Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXXVII, Number 35, 2 Kepakemapa 1898 — NA KOMISINA MA WAILUKU. Na Ninau a W. B. Keanu. i ka Lunahoomalu o ke Komisina. UA LILO LOA HAWAII IA AMERIKA. Wahahee na Olelo, a Pau ke Kaua Hoi hou mai ke Aupuni Moi. [ARTICLE]

NA KOMISINA MA WAILUKU.

Na Ninau a W. B. Keanu. i ka Lunahoomalu o ke Komisina.

UA LILO LOA HAWAII IA AMERIKA.

Wahahee na Olelo, a Pau ke Kaua Hoi hou mai ke Aupuni Moi.

Ma ka hiki aaa o na Komisina Aaie-rika-Ha\vaii ma Wailuku. Maui, ua malamaia e lakou he halawai makaainana nui ma ka Hale ffookolokolo oia wahi, mahope iho o ka paii_ana o ka paina kakahiaka ana a na Koraisina ma kahi o Lunakanawai Kalua. l"a haiolelo kekahi mau lala o ke Komisina ma keia halawai ana. Ua nui na makaainana o na "Wai-eha" i akoakoa mai ma ia ]iā.lawai. Ma\ ka Poalua, Aug. 23, i malamaia ai keia halawai. 0 ka.mea mua o ka haiolelo ana, ofa o Mr. Cullom. ka lunahoomalu o"*fee Komisina. na hoa makaainana —Ma ka la 7 o lulai, a i ole ia, he mahina a oi i hala ae nei, i hooholo ai ka Ahaolelo Nui o Amerika Huipuia, .he olelo hooholo «hui e hoohiii ana i Ko Hawaii nei Pae Aina ia Amerika Huiia. Mahope koke mai, ma ka wa mahope mai o ka hoopan&eia ana o ka Ahaolelo Nui, ua koho ka Peresidena o Amerika Huipuia i Komisina, oia hoi ko oukou Peresidena mua iho nai, Mr. Dole, o la\nakanawai Frear, eia oia maanei i keia Ava, o Senatoa Morgan, aia oia ma ka hale o kekahi holoha makai aku nei, o Mr. Hitt ame a'u nei nohoi, no ka halawai pu ana ma keia mau mokupuni, a hookamaaina hoi me na kanaka, me ka noonoo ana i ko lakou mau kulana nohona ame ko lakou mau pomaikai, a hoike aku i ka Ahaolelo Nui e noho mai ana ma keia kau ae, i na kanawai kupono uo ke Aupuni o keia mau mokupuni ma keia mua aku. A oiai, o keia mau mokupunl apau he hapa lakou i keia wa no Amerik& Huipuia, nolaiia, he hana na Amerika Huipuia ka nana ana iloko o na mea e pono ai keia mau mokupuni, am« na leanaka e noho ana ma keia mau wahi. Nolaila, no ia kumu e kaahele nei ke Komisina mai kahi mokupuni a kahi mokupuai, i hiki ai ia makou ke hoike aku i ka Ahaolelo Nui i ka mea pono no keia mau mokupuni. No'u iho, ua hauoli loa au i ka loaa ana he poe kanaka naauao, mikiala hana a ku-. pono nohoi e noho ana ma na mokupuni lehulehu i ikeia e makoai ma keia kaahele ana, a ua ike nohoi āu, e kamailio ana au ma ka aoao o ke Komisina holookoa, ma ko'u olelo ana ae. e oluoluia ana e makou )ra hoike ana'ku imua o ka Ahaolelo Nui> i na kanawai e pomaikai ai na kanaka, aole hoi i mea e poino ai lakou. Ua ike mai nei au i k£ awa-kumoku a maJcou i pae mai nei i keia kaka&iaka, a ua ike mai nei nohoi au i na hana niahiai e hoopuni ana ia wa2ii—e laa ke ko, ke kope ame ka raiki —a he makeke hoi ko lakou ma na wahi e ae. a ua manao au he mea no oukou e pomaikai nui loa ai e hana hou ia keia awa i hiki ai i na mokuahi ame na moku e ae ke komo māi a pili i ka uwapo. a law.e aku i ka oukou mau waiwai i Amerika Huipuia a i kekahi mau aina e ae, a ua maopopo hoi ia'u, he hana na makou e hauoli ai. ka hoao aoa e loaa na hooholo pono ia ana o ko onkou mau hoouna waiwai ana iwaho. A oiai ua makemake ke Komlsina e heie aku e nana ma na wahi e ae i keia la. nolai}a, aoie e lawa ana ka manawa oo ia hana. ke au'a loihi loa ia aku oukou. Aka. e hoike aku nae au i ko makou hauoii i ka halawai pu ana me oukou. E hele aku ana makou ma kekahi mau mau wahi o ko oakou makupuni neī, aia»la, holo loa aku no ka mokupuni o Hawaii. Makemake makou $ makaikai aku i kek&M mau wabl o ko | oukou aina nei i hiki ai ia makou ke J hoike aku me ka maopopo i ko oukou | maa hemahema, !

