanaka iwa* ho, nona ka huina o na kanaka he 3,000 e hele mau ana i ka pule. A no ka uuku o ka hale, ua hapai hou aela o Kaahumaau ame Kaiaimoku e kukulu hou i haie hou. A o ke kahua o keia haiau nui« aia la mawaena o ka hale noho o Kalaimoku, ame ka ilina ku> papau o na Alii. O ka halepule ekolu keia i kukulula i ka M. H. 1825.

[ Ka eha o na Halepule. Eha makahikl | mahope iho o keia wa, a i ke kau mehana, o ka M. H. ISJS, ua kukulu hou ia ka haiepuie no ke kupono e pau ai he 4,fi00 a Oi īMinaka. A ua hoomakaukaula ka hana ana e ke Aliiwahlne Ka» ahumanu ame ka Moi opio* ke Alii Keauikeoull Kamehameha 111. O ka nui o ka hale 1» kapuai ka ioa, S3 kapual ka laula. He haie nU • uhi ana i ka

u; aina o 12.SC kapuai kue*. Amaka la J o luial oia M- H. 1523, u& p«A fca hale. a wehe Ja na puka no ka Hoomana ana i ke Akua. A ua p4ha ka haif. h« 4»> a o; na kanaka. Aīa pu rr.al' k • ola ann.na, »a makua M&anele ka M"i Oplo KauikeoulL ke Alliwahine K.iahumanu, ka ohana aiii ame ka j>>e k«>ikoj, na alakai o ka lahul. e akoakoa ana me ka hauoli, no ka halepule hou.

lie 1S makahiki o ka Makua Rer. Blnamu arr.e na hoahanau o Kawalaha*3 kahiko. i malama h6omanawanui ai 1 r,a hana halpule. ame na hana hoomana i ke Akua maloko o ka halepule weuweu. mauu pili. o ke ano hale Hawaii kahlko. A hlki ika makahiki IS3S, i ka la 1S o Sepatemaba; alaila, o ka Makua Oinamu, ka Mol Kauikeouli, na Alli, ame na hoahanau o ka ekaieaia. hoala like ka manao e kukulu i hale pohaku hou. i paa ame.ka ikaika. Ka Elima o na Halepule. O ka hoomaka ana o ke kukulu ana l ka halepule pohaku o Kawaiahao, Iloko o kela wa kahiko. oia kekahi o na moolelo Ko Hawall Pae Ahia. Na Halrama Blnarr«u i kaha ke ki! o ka luakini. Ua komo ka Moi Kauikeaouli, ka Ohana Alil. na makua Mi.«ipnari amena kelki a lakou. na makamakn. hao'ie. na hoahanau, ame na kar.aka o Hawaii e kokua i keia hana nui. o ke kukulu ana i ka lu&kini o ke Akua, i kapaia ka Luakini o Kawaiahao.

O na pohaku puna ako'ako'a o ke kahua olalo, ame na paia o Kawaiahao, ua iawe ia mai mal na kahakai mal o Kalia ame Waikiki. O ka pohaku-kihi mai lalo mal o alanae. O kona mau kua nui, na o'a ame na laau. mai na kuahiwl mai o Oahu. Ao na mea paahana o ka haie holookoa, mai na wahi lehulehu mai o ka pae aina, a mai ko na aina e mai. I like aku me ka halepule o lerusalema, iloko o na la o Solomona ka Moi. o ka Iseraela. Na Halrama i hoomakaukau mal i na mea paahana apau o ūa halepule 'la, mal na mauna mal o Karamela, ame na \n ahi lehulehu o ka hikina.

Elima makahlki ame elwa la, mai ka hoomaka ana o ke kapili a kukulula ana o ka hale hou, a hlkl l kona paa ana ma ka la 2 o lulal o ka M. H. lB4i, iloko o ka hana akahele, ame ka paa kupono. A ma ka la 19 o liiilal oia makahikl no, haāwi a lioolaala ka hale no lehova. He la nui hoomanaoia o ka Ekalesla 0 Kawaiahao. a hiki i ka piha ana o kona iubile mua, 50 makahiki. Ua hoomanaola na hana oia la m<floko nei i ka M H 1892 Ke eono o na Halepule. He 53 na makahiki o ka paa ana o ka halepule pohaku o Kawaiahao, a hikl 1 kona wa 1 helelei ai, a hana hou ia i ka makahiki 1594. Ua hoomaemae hou ia ka halepule, ma ke ano Amerika ame Europa o keia au hou, me kona mau kukui uwila. O Kawalahao hou e ku nei, oia kekahi o na halepule nani loa iloko o ko Hawaii Pae Aina. Malalo ona alakai a hooponopono ana a kona kahu, ka Rev. Henry H. Parker, i noho loihi ma ke kulana oihana kahunapule no ka Ekaleaia o Kawaiahao iloko o na makahiki piha he 30 a o'i. A oia nohol ke kahunapule hookahi i noho loihi ma ka oihana kahunapule, iloko o ka Ekaiesia, mamua o na kahunapule e ae Uoko o na Ekaleaia o Ko Hawali Pae Aina. O ka luakini o Kawaiahao no Ke kla oka naauao o Hawaii. Ke kiahoomanao o na makua misionarl, anie ka lakou oihana hoola. Ke kia-hoomanao o na Aiii Hawaii o kela au kahiko loa. ame ka lakou mau hana maikai,, a kokua i ka pono; Ka pohaku-kihi ona Ekalesia Hawaii. I kekahi' manawa oia no ka Haie Oihana Aupuni, o ke Aupuni Moi. Ka halepule ona Moi-ka-ne, na Moiwahine, ame na Keikialii o Hawaii. Ka hoku-kakahiaka o na mokupuni o ka hema ame ke kikowaena o ka ume kaumaha o ka poho Kristiano, mawaena o na kanaka o ko Hawail Pae Aina ame ko na Aina E.