Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXXVIII, Number 4, 26 January 1900 — HULILI LAPALAPA KE AHI IA HONOLULU PAU AHI WELIWELI MA KA POAONO NEI. HALA O KAUMAKAPILI ME KONA NANI APAU. He Mau Tausani i Hooneleia i na Home Ole Ka Uluku a Pioo Nui ma ke Kulanakauhale Nei [ARTICLE+ILLUSTRATION]
HULILI LAPALAPA KE AHI IA HONOLULU PAU AHI WELIWELI MA KA POAONO NEI. HALA O KAUMAKAPILI ME KONA NANI APAU.
He Mau Tausani i Hooneleia i na Home Ole
Ka Uluku a Pioo Nui ma ke Kulanakauhale Nei
O ka Poaono aku la i hala. lanuan 20, oia kekahi la eleele loa a Keokeo loa nohoi o Honoluiu nei, i ikeia maloko o kona moolelo o ke ku ana he kulanakauhale poo no Ko Hawaii Pae Alna nei, oiai ma ia ia i hoala hou ia al ke ahi aupuni e hoomaemae aku i ka apana Helu 15 o loko nei o ke kulanakauhaie; a ma ia la nohoi, i 1110 ai aa ahi nei i manaoia ai no ia apana wale no. 1 ahi ai honua maoli, e kue aua i ka mana ame ka ikaika o ka wai e hoohanaia ana e ka Oihana Kinaiahi o Honolulu nei, a lele ae ia iiuna o ka luakini o KaumakapiM, a hele ae la ma na kauhale e kuku ana mawaena o na alanui Maanakea ame Muliwai, a'e ual ia n» na kauhale e ku oa&wa«oa o na alaoui Hotele me Mof, a mawaena hoi o alanui Maunakea ame Ka-
mika, e heepue-wai ana hoi ma ka huli malalo o Alanui Maunakea a hoea i ka uwapo o iHaalillamanu, a popoi aku la ma ni kauhale mai ka uwapo mai o Haaliliamanu, k hoea i na kauhale i pa« mua ole; i ke ahi joa Kapuul|olo, a hakinua'mal la ke oKflbko o a hoea i na kauhale ma kp, huli Waikiki o Alanui- Maunakea, e pili ana i ka hale hana liio» o "Ulakoheo." Ma ka makon hoimaopopa ana, o na apana ia i pan holookoa f keia ahi, oia no ka apana 16,' oia hot ka apana mai lalo nAI o Kamānnwāi.a hoea i kahi i ku ad o ka luakfnl o Kauftiakapili; alaila, kā apana Heli< ! 1 inai, apana 2, 3, 4, hapa o ka apana 5, holo'okoa ka apana 8, apAna 7, apana 8, a hapa iki o ka apana 13, e pili ana i ka hale hana hao, a. hoea i ka makeke kahiko. Ma ka Poalima aku, ua puhiia ka hapalua holookoa o ka 22 e hele ana mai ke alanui Kamika aku, holo ma alanui Pauahi, a hoea i alanui Nuuanu, oia ka apana i ku ai ka hale puhi palaoa 0 Love, ame ka halekuai o Kukima. 1 Nolaila, o na apana apau i hoikeia
no ka pa-luakini ame ka luakini noae la, oia na apana i pau i ke ahi, a i keia wa eia ia mau wahi apau ke waiho nei he mau koena puu lehu iho maluna o lakou, a ua like ko lakou waiho ana, (oia hoi na apana i pau iho la ma ka Poaono nei ame na apana i pau mua aku ai i ke ahi,) me ke kii a makou e hoopuka aku nei ma keia wahi o'ka makou pepa. Ma ka hora 9 o ke kakahiaka Poaono ua hoomakaia ke puhiia ana o ka Apana 16. He eha kaawai i hoea ae ma ke kahua o ka hana no ke akeakea ana aku i an auwana hele wale ana ae a ke ahi mawaho o na palena i makēi}sk<?ia ai kai 'lakou mau hoohanaia ana. Hookahi ponoi wahi o loko o keia npana i makemāke fa e Hookov, oi»