Kr» 2*i o Mr. H::t a haiol*;* mai 1.2: E Ū1 fcv3:2it-3 SS€ ea Hoa Maka:i:s.tna~X«.' n.% aiakahiki he iehu'-a i j h-::i ?1 a-i tiO ko onkoa m ; :keta xs k~.ta <i "i ha«o!i nuA maoli eiu : rīi::i ana ak'i i ouke'i raau '■.*ūi~'2k kanakā :• ite kanaka. A r .;:i heo: \-jii ta akn hoi keīa hauo'h o •» i k*ia wa i ko ka «r.*. \ haia a<e eoi, matsul: o ko'u amē ko oukou !i!o as.a ae aiau hoa makaainaea ao ka aiāa ao-<> kahl —kela ama pookeia a kilakiia hu:. I oaipaa a ikaika ooho: —a o kakou p'i aoa msanei na poe kapa <e:uzen~» no oa aina la. ka kakou mau pua maaope haneri. Oiai. mamuli o keia >.ui pu ana o makou me oukou nia ka noaona maiu o ka aiaa hookahl. «a ili iho !a keia hana maluna o kuu maa hoa am v a'u nei nohoi. a he hana auanei ua makou e hana ai. no ko makou pemaikai. a pela nohoi me ko ōukou. ka huii ana ma na ano apau i na msa ē pomaikai ai oukou. Ua ike no niakou i ke ano o keia lahui i hoea mai ai oukou. mamuli o k3 mea i hoikeia mai ma ka moolelo. oia hoi. he lahui no oukou i hooholo mamuli o na manao alakai, elike ia no nie makou. He lahui lioi makou i like oie na inanao a paio no makou no na hana pili ia makou iho. a mahope lokahi iho la makou —o ko makou ano ia. a oia nohoi ko oukou ano. Aua hauoli nohoi makou i ko makou hoomaopopo ana. o ka j hapamii o ko oukou pe kanaka, he pe i home ko lakou no lakou ponoi iho. Aole i loaa i kela ame keia mea ma Amenka he aina a he home. aka. e hooikaika ana nae makou maloko o ko makou mau Ahaolelo e kau i kanawai e kokua ana i na kanaka i mea e loaa ai ia lakou he mau home ponoi no iakou iho, a ma keia aina nani, ke pookela o ka nani a'u i ike ai, ke lana nei kuu manao e ike i mau kanawai oia ano, e loaa ai i kela ame keia kanaka kona home a i aina nona e mahiai ai. Makemake no makou i ka ike ana i na hana mikiala nnnui, elike me na oihana kopaa ame na hale hana n*unui e ae. B hala ana no he wa loilii e hoomakaulii ai kakou no ka hoonohonoho ana i na home hookuonoono, aka, o keia mau hana mikiala nunui i hoikeia ae ia. e kaanaia ana ko lakou mau pomaikai mawaena o na kanaka apu. Aole paha e ike koke ia ana kona waiwai i kinohi, aka, he mea pono nae •ke hanaia ke kanawai i mea e kokuaia ai ka nee ana'ku oia nana. A ma na hooikaika ana apau i mea e pono ai ko oukou noho ana a oluolu hoi, mai noho iki oukou a maka'u e hoea mai ana