Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXXVIII, Number 13, 31 Malaki 1899 — Page 1
| This text was transcribed by: | Judy White |
| This work is dedicated to: | Awaiaulu |
Ka Nupepa Kuokoa
KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.
BUKE XXXVIII. HELU 13. HONOLULU. POALIMA, MARAKI 31, 1899. NA HELU APAU 2748
Hoolaha Human
_____________________
W.C. Achi. Enoch Johnson
ACHI & JOHNSON
LOIO! LOIO! LOIO!
Kaena Hana, Helu 10 aoao Komohana
Alanui Moi.
_________________________
W.R. KAKELA
Loio a he Kokua ma ke Kanawai
HE LUNA HOOLAIO PAI.AAPLA
2370
__________________________________
LYLE A. DICKEY
Loio a he Kokua ma ke Kanawai.
Notari no ka Lehulehu
E hookoia na hana pili kanawai apau mai na Mokupuni mai.
Kihi o Alanui Betela me Moi. Pahu Leta 786
Telepona 806
Papa! Papa!
Aia ma kahi o
LEWERS & COOKE
(Lui Ma.)
Ma ke Kahua Hema o na Lalnui
Papu me Moi.
E LOAA NO NA
Papa Nouaiki
O kela a me keia ano.
Na Pani Puka …
Na Puka Aniani …
Na Olepelepe…
Na pou …
Na O`a …
Na Papa Hele …
Na Papa Ku …
Na papa Moe …
Na Pili Hale
O na Ano apau.
A me na
Wai Palakiona Ano he Nei Wale.
Ke haiia aku nei oukou o na makamaka a pau, ua makaukau keia mau makamaka o oukou o hoolawa aku ma na @@@ a pau o pili ana ma ka laua Oihana @@ ka
Uku Haahaa Loa
@ like me ka @@@ o holo ana mawaena @ Loua a me ka Mea Kuai
E Heio Mai o Wao no Oukou I@@
___________________
HALAWAI O KA `AHAHUI KULA SABATI O MAUI AME MOLOKAI.
E halawai ana keia Aha, maloko o ka luakini o Kaluaaha, ma Molokai, ma ka Poalima hope o Aperila, la 28, A.D. 1899, ma ka hora 10 a.m.
A ke kono ia nei na lala a pau o keia Aha, e akoakoa ae ma ka manawa i @leloia.
M.P. WAIWAIOLE
`Kakauolelo.
Wailuku, Maraki 25, 1899
Ua lilo ai nei ma ke `kuai no $20,000, ka waiwai o C. L. Carter ma Waikiki, ia Mr. Kunst. Iaia nei no i lilo ai ka aina ame na hale o ke kakau moolelo Stevenson ma Samoa.
Pilikia! Pilikia!
Nohoahoa na Poo!
HE HAKAKA MAINOINO LUAOLE!!
Ekolu Poe Pake i Make – Lehule – hu na Pake I Eha Mainoino.
HILIHILI KE KOKO I KAHUKU AINA LEWA I KE KAI
Huila na Hana a ka Oihana Makai.
Ma ka auina la Sabati aku nei, I hania ai kekahi hana pepehi kanaka eleele loa i ike ole ia ma ka moolelo o ko Hawaii nei noho Aupuni ana, mai kona wa i ku ai he Aupuni malalo o ke alakai ana o ke au holomua, mawaena o na Pake paahana ame na Iapana limahana o ka Mahiko o Kahuku ae nei, ma Koolauloa. He hoouka kaua pili lahui maoli paha keia i hanaia mawaena o keia mau lahui elua, a mai hele loa paha i ka aiwaiwa o na hana ina ua lako like a makaukau like na aoao a elua i na mea hoeha a lawe ola hoi.
Penei na mea I loaa mai ia makou no ka mea e pili ana i keia hakaka weliweli.
MOOLELO HOOKAHE KOKO.