hoi o Kaumakapili, i hele a piha n?e na ukana a ka poe i hoomaluia, a i pau nohoi ko lakou mau wahi i noho ai i ke puhiia i ke ahi. 0 keia wa i hoomaka ai ka hoaia ana 0 ke ahi he wa ia e P& &na ka makani me ka ikaika ame ke ano lauwili n<Thoi. Ua manaoia iho la e ka Oihana Kinaiahi, he mea pono e hoomaka ka ho-a ana i ke ahi ka huli makai aku nei o uā apana la, a e nee ka a ana a ke ahl i uka, ma kai aku nei a hoea 1 uka o ke alanui Kukui. 0 ka hale mua loa o ka. hoomakaiā aiia e ho-ā. i ke ahi, he halē ia mahope" āku o ka li Hale Hoano a na'lii o Hawaii ame na makaainana Hawaii ilihune nohoi i hooikaika ai me ka hoomanawanui a paa ia me ka hoomanawanui aole no nae he loaa aku o ke ahi. Aka, aole no i pau ka hooikaika ana a na kanaka o ka Oihaluakini o Kaumakapili, he hale hoi iluna a ilalo.\ Ua maikai wale no ka hel« ana o ke ahi no hookahi hora paha, a ia wa i wili ahiu loa mai ai ka makani me ka ikaika, a hili palaha ae
la ka hele ana a ke ahi me ka pupuahulu nui. Mamuli o ka nui launa ole mai o ka ikaika o ka liele ana a keahi • ua lele na huna ahi me ka ikaika loa iloko o ka lewa, a na kekahi o keia mau huna ahi i hoowela ae o luna o ka puoa o ka hale bele ma ka huli ma Waikiki o ka luakini o Kaumakapili, a oia iho la ka wa i hoomaka ai ka a ana o ke ahi i ua luakini la, Ua hoomoeia aku la ke ka nuku o ka iliwai ma ia huli noluna o ua puoa nei me ka manaolana ia e loaa aku ana la fy)i i ka wai, he ole nae ka lihi launa aku
o ka wai ilaila. Kii aku la ka ikaika pauma. o ke kaa-wai e loaa. aku ia "wahi i ka wai, aole no he lo&a; a pahu e ae la ka ili-wai. Ia wa i komo mai ai ka ili-wai o ke Kaawai Helu 1 me kona ikaika apau e kii aku e kinai i
ke ahi e a mai ana iluna o na Kinai Ahi e hoopakele ae i ka luakini. Hookahi hoa oua puali kinai ahi nei i haalele iho i kona wabi e ku ana, a' holo aku la ia, a. pii aku īa ip.iloko aku oka hale-bele, # a kor? ; o ae la ka puoa. a ma kekahi koilipi ma "kona lima ooki ae la maloko ae o ke pili laau o ka puoa, a puka ae la iwaho, a ike aku lanamaka o na kanaka e nana aku ana i ka aia mai o ka liale kipa hoolg,ulea o na kanaka o Honolulu nei a niai na wahi e mai nohoi o ka Pae Aina, i ka oili o ke poo o ua kinaiahi nei, e ha.awi ana i kona ola no ka lioopakele ae i ka hale i luhiia ai e ko Hawaii poe a hoea loa i na moku o "Kauai; aka, o na hoao a ua hoa kinai ahi nei, ua lilo no i mea ole. I ka hoi ana mai 0 ua kanakfl kinaiahi nei, emoole mahope iho ua/pukalaki ae la ka a ana a ke ahi, aole lioi i liuliu -mahope iho, na o mai la na alelo .0 ke ahi e hoike mai ana-i na mea 'apau, "Hg wahi koano eia au ke lawe nei iaia." Me na waimaka 0 ke kttttnaaha ame ke i nana aku ai ha'mea ap'a*u,.oia hoi 0 na Hawaifaloha no ika luhi i luhiia' ai lakou kai ike ia inea'he ~kaumaha e iiiki ole ai ke aua iho 1 ka ukana a Tce aioha, oia.ka waimaka. Ua komo like keia •kaumaha iloko o na aoao hoomana apau, oiai ua ik6 no lakou me ka maopopo loā, he hklē o Kāumakapili i hele ia a i nohoia e lakou i na wa he nui i hala ae, ma na wa i weheia ai na aha mele nunui maloko o kona mau paia, aole hoi he olelo ana no ko laila mau hoahanau iho o ko iakou heiau hoano ia e hoonani mau ai i ka M.ea Nana 1 hana kakou apau. •' /
Aole nohoi i manaoia e hele loa aku ana keia ahi i ka loa'ame ka laula o kana anai ana, oiai e hoao ana no na
e kaohi i ka heleuluulu ana a ke ahi. I nei wa, huli aku la ke ahi raa ka aoao ma Ewa o Kaumakapili, a liookahi hele ana a ke ahi. Ke ikeia aku la na kanaka iluna o na kaupaku hale ma ka huli ma Maunakea e ana iluna a e makaikai mai ana i ka a haaheo aku a ke ahi, me na manaoiana ole hoi, e hoea aku ana ia haawink hookahi ma na hale a lakou e ku mai ana. Huli m'ai la ke ahi i kai nei o ke alanui a, aia hoi ke kaawi Pake ma alanui Pauahi me Maunakea ke oni mai la me kona ikaika
