Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXXVIII, Number 29, 21 July 1899 — Page 1
This text was transcribed by: | Nersa Miller |
This work is dedicated to: | Maiki Aiu Lake |
Ka Nupepa Kuokoa
KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.
BUKE XXXVIII. HELU 29. HONOLULU POALIMA, IULAI 21, 1899
NA HELU APAU 2764
HOOLAHA KUMAU.
T. MITAMURA M.D.
Alanui Beritania, mawaena o na Alanui Emma a me Papu.
Telepona 277; Pahu Leta 843. Na hora nana:
9 o a ka 12 a.m., a mai ka hora 7 a 8 p.m.;
a ma na la Sabati mai ka hora 9 a 12 a.m. 2756-1m.
DR. I. MORI,
Keena Oihana, helu 427 Alanui Nuuanu, Pahu Leta 842. Telepona 132.
Hale Noho 534 Alanui Nuuanu. Na hora: 9 a 12 a.m., a mai ka hora 6 a 8 p.m.
Na la Sabati, hora 2 a 6 p.m. 2756-1m.
W.C. Aoha Enoch Johnson
ACHI & JOHNSON
LOIO! LOIO! LOIO!
Keena Hana, Helu 10 aoao Komohana
Alanui Moi.
W. R. KAKELA
oio a he kokua ma ke Kanawai
HE LUNA HOOIAIO PALAAPLA.
@
LYLE A DICKEY
Loio a he Kokua ma ke Kanawai.
Notari no ka Lehulehu.
E hookoia na hana pili kanawai apau mai na Mokupuni mai.
Kihi o Alanui Betela me Moi. Pahu Leta 786. Telepona 806.
Papa! Papa!
Aia ma kahi o
LEWERS & COOKE
(Lui Ma.)
Ma ke Kahua Hema o na Alanui Papu me Moi.
E LOAA NO NA
Papa Nouaiki
O kela a me keia ano.
Na Pani Puka . . .
Na Puka Aniani . . .
Na Olepelepe. . .
Na Pou . . .
Na O # a . . .
Na Papa Hele . . .
Na Papa Ku . . .
Na Papa Moe . . .
Na Pili Hale
O na Ano apau.
A me na Wai Hoohinuhinu Nani
O Na Ano Apau.
Na Palaki o na Ano he Nui Wale.
Ke haaia aku nei oukou o na makamaka a pau, na makaukau keia mau makamaka o oukou e hoolawa aku ma na mea a pau e pili ana ma ka laua Oihana me ka Uku Haahaa Loa. E like me ka mea e holo ana mawaena o L@ a me ka Mea Kuai.
I Holo Mai o Wae no Oukou Iho.
E hoike ana kekahi mea kakau mai Kau mai, ma ka la 12 o keia mahina. penei:
Ua Haalele iho kekahi poe makaikai Pele ia Pahala, ma ka hora 4 o ke kakahiaka Poalima, Iulai 7, malalo o ke alakai ana o kekahi mau kamaaina, a mawaena oia poe o ka mea kakau kuikawa kekahi o ka nupepa haole P. C. Advertisier.
He umi paha ko lakou nui, a ke huiia me na alakai, hiki ko lakou nui i ka 12, a ua oi aku no paha. Maluna o na lio keia poe i hele aku ai. Hora 7 oia kakahiaka hoea aku la lakou ma kekahi wahi, he mau mile wale no ke kaawale mai kahi e a ana ka “Pele,” iluna o Mauna Loa.
I keia wahi haalele na lio o na kamahele, a hele wawae aku la lakou, a pii aku la i ke kuahiwi o Mauna Loa. Me he mea la 13,000 kapuai paha ke kiekie i piiia aku e lakou, a oioina iho la. Kukulu iho la lakou i ko lakou mau hale lole, a hoaumoe iho la malaila ia po.
I kekahi la ae, hora 6 o ke kakahiaka, haalele iho la kekahi poe o lakou i ke kahua hoomoana e hele aku la iluna o ka pahoehoe, ma ke alahele e hoea aku ai i kahi a ka Pele e a ana. Me ka homanawanui keia hele ana o ua poe nei. Pau ae la na kamaa o lakou i ka pukapuka i ka ai ia e ka pahoehoe. Ina paha i ao mua ia lakou e hana i mau kamaa la-ki, ina la ua malahi maikai ka hele ana. He ekolu paha mile ka loa o keia hele ana a ua poe la, a hoea aku la i ka lua Pele i luna loa o ke kuahiwi.