Ua ulu ae he wahi hakaka kuikui puupuu mawaena o kekahi Pake ame kekahi Iapana ma ka auina la Poaono aku, a ma ia hakaka ana, ua hoehaia ka Iapana. O keia ka hoomaka ana mai o ka haunaele. Ua lalapa aku la ke ahi o ka inaina iloko o na Iapana apau, a ua loheia mawaena o lakou, o ka Poakahi mai ko lakou wa e lele huli amahi ai maluna o na Pake, a me he mea la, ua hoomaopopo na Pake i keia mea, a nolaila ua noho nanea pu wale lakou ma ka la Sabati ae, me ka hoomakaukau ole ia lakou iho me na mea e hiki ai ke pale aku i na Iapana, a e hana aku ai paha i ka hana hoeha malun oia poe. Ma keia noho palaka pu ana o na Pake, aia hoi, ma ka uaina la Sabati (Maraki 26) ua hoopuniia ae la ka hale o na Pake e noho ana e na Iapana, i lako pono me na ho, me na kaka-ki, ko’i liilii, hamare, koi lipi nunui , na laau newa nunui i hanaia a wanaoa me na kui, na pahi maoli me na pahi puhaka. Ua hoouna mua aku la keia poe Iapana i na wahine ame na keiki a lakou i ka hale wili a ma na hale o kekahi poe hoaloha o lakou ma ia kakahiaka.
Ma keia wa a nei poe Iapana i lele poi po aku ai maluna o na Pake, e noho nanea wale ana no keia poe (Pake) me ka manao ole ae, he make a he poino keia e poi aku nei maluna o lakou. E auau ana kekahi poe o lakou, e hiamoe ana nohoi kekahi poe, e paani “domino” ana nohoi kekahi poe, e puhi baka ana, a pela wale aku. Aohe uhane hakaka iloko o lakou ia wa. Ua oleloia, hookahi Iapana – he wahi kanaka uuku keia – maluna o ka lio, a ua hele nohoi kona mau ano apau ma ia la, me he kulana alihikaua la, me ka paa pono o kona mau wawae i na pale ili, a oia ke alakai o na Iapana, a e kau ana ia maluna o kekahi lio keokeo. O keia mamua o ka puulu Iapana e maki aku nei no kahi o na Pake. Ua oleoia, he 200 wale no i-a ke kaawale o ka hale o na Pake mai ko na Iapana mai. A i ka hele ana o keia poe Iapana i lako pono me na mea eha, a hoea i kahi o na Pake, oia iho la no ka wa i kani ae ai na leo hooho weliweli o na Iapana, a o ko lakou wa no ia i lele kaua aku ai maluna o na Pake. Ia wa, I wanaoa ae ai na pahi, na koi, na ///// Pake me ka weliweli nui. O na lima hoi ka na Pake e moke mai ana i ke pale i ko lakou mau enemi; aka, pa no ke poo o ka Pake, haule ilalo, lele aku ana he poe Iapana, a polulu hou iho la i na Pake i hina ilalo a nahoahoa na poo. He wa pokole wale no ko keia poe Iapana nee ana i ka lakou hana hoeha a lawe ola mainoino mawa??? o na Pake, a hoea i ka pau ana o keia hana pepehikanaka lua o ka eleele.
Ua oleloia, he ekolu poe Pake i make loa, he umikumamaono poe i hoeha kukonukonuia, a mawaena o ke kanaha ho, na laau, na hamare ma na poo o na ame kanalima poe I hoeha ia. Ua pau na lauoho o kekani poe Pake i ke okiia e na Iapana, a ke noho ona nei ia poe Iapana maluna oia mau owili lauoho.
O na Pake I hoeha ole ia, a i pakele mahunehune hoi mai loko aku o keia lele kaua kimo-po a na Iapana, ua puhee aku la lakou no na wahi o ko lakou mau hoaloha lehulehu.
He oiaio, ua makaukau kekahi poe Pake o kekahi mau wahi e ae, e ala mai e hele mai e kokua i ko lakou mau hoa e hoomainoino ia nei e na Iapana, oiai e hoomakaukau ana lakou ia lakou iho me na mea eha, a he mau pu kau-poohiwi hoi kekahi a lakou, aka, mamuli o na hoomalu i loaa aku mai na poe aku o ka Hui Mahiko, ua hooki ia keia mau hoomakaukau ana.
KA OIHANA MAKAI O KE AUPUNI.