apau e kinai i ke ahi, he ole nae ka i hooloheia aku. O ke kaa-wai ! hoi e ku ana ma ke alanui Maunakea, ! ua; ku iho la no kona mau kanaka me ! ka wiwo ole a hoea i ka wa i puko ai ( ka lalapa o ke ahi ma ko laua mau ao- ,
ao apau, a ike iho la laua aohe hiki ke j hoomau aku i ka paio ana me ke ahi, i ua haalele iho la i ka laua kaawai, ma- j hope iho o ko laua hooikaika ana me |
ko laua ikaika apau e huki a e ko aku i ua kaa la elike me ka hiki ia laua i pakele ai hoi, aka, aole nae. Eia ke hele nei ke ahi me ka ikaika loa. I ka hoea ana mai o ke ahi i na hale pohaku nunui ma alanui Maunakea, e lohe ia aku ana ke pahu mai a na kini aiia mahu me ke kakani pohapoha paapaaina mai a na pahupahu i hoomoamoaia no ka La Konolii ae nei o na Pake. Ma kela hele ana mai a ke ahi ma .alanui Maunakea, ua pau mai la ka Hale Kaawai Pake. 0 ka hora 12 paha ia o ke awakea. Oiai ke ahi e
i anai nei, ua puhee mai ia na Hawaii, ! na Pake ame na lapana mai uka mai ! o na alanui Maunakea, Pauahi, Hotele, ! a ku ae la ma Alanui Moi, mawaena o na alanui Numinu ame Maunakea, he , piha u ia i na olulo a k? ahi me ka pioo
nui ame ke pihoihoi nohoi. I keia wa i hoea aku ai ka uluku o na poe pilikia ame ka poe pilikia ole i ke kiekienh kiekie laa o ke pihoihoi ame ka pioo.
Oiai kela poe e kuku mai ana ma keia huli ina Ewa aku o ke alanui Nuuanu, me ka manao e holo mai ma keia aoao 0 ke alanui i kaawale niai ai mai ka pau ahi e nee mai la, ua naholo aku la na kanaka owaho nei me na laau au kipikua, me na koi nohoi ame na pauku laau e ae ma na lima a kuku aku la ma keia aoao aleu o ke alanui Moi. Papani ia ae la na puka o na hale kuai ia wa, a he manawa iho la ia o ka pioo no na mea apau. Ua piha pu na alanui i na kanaka ame na wahine o kela ame keia ano lahui. M»muli o na hooikaika ana a ka olhana koa me ka oihana makai o Honolulu nei i hhlpuia me na kokua ana a na komite Malama a Kiai Ola o Hoiwlulu nei, na Kuhina o ke Aupuni,, na luna aupuiii ame na poe o loko o nj| : halekuai haoie ame na hale hana. MSa ka nana ana aku i keia poe kokua, 11« like 110 me kekahi batallona koa e nee ana no ke kahua. kaua. E holo-ke ana nohoi nā kaa lawe i na Kauka ame na poe lawelawe malalo 0 ,ka Papa Ola. E lulumi ana na makaainana ma na aoao ona alanui Papu ame Moi. Le-i Kohala, aia l' ka nuku na kanaka. Aole keia. he wa no ke ku lomaloma, a ku hoonoonoo ole iho, aka, he la keia no lea nee ana o na mea apau, e kaohi 1 kq aUhee pioo ana mai o na kane, na wahine ame kamalli o na wahi hoomalu e aina-ia mai la e ke ahi; a ma ia wa hookahi nohoi, e hooh'ele malie ana i ua poe la mai loko mai o kahi a lakoli e ku ana. me ka pihoihoi nui, a hoonee akii ia lakou no ke kahu- { a luakini o Kawaiahao; Aia hoi na l kanaka o na wahi e koko ana i ke alaj nui Muiiwai ame 0 Haalilia[•manii ke hoonee 'ia'la e na kial aupuni ma ka huli ma kela aoao o ka muiiwai hou o MakaaW 1 k£ makaukau anA o ka hooneeia ana 0. i\a kanaka "p.iuahi," -ua holo ae.la o.Robert P. mahina o kekahi lio, me ka eleu nuf» ma Alanui Moi„ e haawi ana i ke kauoha e hookaawale na kanaka mai ke alanui ae, a e ku hoi ka poe kiai kuikawa mauka a makai o ke alanui, no ke kiai ana i ke kaoo kanaka e hooneeia ana me ke akahele. E hele pu ana hoi me kela ame keia kaoo, he poe kiai kuikawa me na mapuna Jaau ma ko k&ou mau lima.