He loko ahi maoli no keia aneane 100 kapuai ke ana waena. E haki nu # a ana ka a ana a ke ahi, me he wili ana la na kekahi mimilo wai nui, alaila, puka ae la na ale ahi, a luai ae la iluna i na papaa pahoehoe nunui i hele e enaena, elike me ka hao i pahikuia kona enaena iloko o ka imu ahi. He 300 kapuai ke kiekie e lele ae ai keia mau luai Pele weliweli, a i ko lakou haule ana iho ilalo, ua kahe aku la, ma ka auwai Pele e iho ana i kai o Hilo. Aia ma ke kumu ponoi o keia puoa luai Pele, kahi i hoomaka aku ai ka auwai ahi e kamoe ana ma ka hula ma Hilo. He 40 paha kapuai ke akea o keia wahi o ka auwai ahi, a e kahe ana ka “Pele” me he wai la e hakinua ana me ka aiwaiwa nui, ma kona alahele, ma ke 30 mile i ka hora hookahi. He memele ia o ke ahi, ke ike aku oe ma keia auwaha. He ekolu paha mile ka loihi o kahi o keia auwai ahi weliweli i hiki ia makou ke ike aku i kana kahe ana, a hiki ole ia makou ke ike aku i kahi aku i koe, mamuli o ka paa ana i ka ohu ame ka uwahi. E hoomanaoia, o keia ka “pele” e kahe ana ma ka huli ma Hilo.
Ua olelo ae ke alakai o keia poe, aia kekahi auwai Pele e kahe ana ma ka huli o Waimea, mai keia puoa “pele” aku, eia nae, aole i ikeia aku ia auwai ahi.
O ka nunulu ame halulu o ka lele ana ae o ka “pele” iluna, pela hoi me ke pohapoha paapaaina kohu hekili o ka “pele,” he ku no i ka weliweli. O kekahi, e ikeia aku ana ka opuopu hanupanupa hulei lua mai o ka wai ahi, e oni ana me ka ikaika, me he mea la e puko puehu liilii ae ana iwaho o ka lua, aka, ua hiki ole, a kuolo puhoho iho la ilalo me ka haalulu nui, a lele liilii ae la na okooko ahi kohu kao lele, e holo pioo ana ma ka poai lewa.
Aia mawaho ae o keia puoa “pele” nui, he mau “puoa” ahi hou ae no kekahi i hiki aku ko lakou nui i ka umi, a e puhi like ana me keia mau puo # a i na mamala ahi pele iloko o ka lewa, me ka punohu ana nohoi o ka uwahi aole i kana mai. Aia ma ka wa e haule iho ai keia mau mamala ahi Pele ilalo, oia ka wa e kahe aku ai iloko o ka auwai ahi pele e kahe ana i kai o Hilo. Aia ma ke kumu o keia puoa nui ma ka aoao hema, he mau paia pali luai pele; a he ku i ka nani ke nana aku.
Aia ma kahi paha he elua mile, malalo aku o keia puoa luai pele, ma ka huli akau hikina paha, mai keia puoa nui aku, he wahi lua pele okoa, a oia ke kumu o ka pele e kahe ana i kai o Kau.
E ike ana ko makou poe heluhelu ma kekahi o na kii elua maluna ae nei, i ka auwai ahi e kahe ana i Hilo, a pela hoi ka auwai ahi e kahe ana i kai o Kau, mamuli o ka ike ana iho ia na huahelu “1899.”
O ka mamao o keia puoa pele nana e hanai aku nei i ka auwai ahi e kahe nana i Kau, mai kahi aku a keia poe e makaikai nei i ka puoa pele nui, he aneane elua mile, a ma ka lakou hoomaopopo aku me he mea la he puoa pele nui ae ia, mamua o ka puoa pele i lilo i kumu no ka pele e kahe la ma ka huli o Hilo.
Aole i ikeia aku ka oni ino ana o keia loko ahi, aka, o kona hooluai ana aku i na nalu ahi ma kona auwaha hoomaha he ku no i ke aiwaiwa. E puhi ae ana nohoi ia i na maawe ahi mai kona waha ae, a haule iho la ma kona kae, a lilo aku la i wai ahi.