Ma ka hora 2 o ka auina la Sabati i loaa mai ai he kahea telepona mai Kahuku mai i ka Halewai (ke Kahua o ka Oihana Makai) ma Honolulu nei, e hoike mai ana no ka haunaele i hoikeia ae nei. Aole i mamaoioia ma ia wa, ua aiwaiwa loa ka poino i ulu ae ma o keia haunaele, nolaila, aole i kauoha ka Ilamuku o ke Aupuni i kaa ahi kuikawa no ka lawe ana aku i kekahi mau hoa o ka puali makai no Kahuku. Aka, ua hoounaia aku nae o Hope Makai Nui Charles Chillingworth, Lunamakai Faneuf ame Makai Iapana Toma Abey, no Kahuku, a ma ke alahele ma Nuuanu aku-nei i holo aku ai lakou. I ka hora 8 iho o ke ahiahi Sabati, telepona mai la o Mr. Chillingworth mai Kaneohe mai, i ka Oihana Makai, ina paha ua loaa mai he mau lono hou no ka haunaele ma Kahuku, a ua hooleia aku. Aka, he 15 minute mahope iho o ka hala ana aku o ka pane, loaa mai la ia Ilamuku Brown, ma kona wahi noho ma Waikiki, he kahea telepona mai a Lunanui eGorge Weigth mai o Kahuku, e kauoha mai ana e hoouna aku i poe makai, me koia i ka Luna Nui o ka Hui Alahao, oia o B.F. Dilinahama, e loaa ona kaaahi kuikawa. Ua hoakoakoaia mai la na makai kau lio o loko nei o ke kulanakauhale a pela hoi @ne na makai ku huina. Ua hoouna koke ia aku la na kauoha i na makai apau o loko nei o ke kulanakauhale – poe kau lio a ku huina hoi – e hoike koke mai ia lakou iho ma ka Halewai. Ua waeia ae la he umi poe makai o ka Oihana Makai Kau-lio, malolo o Kapena Spillner, a he umi nohoi makai malalo o Kapena Holi, a ua maki awiwi loa ia aku lakou no ke “Dipo” (Depot). Ua hiki mai nohoi ka Loio Kuhina hou, oia o H.E. Cooper, i ka Halewai, a holo pu aku la me na makai no ke “kahua kaua” o Kahuku, aMkeia huakai, ua kau aku la ma ke kaa-ahi o Ilamuku Brown, Hope Ilamuku Mr. Atkinson, he luna aupuni mai ka Oihana Kanikela Iapana mai, ma Honolulu nei, a he mea kakau mai ko makou hale pai aku nei.
Haalele ke kaa-ahi ia Honolulu nei, ma ka hora 9. Ua lako pono na makai me na mea kaua, a ua hanala keia hoomakaukau ana i na makai ma keia ano, i mea e hiki ai ke hoohanaia aku na keehina oolea loa no ka hoomalu ana ina e kue mai ana kekahi o na aoao haunaele elua.
HE LETA KUIKAWA I KO MAKOU NEI KEENA PAI.
MAHIKO O KAHUKU, OAHU, 1:15 A.M. (wanaao) – Hoea mai ke kaa-ahi kuikawa mai Honolulu mai no ke kahua o ka hakaka, aneane hora 12:30. Ua ikeia, ua lele aku na Iapana, ma ka auina la Sabati aku la, a pepehi mainoino aku la i ko lakou poe enemi, oia na Pake. Ua hookui pu ae la na puali elua, aneane 250 poe kanaka o ka puali hookahi; a, aole no i kaawale loa kahi puali mai kekahi mai.
Ua hoouna mua aku na Iapana i ka lakou poe wahine ame, na keiki no ka hale wili ame kekahi mau wahi e ae. Ua lako na Iapana me na newa ame na mea eha e ae i hanaia a wanaoa me na kui hao ooi, ua lele hikiwawe loa aku la lakou maluna o na Pake maloko o kekahi mau hale laau nunui elua. Ua hoopuniia ae la keia mau hale elua e na Iapana.
Ua lele kimo-po ia mai na Pake. E nanea ana no lakou me ka lakou mau hana hoohala manawa o ka la Sabati, a ua makaukau ole loa lakou no ke pale ana aku.
