Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXXVIII, Number 28, 13 Iulai 1900 — Ka Mookuauhau ELUA O Hawaii. [ARTICLE]

Ka Mookuauhau ELUA O Hawaii.

Ua olelo ae na kahuna me naMii, o Naluhoohoku ka makua o na lii kanuna , n£»auao loa ma ka hoonohonoho ana i; na mea apau e pono ai na lahui hope aku, o Naluhoohoku ka inoa e kauiana ana ia lahui aku ia iahui aku, ke mau nae ka puka ana o ka Naluhoohoku ■ mau mamo aku, a kau aku ia puka ana aku a ia puka ana aku, a hiki i ka. pukaana hope loa o ia mamamo. Ua make iho la o Naluhoohoku me kona alii me Keliiakamalamailalo, ma 0 ka eiemakule loa o laua, ua kaumaha' loa ia na ohana alii me na keiki opio alii, ua kumakena na mea apau he mau anahulu elua.« Ua hoomoe ia ae o ulukamaalii me Kauhikapuokalani, kaikuahlne o Naluhoomana, . Naluhoomana nohoi me Moanakaieleele, ua hui lakou a kaikunane a kaikuahine, ua rraika* no ia i na papa alii, ka moe ana o Naluhoomana l.jce kaikuahine o Ulukamaalii. I MOKUNA X. I Na Hana Miklala a na Makaainana Maluna o ka Aina. | Nohoalli o Uluakamaalii I 'alii nui no H nvai'. i'. puni o N'alulioomani k? .Tann: :i Hooulu *aiui (ka buke ehi'.u «.• keia Moolelo) Hoouiu alii, kaula wanana nana oull o ka manawa, i kc ae la na mea apau mai o a o ua nohoalii ko lakou mau Haku a makua nohoi no ka lahui. Ua hoopomaikai ia lakou ma ko iakou nnu alii oluolu, a nana i na makaainana ilihune, ua ulu mai la o Naluhoomana i ka poe ilihnne ma ko iaua alo, oiai, o Naluhoomana no kaulana aina o Ulukamaalii, he mana nui kona maluna o ke'lii o Uluakamaalii. me na aiii apau. a ia ka'make ame ke ola o na'lii hookuii ma ka poho o ka lima o Na.luhoomana. ' i Ua olelo ae na lahul alli, me ka. lahui alii hooulu lahui. O Naluhoomana ke kanaka hookahi nana e nana pono na mea apau, ke kanaka ihilinai ia e na mea apau, no ka maikai o na huaolelo ke hookuka. Ua ike na'lii me na makaainana i ka hui a kane a wahine ana o ko lakou mau aIH, me ka oluolu maikal o nalil kahuna me ka lahui alii, me ka maikai o ka manao o na mea apau, mai ka on lakou a hiki i kah opena. Ua like ka leo o Naluhoomana me he harehare la. ka nanahe o ka olelo ke hoopuka mai, ua pipili paa loa na'lii kane me na'lii wahine, i ka wa e hoopuka mai ai o Naluhoomana 1 kana olelo. a ia na'lii wahine kane ole, ke iniki mai la, ke lou ae la a ke ume iho la, ke apo ae la i ka malo, huki hoi kekahi i ka hikihei kalukalu. 0 Naluhoomana ke'lii kahuna, hookahi i ike ia kona nani ame ka ui m,ohaha mai o ka olelo, 1 pipili mai ai na 'lii kane me na'lii wahine aole nae kela e ake aku a na ia mea he komo aku i| ko lakou ipuka hale, he hana nui kana, e pono ai ka lahui. i Ke ike aku nel o Naluhoomana me ka haku Uluakamaalii, I na kanaka ke hana mai nei i na ko'i pahoa, mai ke nui a ka liilii, mai ka loa a ka poko, o ka poe kalai waa keia e hana mai nei. Kukulu Hale kekahi poe alii me na kanaka, mahiai mai la kekahi poe makaainana, ua ike iho la na poo alii o Uluakamualii, me Naluhoomana, ke poo oihana hooulu i na mea ulu. Ua mikiala na mea apau, i hakalia 1 ka pau o na meahana, kahele no ia 0 ka'e kuku kapa, na mea apau ke kua kuku a na wahine, o kela ano keia ano, na ohe ka palapala, na ipu wai pipi hooluu kapa o ke'ano kahiko. i 1 ka makaukau ana o na mea apau, ua lawe ae la kela kanaka keia kanaWa 1 ka lakou mau hana pakahi, a oi aku maluna o ka palena i haawi ia ai e ke alii, pela me na wahine ike iho la o Nāluhoomana ua maikai a holopono ka mea 1 lawelawe ia. |