O na pahoehoe e luaiia ae ana iluna mailoko ae o ka lua, he hauli eleele no ia i ka nana aku, aka, he ano nononoula ke ahi ke ikeia aku. O kekahi mau mamala pahoehoe o keia ano, me he mea la ua hiki aku ke kaumaha i ka 100, 200 a oi aku paona.
O ke kae e hoopuni ana i ka nuku o ka puoa pele nui, ma ka nana aku, he paia pohaku pahoehoe no ia o ke ano lahilahi loa; a me he mea la o ka aoao hikina ka aoao lahilahi loa. Ina e haki ana, a nana paha keia wahi, alaila, e iho ana ko onei pele a hui me ka pele e kahe ana i Kau. A o ka oi aku keia o ka auwai pele nui o ke kahe ana.
Ma ka nana aku i ke ano o ke kahe ana o ka pele, ma ka huli ma Kau, he ikaika maoli no i ka ikaika. E kahe aku ana keia pele, me he mea la, ma he kukulu pololei e kaulike ana me ka Hale Hookipa o ka Lua-o-Pele. Ina e mau ke kahe ana o keia auwai, alaila, e kaa ana makai o ke alanui aupuni, ma kahi he 10 mile mai ka Hale Hookipa mai.
Ua oleloia hoi, ua pii aku kekahi poe mai Kona aku no luna o Mauna Loa, a na olelo lakou, ua pau ka a maoli ana o ka pele o luna o Mokuaweoweo, koe wale no ka punohou o ka uwahi. A ina pela, alaila, ua pau ke kahe ana o ka pele ma ka huli ma Hilo.
O ka pele i kahe mailuna mai o Mauna Loa, ua hoea mai la ia i kekahi wahi mawaena o Mauna Loa ame Mauna Kea, me ka hookikee iki ana ae nae a kaulike me ko ke kahe ana ma ka makahiki 1855. A eia ia ke kamoe aku nei no ka hoea aku i ka palena aina o ka Aina Hanai Hipa o Humuula. Aia no ke kahe ana o keia “pele” ma ke kulana like loa me ko ka pele o 1855, a ina e mau ana kona kahe ana, alaila, e nui ana kahi o Hilo e pau iaia i ka ai ia. He mea kanalua loa ka hiki o keia pele i kai o Hilo. Ina e kahe kaupea ao ana keia pele iluna o ka pahoehoe o ka pele o 1855, alaila, e paa ana paha oia ilaila.
O ka puka mua ana o ka pele, mai ka aoao mai o ka mauna, he aneane hookahi mile ame ke hapa maluna iki aku o kahi i poha ai ka pele ma ka makahiki 1855, e hula iki ana nae i ka akau. Hookahi paha la ia koe, ua paa pu loa kahi i poha mua ai ka pele i ka uwahi, aole ikeia aku.
O kahi i poha elua ai o ka pele, he wahi ia i kulike ai he elua mau puoa ahi, aneane 50 kapuai ke kaawale mawaena o laua. O kahi puoa malalo iki mai, ua pau ka oni ana o kona ahi. O kahi puoa maluna mai, oia ke poo nana e hoolue nei i ke ahi i kai. O waenakonu ponoi o ka puoa pele, he aneane hapalua oia wahi i piha i ke ahi luai pele, e ale ana me he kai la no ka moana. A e kiola ae ana keia pele i na welowelo ahi kiekie. A mai keia puoa aku i kahe aku ai kekahi auwai ahi he 50 kapuai ke kaea. Kahe aku la keia auwai a loaa ka puoa malalo aku, ua huli kapakahi ae la ke kahe ana a ke ahi. Ina aole keia puoa, ina no ua like ke kahe ana a keia pele me na kahe ana ma na makahiki 1800 ame 1855. Ua like me ka wai lele e kahe ana me ka ikaika, pela iho la ke kahe ana a keia pele. Aole ikeia aku ka haale apiipii a mokumoku, aia wale no ka ikeia ana aku oia mau ale e hakinua ana, aia ma ka hoea ana aku o ke kahe ana ilalo. Me he mea la, e mee ana keia auwai ahi ma kahi o 50 a 60 mile i ka hora hookahi.
