Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXXVIII, Number 29, 21 July 1899 — Ka Pele o Mauna Loa [ARTICLE+ILLUSTRATION]

Ka Pele o Mauna Loa

E hoike ana kekahi mea kakau mai Kau mai, ma ka la 12 o keia mahina. penei: Ua haalele iho kekahi poe makaikai Pele ia Pahala.. ma ka hora 4 o ke kakahiaka Poalima, lulai 7, malalo o ke alakai ana o kekahi mau kamaaina, a mawaena oia poe o ka mea kakau kuikawa kekahi o ka nupepa haole P. C. Advertiser. He umi paha ko lakou nui, a ke huiia me na alakai, hiki ko lakou nui i ka 12, a ua oi aku no paha. Maluna ona lio keia poe i hele aku ai. Hora 7 oia kakahiaka hoea aku la lakou ma kekahi wahi, he mau mile wale no ke kaawale mai kahi e a ana ka "Pele," iluna o Mauna Loa. I keia wahi haalele na lio o na ka- | mahele, a hele wawae aku la lako'u, a l pii aku la i ke kuahiwi o Mauna Loa. Me he mea la 13,000 kapuai paha ke kiekie i piiia aku e lakou, a oioina iho la. Kukulu iho la laiiou i ko, lakou mau hale lole, a hoaumoe iho la malaila ia po. I kekahi la ae, hora 6 o ke kakahiaka. haalele iho la kekahi poe o lakou i ke kahua hoomoana e hele aku la iluna o ka pahoehoe, ma ke alahele e hoea aku ai i kahi a ka Pele e a ana. Me ka homanawanui keia hele ana e i ua poe nei. Pau ae la na kamaa o lakou i ka pukapuka i ka ai ia e ka pa- | hoehoe. Ina paha i ao mua ia lakou e hana 1 mau kamaa la-ki, ina la ua maalahi maikai ka hele ana. He ekoin paha mile ka loa o keia hele ana a ua poe la, a hoea aku la i ka lua Pele i luna loa o ke kuahiwi. He loko ahi maoli no keia aneane 100 kapuai ke ana waena. E naki nu'a :>n . ka a ana a ke ahi, me he wili ana !ci na kekahi mimilo wai nui, alaila. puka ae la na ale ahi. a luai ae la, iluna i na papaa pahoehoe nunui i hele a ena- i eiia, elike me ka hao i pahikuia kona enaena iloko o ka imu ahi. He 300 kapuai ke kiekie e lele ae ai keia man luai Pele weliweli, a i koaolakou haule ana iho ilalo, ua kahe aku la, ma ka auwai Pele e iho ana i kai o Hilo. Aia ma ke kumu ponoi o keia puoa luai Pele, kahi i hoomaka-£kir ai ka aawai ahi e kamoe ana ma ka huli Hilo. He 40 paha kapuai ke akea o keia wahi o ka auwai ahi, a e kahe [ ana ka "Pele" me he wai la e hakinua ana me ka aiwaiwa nui, ma kona alahele. ma ke 30 mile i ka hora hookahi. He memele ia o ke ahi, ke ike aku oe ma keia auwaha. He ekolu paha mile ka loihi o kahi o keia auwai ahi weliweli i hiki ia makou ke ike aku i kana kahe ana, a hiki ole ia makou ke ike aku i kahi aku i koe, mamuli o ka paa ana i ka ohu ame ka uwahi. E hoo- I manaoia. o keia ka "pele" e kahe *ana - ma ka huli ma Hilo. )