Hoomaka aku la kela kanaka keia kanaka, e lawelawe 1 na Hana i hoike ia e NaluhoOhoku ke kaula, a kau mai ia Naluhoomana kana keiki hoolohe i ka leo o kona makuakane. Aia na'lii me na makaainana kelalama hele la ma na kuahiwi, na alu, na awawa hohonu, na'aiu, me na kahawai, e imi 1 na mea i hoike ia ae la mamua, pela lakou i eleu ai na na hana pili ia oihana. Ua ike iho la lakou 1 na mea pili i ka lakou oihana, no ka Holopono o ka lakou mea e hana ai, ua oehu aku ia ke la alii keia alii kela kanaka, keia kanaka, i na mea e pono ai ka noho ana ma na hana nui. Ua ike Iho la o Uluakamaalii ke alii, ka Haku maluna o na papa alii apau, i ka holopono o na hana a kona alii kahuna hoopono, me na alii apau, ua hiiinai aku la lakou maiuna o Naluhoomana ke kaula pololei ma na lawelawe ana i mea e pono ai ka lahui kanaka me na alii hanau o ka aina. He olapa ana na ka Uwila, kui ka hekili pa maio o ka Ualama, o Ikuwa, ua oiii palanehe mai o ke keiki umikumamakolu a Naiunoomana, mailoko mai o Moanakaieleeie kona makuahine alii. Puka mai ia nohoi o Kalanikamakelii, mai ka puhaka mai o Kauhikahikapuokalanl, kona makuahine aiii, o ka umlkumamaha ia o ka Uluakamaalii

mau keiki. Puka ia mau mamo alii, n.a ka oieio ana kaula wanana pololei. L'a lawe nalii na lakou e hanai ha kanra ain Lou, aoie no Le lii e ae, o Keaiohialii no, kaikuahine o Uiuakamaaiii, o Manamanaakēa ke iii kanuna opio, rr.e Kaianiakamaalii ke alii, o Keaioliilan.ahi ka mea nana e hanai na lii opio. Aoie no l:e hana a an 'makua alii l na keiki, o lakou no ia, ua hai.ai ia e like no n:e ke ar.o mau, kaihi, ke kapu. me ka maiuhia o ka hanai.a ana o na'lii, aole wahi hemahen.a i kā mea hanai alii, kapu loa. Ma keia hanai ia ana o na'lii opio, ke wauahi ia mai ia ka lani e na ieo wa■v\alo o ka Hek.li ku'iku i lua, me Ua uwiia e lalapa heie ana i ka lewa, ke nei nei ke olai n.e ka ikaika, o ka Ua Koko ke i.alii nei i ka aina. O keia n.au hoailona a kakou i ike ae la o Pele no ia i hoikeia ai e ha Kauia wanana, eia oia ke paahana ntai la i iiaie no lakou, oia o Kiiauea nui, ma 0 kona kino kupua la, me kona llamuku nui o Kuhaikekaua. Ua kuene pono iho la ua maōan.e Pele nei no Haaole kupu eu e kulai i kona ikaika, o ka eueu Kamapuaa waie no ka mea nana i hoonaue īaia. 1 (E kaia mai ia'u ika mea unuhi mo- | olelo no na mea e pili ana i keia moo- ■ leio, mai a Kanalu a hiki mai ia Paekauma Le 31 ia hanauna lahui, mahope 1 mai o Manamanaakea me UiuakamaaLi i puka mai ai na kaao me na moolelo kuauhau o kakou, me na kupua i puka mai ai mailoko mai o ke kanaka, e like me Kamapuaa, kana moopuna, Ouli, Kawelo, Laukaieie, Laieikuwai, Keamalu, Maul koiohe, Hainakolo, Laielohelohe, Kanoeamakalii, mailoko mai lakou o ke