E haawe ana na kān'Q ame na wahine i na keiki liilii, i na $ahu lole ame na puolo. He mau kaa huki lima hoi ka keka'ni poe e huki ana o na wahine me na keiki liilii ame na puolo e kau ana. 0 kekahi poe wahine Hawaii hoi e hii ana i pila gita hookani, me he
mea la o ka walwai makamae loa ia ia lakou. Aole hiki ia makou ke aua
iho i ka olelo ana aku, oiai hoi, ua ike pono makou me ko makou mau uiaka, i ka hookani ana ae o kekahi poe wahine Hawaii i ka lakou mau gita oiai lakou e hele ae ana maluna o na kaa kikane. Ua hoomaopopo makou hookahi wahine mai Waipio, Ewa mai, e ukēuke ana ī kana gita. E lilo keia a makou e hoike aku nei i mea hoonaauao tfku i kekahi poe wahine Hawaii e ae i ka hana pono e hana ai ma ka wa o ka popilikia elike iho la me keia, ka wa e hoomanao iho ai ke kane ame ka wahine, he hora ia no ka auwe, he wa hoi no ke kaumaha, aole he wa no ka hauoli. Aka, he kakaikahi loa no nae na mea o keia ano i ikeia aku. O ka hapa nui loa no mawaena o na Hawaii, e hiolo mai ana no na waimaka. E kuhea okoa mai ana no kekahi poe me ka leo nui: "Eia makou la—He koena na ke ahi —aohe wahi opala lawe—o kahi kapa wale no i ka 111." Auwe no ka hoi ka manaonao e! Ua ike pono makou i ka haawe ana o kekahi wahine Hawaii i kona mau puolo kapa nunui ma ke kua ame ke alo; a he wahi kaikamahine uuku h'oi e hii ana i kona pokii kaikunane, a e hiolo ana na waimaka ina na papalina o keia mau keiki liilii. O kekahi hiohiona walohia keia © hoike ana mawaena 0 na hiohiona hoehaeha puuwai e ae 1 ikeia ma keia la, i ka nui o ka popilikia i kau iho maluna o keia poe o loko o nei o ke kulanakauhale. No kela poe na waimaka helelsi i ko aialoa a ka ehaeha, ke hiolo wale aku la nohoi ko na Hawaii e kuku aku ana ma na aoao o ke alanui. Komohia pu na haole iloko o ke kaumaha ame ke aloha. He Ia kumakena keia no Honolulu nei! Me ke akahele hoi- i lawelawe ai na luna Aupuni i ka lakou hana hoopakele ola a malama maluhia o loko nei o ke kulanakauhale. A he mea pono ke haawiia na mahalo kiakie ana ia lakou, a pela pu hoi me na poe e ae i komo pu aku ma keia hana. I k& hoea ana i ke ahiahi, ua hoea aku la ka huina o keia poe "olulo pau ahi" iloko o ka pa luakini ivKawaiahao i ka 3, 805, He 1,000 i>be*Hawaii; 1,025 poē lapana, a he 1,780 poe Take. Ma ia ahiahi no nae, ua hoihoi loa ia aku la na Hawaii i kai o Kakaa- S ko, ma ka hale paikau o na koa Opio Hawaii. A malaila i loaa ai ia lakou na wahi e hoomaha ai. Ma ia ahiahi no, hooneeia ae la he 1,000 lapana maloko o ka hale piula mauka aku o ka Pa Hale Hooko, oia nohoi ka/ hale paikau koa Aupuni. Ua lila aks hoi malalo o ka malama ana a fce l£eikialii Kalanianaole he 100 poe Hawaii, maloko o na hale ma keia aoao ma Ewa nei aku o ka luakini o Kawaiahaō. Ma ke ahiahi molehulehu ana iho ua hoolako ia aku la ua poe olulo pau ahi la me na hufuhulu moe, malalo o na lawelawe ana a* Mrs Irene Ii Brown. Ua haawi manawalea aku ka Hui o Hakapila ma i kekahi hale waiho ukana o lakou i wahi e hoonohoia ai ka poe "pau-ahi." He 250 poe paha i la- ' we ia ilaila. He 500 paha poe i laweia 1 e ka Hui Hawaii kokua, a hoonohoia ma kekahi hale ma alanui South.
Aloha k'a hale «'2 na Lii i luhi ai, Alolia ka hale a Hawaii lalmi i na'i ai; Aloha ka c Hanale Walakahauki i'hooikaika ai: Aloha o Kaumakapili l<uakini. KAUMAKAPILI Halo aloha a ko Hawaii Kini. LUAKINI
E ala hou anei kakou. E Ōahu! me na moku o Kauai!
E kokua ia Kaumakapili; Pehea la? E nana ae, a e uwe iho!
E Hawaii ! Ena moku o Maui! I ka luhi a kakou i luhi ai.