Ua olelo ae ke alakai o keia poe, aia kekahi auwai Pele e kahe ana ma ka huli o Waimea, mai keia puoa "pele" aku, eia nae. aole i ikeia aku ia auwai ahi. 0 ka nunulu ame halulu o ka lele aE.a ae o ka "pele" iluna, pela hoi me k? pohapoha paapaaina kohu hekili o ka "pele," he ku no i ka weliweli. 0 kekahi, e ikeia aku ana ka opuopu hanupanupa hulei lua mai o ka wai ahi, e oni ana me ka ikaika, me he mea la e puko puehu liilii ae ana iwaho o ka lua. aka, ua hiki ole, a kuolo puhohe iho la ilalo me*a haalulu nui, a 3eie liilii ae la na okooko ahi kohu kao lel€, e holo pioo ana ma ka poai lewa. Aia mawaho ae o keia puoa "pele" nui. he mau "puoa" ahi hou ae no kekahi i hiki aku ko lakou nui i ka umi, a e puhi like ana me keia mau puo'a 3 na mamala ahi pele iloko o ka lewa, me ka punohu ana nohoi o ka uwah:, aole i kana mai. Aia ma ka wa e haule iho ai keia mau mamala ahi Pele. ilalo, oia ka wa e kahe aku ai iloko o ka auwai ahi pele e kahe ana i kai o Hilo. Aia ma ke kumu o keia puoa nui ma ka aoao hema, he mau paia pali luai pele; a he ku i ka nani ke narJ3a aku. Aia ma kahi paha he elua mile, ioalalo aku o keia puoa luai pele, ma ka huli akau hikina paha, mai keia pnoa nui aku, he wahi lua pele okoa. a oia ke kumu o ka pele e kalie ana i kai o Kau. E ike ana ko makou poe heluheln ma kekahi o na kii elua maluna ae nei, 1 ka auwai ahi e kahe ana i Hilo. a pela hoi ka auwai ahi e kahe ana i kai o Kau. mamuli o ka ike ana iho'i-na huahelu "1899." 0 ka mamao o keia puoa pele n?_na e hanai aku nei i ka auwai ahi e kahe ana i Kau, mai kahi aku a keia poe e makaikai nei i ka puoa pele nui, he aneane elua mile, a ma ka lakou heomaopopo aku*me he mea Ia he puoa pele nui ae ia, mamua o ka 'puoa pele i lilo i kumu no ka pele e kahe la ma k.a huli a Hilo. Aole i ikeia aku ka oni ino aea o keia loko ahi, aka, o kona hooluai ana aku i na nalu ahi ma kona auwaha hoomaha he ku no i ke aiwaiwa. E puhi ae ana nohoi ia i na maawe ahi mai kona waha ae, a haule iho la ma kona kae, a lilo aku la i wai ahi. 0 na pahoehoe e luaiia ae ana iluna mailoko ae o ka lua, he hauli eleele no ia i ka nana aku, aka, he ano nononoula ke ahi ke ikeia aku. 0 kekahi mau mamala pahoehoe o keia ano, me he

!a ua itiki nku ke kaumaha i ka <10, 200 a oi aKu paona. O ko kao e hoopuni ana i ka nuku o i;«oa pe!c nui, ma ka nana aku. he i.aiii rcku pnhoehoe no ia o ano lahHahi h>:i; a me he mea la o k;< aoao hiluua ka lahilahi loa. Ina o haki aua, a nana yaha keia wahi, alailu. e iho an;i ho onei pele a hui me ka pele e kaho ana i Kau. A oka oi akn keia o ka auwui pole nui o ke kahe ana. Ma ka naiia aku i ke ano o ko kalie ;ma o ka pele, ma ka huli ma Kau, lie ikaika maoli-no i ka Ikaika. E kalie aku aua. keia pe'e, me he mea la. ma ke kukiilu yo]oU->i e kaulike ana nie ka Haio o ka Lua-o-Pele. Ina e :uau ke kahe ana o keia auwai, alaila. o I<aa ana makai o ke alanui aupuui, w:i kahi īw 10 mile mai ku Hale Hookipa mai. Ua. oleif,ia hoi, ua pii aku.kekahi poe -Oiii Kona aku i\o luna o Mauna a iia olelo lalou, ua pau ka a maoli ana. o ka pelo o luna o Mokuaweoweo. koo wale no ka punohu o ka uwahi. A ina pela, alaila, ua pau ke kaho ana o ka pele'ma ka huli ma Hilo. O ka. pole i kahe maihina mai o Alauna Loa, ua hoea mai la ia i kekahi vahi mawaena o Mauna Loa ame Mauaa Kea, me ka hookikee iki ana ae nae a kaulike me ko ke kahe ana ma ka makahiki 585i3. A eia ia ke-kamoe aku īiei no ka hoea aku i ka palena aina o Jrs Aina Hanai H?{)a o Hummila. Aia ilo ko kaho ai.a o keia "pele" ma ke kulana iiko ]r.a. me ko ka pele o 1855, a inn e man aea kona kahe ana, alaila. e juuj ana kahi o Hilo e pau iaia i ka ai ia. Hc mea kanalua. loa lea hiki o keia pele i kai o Hilo. Ina e kahe kaupea ae ana keia pele iluna o ka pahoehoe o ka pele o 1855, alaila, e paa ana paha oia ilail'a. O ka puka rr.v,;,. ana o ka pele, mai ka aoao mai o ka īnauna, he aneane hookahi mile ame ka hapa s maluna iki aku o kahi i poha ai ka pele ma ka makahiki 1555, e huli iki ana nae i ka akau. Hookahi paha Ja i koe, uā paa pu loa kahi i poha mv.?. ni ka pele i ka uwahi, aole ikeia aku. 0 leahi i pol n. elua ai o ka pele, he ~/ahi h. i kulike ai he elua maii'puoa uhi, aneane ."0 kapuai ke kaawale maT<aona o laua. O kahi puoa malalo iki lo.ai, ua pau ka oni ana o kona ahi. O I'.ahi puoa inaluua mai, oia ke poo nan.i e hooliio -nei i ke ahi i kai. 0 waenakonu pot.oi o ka puoa pele, he anenno hapahia ola \ra-hi i £iha i ke ahi liu-i rch- f c <p.lc me h&k&i la no ka mr,ana. A o kiola ae ana keia pele i na. v/elowelo ahi kiekie. A mai keia l-;io:t aku i ka'ue. aku ai kekahi auwai ahi he 50 kapaai ke akea. Kahe aku la rt.t'ia anv ;n .i Inaa ka puoa malalo aku, ia. huli kapakahi ae la ke kahe ana a !•>:* ahi. lun role keia puea, inia no ua like ko kalie ana a keia pele me na leahe ana ma na makahiki 1880 ame 1855. līa like nio ka. wai lele e kahe ana me ka ikaika, pela iho Ia ke kahe ana a •koiu Aole ikeia akn ka. haale apiipii a mokumoku, aia wale no ka ikeia ana aku oia mau ale e hakinua ana, aia ma ka hoea ana aku o»ke kahe ■r.Tia i!v?,io. ?>fo ho anea la, e īi'ee ana keia a.uv;ai tvhi ma kahi o 50 a 60 mile i ka hora hookahi.