kanaka.) | Eia na kahuna me-ka hoola ke lawelawe nei no ma ka lakou oihana laahia. Oia no ke a'o ana i ka lakou mau keiki i na pule hooulu kanaka, hooulu alii, hoouiu ai, i'a, me na mea apau, e pono ai ka lahui kanaka, i na pule apau. Pule hoola kanaka, lioola alii, lioola i na mea apau. i Hookuku imua k« oho o ka hoi o mali'o O malanaiku Ojka wahine p ke kapolei He lei no papa i ke alina j Ika mali'o o kakahiaka j Ike kai oloa i ka ula ia ku Heula mohai alana e kala e ola E ola e ka haku lei awahi lono O ka wahine pio mua ae wahi kapu I Kapu kai e iono ike kiu la a—Hiu. Hiu wa i ka malo lawakua a Kanaloa. . O Hauniea ka ena a kino lani. 0 kuna kapolei i ka honua. Hooili lei haele, hooiii ula-e Hooili malo-e, lei e, lei ku Lei ka ua kane ko kapa He kapa au no kane me Nu'akea 1 kuku ia e papa i ka Honua I kukuku hana i lalo o hana ' Kani keke'u ke'kua, ku'i ke ka loa Hooki i ka nao Makalii ' Ke kapa aka wahine oopu holo lalo j I kuku a oki kaulai i lalo o ka nonua I | Kaa ka honua ike kapa aka wahine o me-a I O ola, ola ka ka lani | Ola ka honua, ola ka mauna Ola ka moana, Ola ke'lii Ola ke kahuna, Ola ke kilo Ola na makaainana Ola ka ai, ola ka i'a Hoola i na mea ulu o ka aina A mama, amama, ua noa, lele wale. O keia ke kulana o na ano pule hoola lahui, e ao nei o Naluhoomana i Ka )ahui alii, o ka pule no keia e a'o ia aku ai o Manamanaakea ke kahuna wana- ! na hooulu lahui, me na ike kupono ke j a'o ia i Manamanaakea, ke keiki umikumamakolu a Naluhoomana, me kana alii wawahine o Moanakaieleele, ka u'i j ■ noliea kaili puuwai o ia au poeleele. I (E kala hou mai ia'u e wehewehe a-• ku wau i na mea ano nui o kela p\Ue hoola a oukou i ike ae la maluna, o ka lee kanaka mua a na Akua i hana q,i me Uluihonua kana wahine, mai a—ka me Uluihoinua,, he 2(> ia hanauna lahui kanaka, hiki mai ia Ola me Kaiaola kana wahine, hulihia ka noho ana o ia lahui.

■Noho aku ia lahui kanaka mahope, ! o Kaneikamola ke kanaka mua o ia lahul me kana Wahine, me Popoheilionu.i mai a Kaneikamola me Popohe'honua he 26 ia hanauna lahui kanaka, a hiki mai no ia Ola, me Hanaiaola kani \vahine, hulihia hou no ia lahui tc?naka. Noho aku o kumuhonua me Mehani kana wahine, ke koiu o ka papi kanaka, he 23 i hanauna lahui 1 <aa aku o ola me kaunu aola, pau ia han-Āuna, kaili ia Wewehiku, pau ia lahui kanaka noho aku ka lahui he lii hou. Noho aku ia ia lahui kanaka mahope o Waia me Waiku kana wahine, fie 52 ia hanauna iahui kanaka, a hiki ahu ia Oia me kana whine, hulihia no Ja la hui kanaka. Noho aku o Hookukuimuakeohookahaiomaii'o, oia no kela pule e kau ae la maluna o oukou i ike ae la, me Pauaiii kana wahine he 30 ia mau hanauna lahui kanaka, a loaa mai o Oia me Kalikoalii kana wahine, huli hia no ka noho ana o ia kanakolu lau kanaka. Noho aku o Pohilolamikaamokamoleu me kana alii wahine me Pipiliihonua, ua noho iio ia lahui, ua wanana mai na liokilo o ia hanauna lahui, īne na kahuna, na kaka olelo. He au huiihia nui e hiki mai ana, o Ola ke kahuna hooulu lahui elima o Hookukuimuakeohookahaiomali'o. Na wanana no a Pohilolani, ike au hulihia ehi.