Aole paha i hala he umi minute o keia lele pepehi mainoino ia ana o na Pake e na Iapana, wahi a ka ikeia aku mai ka hale wili aku, a o ka pau no ia. Iloko nae wa ua pepehiia a make loa he ekolu Pake. Ua nahoahoa na poo, a ua aleale mainoino na wahi e ae o ko lakou mau kino. He ehiku a ewalu poe Pake e ae i hoeha kukonukonuia. Me he la, ekolu a eha paha o lakou e make ana. Hookahi o lakou i pau ka manaolana o ke kauka no ka loaa ana mai o ke ola. Mawaena o 40 ame 50 poe Paki i pau i ka hoehaia
Ma ka wa e pepehi ana na Iapana i na Paki, oia ka wa i holo aku ai na haole paahana o ka wili, na luna o ka hui ame na makai i kahi o na Pake a keakea aku la i na Iapana. Mamua hoi o ka pau ana o ke kaua; ua hoea mai la o Lunanui Weight a kauoha aku la i na Iapana, e hooki ia hana, a ua pau io, a ua hoihoi ia aku la lakou me ka hikiwawe loa no ko lakou wahi.
* * * *
Ua hoea mai o Hope Ilamuku Chillingworth ame Chas. Faneuf i Kahuku nei, ma uka mai, aneane elima minute mahope iho o ke ku ana mai o ke kaaahi no onei nei.
O Lunanui Goodale o Wailaua, ame C. P. Iaukea, me kekahi poe e ae, kekahi i hoea mai no onei. Aneane ekolu hora i holo ia mai e ke kaa ahu.
Ua like ka helehelena ame ke ano o keia wahi, me kekahi kalana aina i kukalaia ai ke Kanawai koa. Ua hoonohoia na kiai ma kahi o na Iapana, a e holo ana i o a ia nei na poe hololio, e imi ana i na Pake i holo ia wahi aku ia wahi aku. He puulu ikaika hoi o no kiai ke kiai nei i na Pake, I lohe wale ia e lele hakaka aku ana lakou maluna o na Iapana, ma ka wa e ao ae ai.
______________
Ma ka wa i haalele aku ai na poe i kau aku ai maluna o ke kaa-ahi i ua kaa la, he 60 ka nui o na kanaka e kukiai ana ma kahi o ka haunaele. He mau newa me na pu-panapana ka na makai kau-lio. He mau pu raifela hoi ka na makai. O na poe limahana, hoi o ka hui mahiko i kupono no ka lawelawe ana I ka oihana hoomalu, aia wale no ka hapa nui o lakou maluna o na lio me nu pu ame na uwepa.
I kea o ana ae, ua hele aku la ka Loio Kuhina, ka Ilamuku, ka Luna Nui o ka Wili ame kekahi poe e ae, ame na Pake i komo ai iloko o ke kimo-po ia ana o na Iapana, no kahi o na Iapana hakaka, a pau iho la i ka hopuia ko lakou alakai nui ame na alakai liilii e ae mawaena o lakou. He 23 paha ka nui o keia poe. Ua hoea nohoi no keia kahua o ka poino na Luna Aupuni o Kina ame Iapana ma Honolulu nei. Ua ukaliia ke Kanikela Pake e Mr. Goo Kim.
Ua lawe loa ia mai no Honolulu nei na Iapana i hopuia ai, a ua hoopaaia ma “Kalakaua Hale.”
_______
HE HOOMANAO WALOHIA NO E. PAAKAULA
Lunahooponopono. Aloha oe: -- Ma ka hora 11:30 o ke kakahiaka o ka la 18 o keia mahina, ma Kawanui, Kainaliu, N. Kona, Hawaii, ua kii mai la ka make ia Mrs. E. Paakaula a lawe palanehe ole aku la no ka home ma o, a haalele iho la i kana kane ame ka ohana e auamo i na ehaeha o keia ola ana.