kekahi moku haakei a hana ino mai ia ou'kou. Aia no he lima i oi aku ka ikaika mamua o ke kapena o kekahi mokukaua, oia no ka lima o Amerika Huipuia, a nana no e hoomalu ia oukou mai na pilikia mai apau. A ma ka hana ana ia hana nui o ke ola ana, aole loa oukou e noho hoomaluia niai ana e na lahui e ae, oiai ke imi nei na mahele apau o ko makou lahui i ka mea e hooholomuaia ai ka pomaikai ame ka nohona oluolu o kahi ame kahi. Aohe o makou alii, ke imi nei na kanalea apau e Jiooholomuaia ka pono o na poe eae apau. He kanaka Ilinoi au, a ua haaheo hoi au no ia mea, aka, he Amerika no nae au. O eukou hoi, he Hawaii oukou, a ua aloha i ko oukou aina, aka, o ka mea mua, a oia ka mea maluna ae o na mea apa,u e aloha oukou ia Amerika, a nana no'auanei e maiama mai ia oukou, a hoomaln ia oukou. Ku mai o Mr. Frear a haiolelo mai: "E na Lede ame na KeonLmana— Aloha oukou. Hauoli au i ka ike ana i &a nui o na wahine maanei elike la nohoi me ka nui o na kane. Aole he mea iiou no'u nei, ke kamailio ana aku imua o oukou ma ke ano he poe hoa makaainana kakou apau.. He mau makahiki loihi i halt ae nei i haalele aku ai au i ko'u aina hanau, a lilo au i makaainana no Hawaii nei ma ke ano kupa. He mea hou ia oukou, ko oukou kaheaia ana aku he poe hoa makaainana e na makaainanaio maoli o Amerika Huipuia. Ua ike no oukou i ko'u manao no Hawaii nei. Malia paha, «a komohia no ke kanalua iloko o oukou no ke ano o na noonoo ana o na kanaka Amerika mai ka aina puni ole i mai, no oukou nei. Aka, ma ka wa i | hea aku ai keia poe ia oukou. ma ke | ano he poe hoa makaainana, e ike ana j no oukou i ko lakou manao -maoli no oukou nei. Ua hoohui aku nei o Amerieka Huipuia \ Ko Hawaii nei Pa€ Aina P aole i mea paahana, aka, no ka pomaikai likeo.ua aina elua. oka hoouna ana mai o Amerika Hiftpuia i keia mau kanaka kaulana -ekolu no ka noonoo ana i ko oukou mau pono, he mea ia e hoike mai ana i ba manao nui ana o ka lahui Amenka ia oukou. A o ko Amenka hoouna ana mai i poe kanaka makee maoli I ua tooaka Hawali maoii ame na kanaka apaa o keia mau maw mokupuui. he hoike ia ūa makemake iakou e Uanaia ka tnea pono ao na kanaka apao o Hawaii ml Ua ike no au, he lehulehu loa o oukou i kaumaha i ka hooliloia ana aku o ka mana poo Aupuni o Hawaii ne» ia Amenka Huipuīa. aka, aole i hoolaikiia keia kaumalia iioko o oukou waie