Mai a Pohilolaniikaauiokamoku, a moku, a hiki i Ola ke kaula wana oiaio na Cia i noi ia Kane me e hoola i ka lahui kahuna hooulu kanaka aole iakou i heva, ua hooko o Kane ke Akua hoola me Kanaloa, Keliipookapu, he 14 hanauna lahui, pii e ke kai a Kahinaaimalama ame Kahinalii. Elua hanaupna lahui mahope mai o ke kai a Kahinaaimalama me Kahinalii, a hiki mai ia kakou, mai a Kanalu a hiki mai ia Paekaumana 34 ia Hanauna lahui; Hulihia o Hawaii nei i na I-lola'hiku no mai.o Puaiki a hiki mai i ka mea nana e kope nei leeia mooleio 31 lahul) Pehea\ aku nei ia oukou e ka mea e heluhelu ana i ko kakou mookuaunau iahui, mai uluhua mai oukou he mea e hoomaopopo ai na pule hoola iahui, o kela mau hanr>una iahui ewaiu. Hooia i na -īA-ia apai. € pono ai ka la'nui, a hiki ir.ai ia ka'eoi no laliui ln ioi. Eia o Moana/nanaakea me Kalanikamaalii. Ua nui ae la Liua e lua me ka mohaha maoikai, o no. heleheiena o kona makuakane o Uluakainaaiii, ua like loa me' Kalanikamaalii, Ue olelo nei o Naluj>oomana ke kauia ia Uiuakamaalii e a'o i ka laua mau hapuu alii i na ike kilokilo, me Kalanikamaalii ua makemake o i'luakan aalii e a'o i rt ike kahuna kilokilo nA ike apau o ia oihana. Ua a'o mua ia iho la oalii • i»io i k.l puie hoohua alii, hooh lan ji. h • i na mea apau, hoohapai Xeiki kanē a kaikamahine, & keia kekahi o na pule maikai o ia iahui e hoopaa ai. a kat mai ia lohui aku ia lah'u kun. Ku ana Hua i ke I ke kahakai O Nalu kua O Kaiu alo O Na.u ku O M/u m^o 0 Nalu apik'pi 1 ka moana O nehe kua r O nehe makani alli ' He makani ha Kanala ■ He makani pahee I Iloko o one hua-e E hua-e v E hua iluna E hua iiaio Eia kau mea v Hoohua o ke kanaka Ehuaehapai' He hua kane He hua wahine He hua loaa He hua ola Ua noa noa loa no Amania Ua moni aku la ua mau alii opio nei i na pule hoohua, i na pule apau e ao ana laua i maopopo na ano oihana a ko laua mau makua. ua lehia o Manamanaakea i na pule apau, peia no o Kalanikamaalii, ua lehia iilee iaua me hooponopono aupuni ana ua lalia. Nana na mea apau i na opio i ka 1010 i ana o ka laua matl puie i a'o pono ia ai e Poluluhialii kelii kahuna nui ke keiki no ia a Naluhoomana me Moanakaieleele, ko lakou mau makua no ia o Poluluhikalani, o ka pokii no I keia o Manamanaakea. Elike me ke ano mau o ka lahui hooulu kanaka o na keiki mamua e lawe ae 4i ekolu o lakou i mau kahuna nui, no ka lahui alii o ka hoa kuka olelo o ke alii o na keiki ma waena o lakou na kaukaualii, me na kaukau lahui alii kahuna. Ua ike o Naluhoomana me na kahuna nui. Ua makaukau nalii opio l na oihana e pono ai ka lahui alii, me ka lahui kahuna, aole wahi hemahema o ,ka lahui ame ka lani kamalii, ua moe-l ae nei o Manamanaakea me ke Keikea jka mua aku o Kalanikamaalil. j Ua hoomoe ia o Kalanikamaaiii me Kalanilauhina, ka mua aku o Manamanaakea kelii kahuna hooulu lahui, i ua maikai ka hui alii ana o lakou* iho, J ua ae mai no ke Akua o Kane me. Ka- ' naloa, Kepookapuhunaikeaoull, na Akua hoopiha kanaka i ka aina mai o a o. Ua hui ae la na alii me ka oluolu maikai o leo lakou noho ana, me na ohana alii na lahui alii, na kahuna hooulu ike o ia na kilokilo kuhikuhi puuone, me na kakaolelo na kaula o ke aloalii. Ua hoi aku la o Uluakamaalii no kahi mau loa o ke kanaka o Naluhoohoku aku no kona hope ka lua o na'iii hanau o ka aina, ka makua hoi o ia lahui kanaka nui wale, me ka holopono o ko laua hanu ana i na la oluolu o ko laua mau la kanikoo. . (Aoie i pau.)