R kalio :iua keia ahi mai luna aku (» Uo kuahiwi. ma ka laina pololoi. no eha a olima paha milo, nuiloko aku o kekahi auwaha he ~>o kapuai ko ukei\. He ku i k; 1 eohia na hana a ke ahi. 110 ikona koia i hiki ole kr; hoopoinain , Pili pu ka lmuu i ka ua nioa o ka woliweli o na liana"* ke ahi. Aia ma kela puoa i uleloia ae nei. e ikeia aku aua no na auwai ahi lehulehu e ae he hui, a hookahi o keia mau auwai ua kalie loa aku i kai o Kau. Ma ka po. e ikeia ai kekahi hiohiona lua ole o ka nani ame ke kupaianaha nohoi. O ka puoa liolookoa. he ahi wale no ia a puni. E ikeia aku ana na pu-ko ahi okook'o ana ae ma keia wahi.

alaila, kamoe welowelo mai la ka au-i wai īionoulu i ke ahi, mailuna mai o ke kuahiwi, a hoea ilalo. E lohe aku ana i ka nunulu ame ka owe mai o ka puoa ahi, me he mea la he nalu e poi ana i ke kumu o ka' pali. E nee ana keia halulu mai ka liilii mai a hiki i ka nui ann, alaiia, mai ka nnniii hou mai a hoea i ka liilii ana. NA HUNAHUNA PILI IA PELE. Ua olelpia o Kapena Elena o ka mokuahi "Mauna Loa" ka mea mua i olela, e puka hou ana ka "pele" i kahi wa kokoke i hala ae nei. mamuli o kona

ike aua ua luia kekahi kumu niu ekolu i koo iho ma kahi i anaiia ai e ke kai mimiki o lSt>B ma Kau. A hoopuka ao la ua Kapena nei: "E'. Puka hou hoi ka pele, ke hua „nei ka niu. Hao wale ka hoi nei niu o ka hua ana. Mai lea makalilki 186>> mai a hoea niai i koia makahiki. akalii no a haa kela nlu. Henhu -hi ka hana a ke ahi?" He ahi ai alii keia—he ahi nia'i luku koia—he ahi olepe aupuni keia. oka kekahi poe hoi keia. Hai mai kekahi hoa kula o makou, ma na pali hauliuli o Koolau ae nei, i ka uka anoano o Ahuimanu, ua pau kona hoomaloka i nei mea ho pele. Wahi