Ua hanauia o E. Paakaula ma Kaiwiki, Hilo, i ka la 13 o Maraki, 1873, na J. W. Kilinahe me Keaulama (w), a i loko o kekahi mau makahiki, ua haalele aku la i ka Ua Kani Lehua, a huli hoi mai la no
“Kona kai opua i ka lai
Opua hinano ua malie,”
A mamuli o ka manao nui o kona mau makua e loaa ka makaukau olelo Beritania iaia, ua hoonoho ia’ku la maloko o ke kula a Rev. S. H. Davis, ma Kona Hema, no kekahi mau makahiki. I ka pau ana o kona noho ana maloko o ke kula, ua hoi mai la oia a noho pu me kona mau makua, a no ka ike ia o kona ano akahai, ua hookomo ia i hoahanau no ka ekalesia ma Kona-waena; a ua koho ia i Peresidena no ka Ahahui Opiopio Imipono Karistiano, ua alakai oia i ka hana me ke ku i’o o ke kanaka makua. A mahope mai, ua waiho aku oia i ka noho Peresidena ana, a no ka nui o kona hilinai ia e na lala o ka Ahanui, ua koho ia i Puuku; a ma ia hana oia i malama ai a hiki I kona mare ana i ke kane, oia o J. Paakaula. Ua hoohui ia laua ma ka berita o ka mare e Rev. W. M. Kalaiwaa, he mau la pokole wale no ko laua noho ana ma Kona, ua hoi aku la no Honolulu, a malaila i hoohala ai ko laua mau la o ka noho mare ana. A ma ka makahiki 1898, ua hoomaka mai la ka emi ana o kona kino, a ua hele loa mai la i ka nui loa; a mamuli o ka ike a na kauka, ua loaa oia i ka mai ake pau, ma ka malama i hala, ua hoi mai la oia no Kona, a mamuli o kona ike ana aohe mau manaolana no kona palekana, ua kauoha aku la oia i kana kane e holo mi. He mea e ka walohia, oiai ke kane e hui ana me ka wahine iloko o na manao ulu ku o ke kaumaha, no hapalua hora wale no, aia hoi, ua haalele mai la ka wahie i ke kane. Auwe! Aloha wale.
A ma ke Sabati ae i malama ia ai ke anaina pule hoolewa e ka Rev. Kalaiwaa, ma ka luakini o Lanakila.
KAPUAHELANI
Kawanui, N. Kona, Maraki 23, 1899
_____
(Mawaho ae o na mea i hoikeia ma ka palapala maluna ae nei, ua loaa mai ia makou keia mau mea malalo iho nei e pili ana i ka mea i hala aku.
Ua mareia oia me ko makou hoaloha oiaio Mr. J. Paakaula, mea haawi laau o ka Hale Haawi Laau Lapaau o ka Papa Ola ma Honolulu nei, ma ka la 1 o Dekemaba, 1892. Ua noho laua ma Honolulu nei me ka maikai ame ka oluolu. He nui kona mau hoaloha maloko o keia kulanakauhale. Mamuli o ka lulumi mau o ka ma’i maluna o kona kino oiai maanei, ua hoi aku la oia no Kona, ka home o kona luaui makuahine, ma ka la 14 o Feberuari aku nei.
Ua hoea aku kana kane mai Honolulu aku nei ma ka hora 11 awakea Poaono (Maraki 18) a he hapalua hora wale no ka loihi o kona ike ana mai i kona makua ma ka hipuu o ka materemonio, a hala aku la oia @@ ke ala hoi ole mai. I ka lele ana aku o kana kane a honi iaia, u uwe aku la hoi, pane mai la ia: “E Papa, kuu makua leo ole a hoomanawanui, mai hookaumaha kou noonoo no’u nei. E hoomama i ka manao. O ka’u kauoha ia oe, e nana oe i ka makuahine o kaua ame o’u ohana.” A mamua o ka lele ana ae o kona aho, pane mai la ia imua o na mea apau: “E aohe o’u ike aku ia oukou -- pouli mai la au – powehiwehi – Dear, dear Joe – Good-bye – aloha oukou.” A o ka pau no ia, ua hala aku la.
Ua hoea aku ilaila o Mrs. Paris, Mrs. Royal, Mrs. Meek, Hon. J. K. Nahale, Mr. Haanio, S. M. Kanakanui, Esq., Mr. ame Mrs. Johnson ame na hoaloha he nui.