E kahe ana keia ahi mai luna aku o ke kuahiwi, ma ka laina pololei, no eha a elima paha mile, maloko aku o kekahi auwaha he 50 kapuai ke akea.
He ku i ka eehia na hana a ke ahi. He ikena keia i hiki ole ke hoopoinaia. Pili pu ka hanu i ka ua mea o ka weliweli o na hana @ ke ahi.
Aia ma kela puoa i oleloia ae nei, e ikeia aku ana no na auwai ahi lehulehu e ae he nui, a hookahi o keia mau auwai ua kahe loa aku i kai o Kau.
Ma ka po, e ikeia ai kekahi hiohiona lua ole o ka nani ame ke kupaianaha nohoi. O ka puoa holookoa, he ahi wale no ia a puni. E ikekia aku ana na pu-ko ahi okooko ana ae ma keia wahi alaila, kamoe welowelo mai la ka auwai nonoulu i ke ahi, mailuna mai o ke kuahiwi, a hoea ilalo. E lohe aku ana i ka nunulu ame ka owe mai o ka puoa ahi, me he mea la he nalu e poi ana i ke kumu o ka pali. E nee ana keia halulu mai ka liilii mai a hiki i ka nui ana, alaila, mai ka nunui hou mai a hoea i ka liilii ana.
NA HUNAHUNA PILI IA PELE.
Ua oleloia o Kapena Elena o ka mokuahi “Mauna Loa” ka mea mua i oleia, e puak hou ana ka “pele” i kahi wa kokoke i hala ae nei, mamuli o kona ike ana na hua kekahi kumu niu ekolu i koe iho ma kahi i anaiia ai e ke kai mimiki o 1868 ma Kau. A hoopuka ae la ua Kapena nei:
“E! Puka hou hoi ka pele, ke hua nei ka niu. Hao wale ka hoi nei niu o ka hua ana. Mai ka makahiki 1868 mai a hoea mai i keia makahiki, akahi no a hua kela niu. Heaha la ka hana a ke ahi?”
He ahi ai alii keia C he ahi ma # i luku keia C he ahi olepe aupuni keia. O ka kekahi poe hoi keia.
Hai mai kekahi hoa kula o makou, ma na pali hauliuli o Koolau ae nei, i ka uka anoano o Ahuimanu, ua pau kona hoomaloka i nei mea he pele. Wahi ana i kekahi wa i kaa hope ae nei, ua pii aku oia me kekahi puulu haole makaikai pele mai Hilo aku no ka lua-o-pele, malalo o ke alakai ana a kekahi kanaka elemakula, i oleioia, he “kahupele.” Ai ka hiki ana i ka lua, ua hahao keia kanaka i kona ipu-baka i ka baka a piha, a ma ke olioli ana, ua kapio mai la he ua-ahi pele mai ka lua mai a komo i kona ipu-baka, a pela i a ai kona baka. Ua lohe oia i ke olioli ana o keia kanaka i na mele o na # lii i hala e aku, a ua ikeia aku ka haa mai o ka pele, me he mea la e hula na. Ea, he keu no ka mea eepa nui wale he pele, ina he oiaio keia ae la. Aka, he kanalu no nae.
NUHOU HOPE LOA O KA PELE.
Ma ke ku ana mai o ka “Malulani” (W. G. Hall) ma ke kakahiaka Poalua nei, mai Hawaii mai, ua loaa mai la ka nuhou hope loa e pili ana i ka pele.
Oia mau no ka a ana o ka pele, a ke ke hoomau la no kona kahe ana mai Mauna Loa aku ma ke alahele e hoea aku ai i ka aina hanai hipa o Humuula.
Ua ikeia he ewalu ka nui o na puoa e a la ka “pele.” Ua hoea aku la ka a ana a ke ahi i ka ulunahele a ululaau e kokoke ana i Mauna Kea. Aohe mau hiohiona o ka emi mai o ka ikaika o ka a ana o ka pele.
Me he mea la, o ka a ia ana o ka ululaau e ke ahi o ke kumu ia o ka pouli uwahi e ikeia nei ma Honolulu nei.
He nui no ka pioo o na kanaka ma na apana aina a ka pele e hoomahui aku la.
NA WA I PUKA AI KA PELE.