ana i kekahi wa i kaa hope ae nei, ua : i pii aku oia me kekahi puulu haole maj kaik<li pele mai Hilo aku no ka lua-o--i pele, malalo o ke alakai ana a kekahi j kanaka elemakule, i oleiola, he "kahuI pele." A i ka hiki ana i ka lua, ua haj hao keia kanaka i kona ipu-baka i ka ] baka a piha, a ma ke olioli ana, ua ka- | pio mai la he ula-ahi pele mai ka lua mai a komo i kona ipu-baka, a pela i a ai kona baka. Ua lohe oia i ke olioli ana o keia kanaka i na mele o na 'lii i hala e aku, a ua ikeia aku ka haa mai o ka pele, me.he mea la e hula ana. ! Ea, he keu no ka mea eepa nui wale he pele, ina he oiaio keia ae la. Alea,

h«- kanalua no nae. NUHOI' HOPE LOA 0 KA PELK. Ma ke ku an«a mai o ka "Malulani" tW. Ci. Hall) ma ke kakahiaka Poalua nei, mai Hawaii mai, ua loaa mai la ka. nuhou hope loa e pili ana i ka pele. Oia mau no ka a ana o ka pele, a ke ke hoomau la no kona kahe ana mai Mauna aku ma ke alahele e hoea aku ai i ka aina hanai hipa o Humuula. Ua ikeia he ewalu ka nui o na pjuoa ea la ka "pele." \Ja hoea aku la ka a ana a ke ahi i ka ulunahele a ululaau e kokoke ana i Mauna Kea. Aohe mau hiohiona o ka emi mai o ka ikaika o ka a ana o ka pele. Me he mea la, o ka a ia ana o ka ululaau e ke ahi o ke kumu ia o ka pouli uwahl e ikeia nei ma Honolulu nei. He nui no ka pioo o na kanaka ma na apana aina a ka pele e hoomahui aku la. NA WA I PUKA AI KA PELE. 1823.—Ekolu makahiki mahope mai o ka hiki ana mai o na Mikanele. O ka Pele keia o Kilauea. IS32.—Puka ka IVle uut Mokuaweoweo. Elua a okelu r,aha pule o ka a ana. 1838.—Ma Kilauea kela o ka a ana. 1840.— Puka ka Pele īuakai aku n Olaa, a kahe ma Puna a hoea i Naniiwali. lS4o.—Puka ka Peh' ina ka aoa:> uk.iu o L;;:i. a kahe aku jiuiwaenn o Mauna Kea mo Mauna Loa. ma ka hu'.i o Hilo. He "0 mile k \ I<>.i 0 'kalii Ikalioia. 1851,—Augatc> S.—Puka ku Pvle mai kahi kokoke mai ika pik<> o .Maumi Le i. He eha o ke kahi- ana a ka Pele ai;i ka ; keniehaim o k*.» kuahiwi. 1852.—'Puka a.i Pele aia Mauna Li>:i aoao akau. Heokahi mahina o k.- ka'he an \ a pau. 1855,—Puka hou ka Pele uia Mauna Loa, ima ka aeao hikina akau, ma llaln he 12,000 kapuai ke kiekie. -a kahe luai 1 kai o Hilo. He 13 nuilama o ke kabe ana o keia Pele. lle 8 mile a hoea aka i ke kuhmakauhale pau e ke kahe aua. 1859.—Ma ka aoao akau k;>nr:h:ina keia o Mauna ;> kah*' i kai o Kiholo. ISoTi.—A hou k;t Pele, aale nae I kahe aku. 18GSZ~iM;uaki Kahe hou ka Pele mai Mauna Ur.i aku, a hoea i ke kal. makal o Kiau. 1873.—Poha hou ka Pele, a ikaika ka a ana no 1S malama. Aole nae i kahe. 1875.—Puka hou no ka Pele ina Mokuaweowei). Hookahi mahmu o ka a ana. .1 1877, Feb. 14.—Puka ka Pele makal o 'Kealakekua: oia ka puka ana I kai oKeei. 1880.—A hou ka Pele i Mokuaweoweo. H« uuku ka a mua ana; aka, ma Nov©maba, ua poha maoli ka Pele. ua kaihe no 9 mahina. 1884,—Puka ka Peie i kahi o Puno. 1886.—Puka <ka Pele ma Mo)mtiw«oweo, a .he uuku ino nae. 1887.—Puka hou k« Pele ma Mokuaweoweo. Elua pule plo. 1896, Aperiia.—Puka hou ka Pele ma Mokuaweo'weo. 1899, lulai.—O keia Pele ia e kahe mai ued. Ua olel'oia, ira a ka Pele iluna o Hualalai i ka makahiki 1801.