Ke pahola aku nei makou i ka makou walohia pu ana me ke kane i hooneleia i ka wahine maikai a oluolu, elike me Esther i hala aku la, a i kona luaui makuahine, ame kona kaukunane ame kona pokii, a i kona ohana ame na hoaloha apau. E u kakou me ke kaumaha, me ka manaolana no nae ua “Palekana oia iloko o ka poli o Iesu, ke Ola.” L. H.)
_____
KAMEHAMEHA VS. PUNAHOU
O ka hookuku kinipopo “beki bolo” i uleleia ai mawaena o Kamehameha me Punahou ma ka auina la o kela Poaono aku nei, ua lilo ae la no ka lanakila ia Kamehameha. He 7 puni a Kamehameha ia 5 wale uo a kona hoa aumeume.
He paani keia i hakokola me ka ikaika e na aoao elua. Ua moni ke koko, wahi a kahiko, ma kela ame keia aoao. Unuia nohoi na hauna pa’i popo ana a na hoa o kela ame keia aoao. Palamimo, palanehe me ka eleu na apo ana ame na hoolelelei ana a kahi poe i na popo.
Ma ka Poakahi mai hoi i malamaia ai na paani popo tenisa ame hinai mawaena o na kaikamahine o ke Kula Kamehameha ame ke Kula Punahou.
Ma ka paani tenisa lilo ka eo i na kaikamahine o Punahou, haule hoi ko Kamehameha i “Muliwaa.” Aka, ma ka paani hookomo hinai, “lawe a lilo” o Kamehameha. Aohe miki aua i paa ole. Hopu no, paa, no – go in ma ka hinai, paa no. Aole i kana mai ke akamai. Wili no, oni no, hopu no a paa no, -- go in ma ka hinai, paa no. O ka heluna o na ai hoopau i lanakila ai o Kamehameha kaikamahine he 17, a o ka Punahou kaikamahine he 5 no.
Ei iho na inoa o na moho lanakila o Kamehameha keikikane: F. Cockett, Paehaole, Burgess, Vanatta, Kalua, Kekuewa, Harbottle, Mahoe ame Reuter.
Eia iho na inoa o na kaikamahjine lanakila o Kamehameha ma ka paani popo hinai” Elizabeth Robinson, Angeline Wohlers, Hawley Stone, Emily Alexander me Rose Aloiau.
_____
O kela mokuahi “Kulanakauhale o Colombia” i paialewaia iho nei kona ma-au-au-wa ia ana i kahi wa i hala ae nei, ua lilo hou aku la ia W. E. Rowell no ka huina o $8,000. A ua loheia mai, e hooholoia aku ana ia mawaena o ko Honolulu nei awa ame Hongkong, Kina.
_____
Aohe laau lapaau maikai e ae no na bebe elike la me ka Laau Kunu a Kamalena. O ka ono o keia laau ma ka wa e inu aku ai, oia kona mea i lilo ai i laau makemake loa ia e na makuahine ame na kamalii, a pela pu nohoi me ka hikiwawe o ke ola. E ola koke ana ko lakou mau kunu ame ke anu, a hoopauia hoi ka loohia ana i ka ma’i numonia, a mau mai e ukali ana i nei mea he anu ame ke kunu. E ola ana ka ma’i kunu ho, a ua inu ia keia laau e na poe ma’i he umi @ausani ka nui o keia ano ma’i, aole he ma’i i nele i ke ola, wahi a ko makou hoomaopopo. Aole nohoi e hiki wale ana no i keia laau ke hoola i ka ma’i kunu ho, aka, ma ka wa e haawi mua loa ia ai keia laau i ka wa o ka hoomaka ana mai o ua ano kunu la, e kaohi koke ia ana kona kuene pono ana mai. Ma na ma’i kunu-kalea hoi, e hoopalupalu ana keia laau i ka male uaua, a oluolu ke kunu ana aku, a hoemi mai hoi i ka ume paupauaho ana a ke kunu ame kona pinapinai ana, a pela auanei e paleia ae ai na hopena poino oia ano ma’i. E kuaiia ana e Benson Smith & Co., Kaupalenaia, na Agena Kuai Kukaa.