1823. C Ekolu makahiki mahope mai o ka hiki ana mai o na Mikanele. O ka Pele keia o Kilauea.
1832. C Puka ka Pele ma Mokuaweoweo. Elua e ekolu paha pule o ka a ana.
1838. C Ma Kilauea keia o ka a ana.
1840. C Puka ka Pele makai aku o Olaa, a kahe ma Puna a hoea i Nanawali.
1843. C Puak ka Pele ma ka aoao akau o Mauna Loa, a kahe aku mawaena o Mauna Kea me Mauna Loa, ma ka huli o Hilo. He 30 mile ka loa o kahi ikaheia.
1851. C Augate 8. C Puka ka Pele mai kahi kokoke mai i ka piko o Mauna Loa. He eha la o ke kahe ana a ka Pele ma ka aoao komohana o ke kuahiwi.
1852. C Puka ka Pele ma Mauna Loa aoao akau. Hookahi mahina o ke kahe ana a pau.
1855. C Puka hou ka Pele ma Mauna Loa, ma ka aoao hikina akau, ma @ahi he 12,000 kapuai ke kiekie, a kahe loa i kai o Hilo. He 13 malama o ke kahe ana o keia Pele. He 8 mile a hoea aku i ke kulanakauhale pau e ke kahe ana.
1859. C Ma ka aoao akau komohana keia o Mauna Loa, a kahe i kai o Kiholo.
1865. C A hou ka Pele, aole nae i kahe aku.
1868. C Maraki 27. C Kahe hou ka Pele mai Mauna Loa aku, a hoea i ke kai makai o Kau.
1873. C Poha hou ka Pele a ikaika ka a ana no 18 malama. Aole nae i kahe.
1875. C Puka hou no ka Pele ma Mokuaweoweo. Hookahi mahina o ka a ana.
1877. C Feb. 14. C Puka ka Pele makai o Kealakekua: oia ka puka ana i kai o Keei.
1880. C A hou ka Pele i Mokuaweoweo. He uuku ka a mua ana; aka, ma Novemaba, na poha maoli ka Pele, ua kahe no 9 mahina.
1884. C Puka ka Pele i kahi o Puna.
1886. C Puka ka Pele ma Mokuaweoweo, a he uuku no nae.
1887. C Puka hou ka Pele ma Mokuaweoweo. Elua pule a pio.
1896, Aperila. C Puka hou ka Pele ma Mokuaweoweo.
1899, Iulai. C O keia Pele ia e kahe mai nei.
Ua oleloia, ua a ka Pele iluna o Hualalai i ka makahiki 1801.
OLA KONA KUNU.
Ua loohia au i kekahi kunu no na makahiki he lehulehu, a ma ke kau haule lau i hala aku nei loaa no au i ke kunu i oi loa aku ke ikaika i ko ka wa mamua. Ua lehulehu nohoi ka # u mau laau e lawelawe ai, aole nae he loaa o ka oluolu, a ua hai mai la kekahi hoaloha ia # u e hoao au i ka Laau Kunu a Kamalena, a ua haawi mai keia hoaloha ia # u i omole o keia laau, oiai ua ike oia he wahinekanemake ilihune au. Ua hoao iho la au i ua laau la, a ua ike au i ka loaa ana o ka maha ia # u. I ka omole mua loaa no ia # u ka maha, a i ka lua o ka omole, o ko # u oia loa no ia. Aole i loaa ia # u he ola kino maikai iloko o 20 makahiki i kaa hope ae nei elike me keia. Ke haawi nei au i keia hooia ana me ke kono oleia ana mai, aka, mamuli wale no o ko # u makee ana no ke ola i loaa mai ia # u. Me ka mahalo. Mrs. Mary A. Beard, Claremore, N. K. E kuaiia ana e BENSON SMITH & CO., na Agena Kuai Kukaa o ko Hawaii Pae Aina, ame na poe hana laau apau, a kuai laau nohoi.
Ua lohe mai makou, ina aole he mea akeakea, alaila, e lilo ana na ka “Pupu Kanioe” o Hawaii nei e hookani i ka piano, ma ka wa e himeni ai o Miss Cecelia Kealoha Poepoe ma ke ahiahi o ka la apopo, maloko o ka hale halawai o ka luakini o Kaumakapili. E ikeia ana ka Papa Hoike o na Himeni o na Aha mele la ma ko makou pepa o keia la.