! nei. O kakou apau o na kamaaina kai | konio pu iloko oia kaumaha. O ke kaumaha no ia. elike me ko ka makuahine kaumaha ana ma ka 'al» v? ike ai oia i kana keiki e haaiele ana i ka home a iiele aku iloko o ke ao nei: ke kaumaha no ia o ke kanaka e wawahi ana i kona wahi home kahiko. f kahi hoi ona i hanaiia ai. no ke kukulu ana iho i home hou. Xolaila, oiai kakou e kaumaha ana, ma ia wa hookahi nohoi, e hauoli no kakou a nana aku imua no ke au hoiomua e hoea mai ana no Hawaii nei. Ua makemake o Amerika Huipuia e laweiawe no Hawaii nei elike me kekahi o kona mahele aina ponoi iho. Hookahi o Hawaii ame Amerika Huipuia, e ihana ana kela ame keia o laua, no ka pono o kahi ame kekahi. Mai hopohopo iki kakou e hehi wale mai ana o Amenka Huipuia maluna o kakou. aole;. ia o ko Amerika ano. He Aupuui makee ia i nei mea lie kuokoa, a ke pahola mau nei oia i kona lima kakoo ia mea, me *ka laelae loa. E nana aku imua, e hauoli, e wehe ae oukou i ko-oukou mau lima a hamama no na pomaikai i makaukau ia Ameiika Huipuia e haawi mai ai ia kakou me ka puuwai hamama." Maanei hoakaka mai la o Mr. Oullom ua hauoli loa ke Komisina, o ka oi loa aku nae paha, o na lala oia Komisina mai Amerika Huipuia mai, e lohe i na olelo hoakaka a mau ninau paha-mai kekahi kanaka mai. A ua hoike pu mai nohoi oia, ua makemake loa lakou e loaa .ka pomaikai o ke kulana hooponopono Aupuni kuokoa elike me ka mea i lawelawe mau ia e na kanaka Amerika. Alaila, ku mai la o Lunakanawai Kalua a kamailio mai la: "He keu ko'u pahaohao loa i ko oukou noho mumule i keia la, mahope iho o ka pau ana he mau makahiki lehulehu o ko oukou noke ana j ):e kamaiiio, a nolaila. ua makemake au e kamailio ae he mau wahi huaolelo. "Ma ko'u manao, ua hoea mai nei kakou apau i ka manawa e hookiia ai na kuee pili Aupuni mawaena o kakou i na wa i hala ae nei. I mea e pa\i ai na kanalua apau, na nune ana apau, makemake loa au i kekahi mea mawaena o keia anaina e ninau mai i keia poe keonimana, ina paha o keia hui ana o Hawaii ame Amerika Huipuia, no ka wa mau loa paha, a i ole, he keehina hana wale no paha keia no ka wa kaua, a ke pau ae no ke kaua 0 ka pau no ia o kona ukaii. Ma ko'u noonoo, aohe ninau koikoi e ae, a piha ikiiki ia o kona haina, ma ka mea e pili ana i ko kakou pomaikai, ko kakou maluhia, ko kakou nohona like, e like la me keia ninau. Makemake au ia oukou e ninau ia Mr. Cu!lom. ia Mr. Hitt. ia Mr. Frear. ina paha he hoohui aina wale no keia no ka manawa wale no, a i -ole, no ka wa mau loa paha. Ua alakai hewa ia oukou e kekahi poe kanaka mamuii o ko lakou hupo, a i o!e ia, e kekahi poe kanaka manao ino. e manao oukou he hhoohui waie no keia no ka manawa. Nolaila, e ninau mai oukou i keia poe keonimana. oiai eia lakou maanei no ka hoike ana m&i i ka oiaio o keia mea. He mea kaumaha no'u ka noonoo ana 1 keia wa a kakou e noho net a nana aku ia mua aku nei. me ka lohe ana i na olelo alakal hewa maoli. A ina aole hookahi o oukou e ninau ana, alaila. na'u ponoi no e ninau ae, a ua maopopo loa ia u, o ka haina e pane ia mai ana, he haina ia e koe koena iioa ole Iho ai kekaāii kanaiua. I keia kakahiaka iho ia i loaa mai ia u keia liplne makana, a oia nohoi keia ma kua papale neK me na hoaoleio, "Kau Hae Aloha." O ka hae io no keia a*u i "aloha ai r a kakou apau i aloha ai, iioko o na kau apau mai ka wa mai

0 na la o na Kamehameha a hoea mai 1 keia wa. iloko -> na \va o ka pomaikai ame ka pilikia. a ko V/tkau Uae i® no keia. aka, tia koma aku la ia maloko o ka maiumaiu o kekahi liae i oi ae. N'olaila. pono e paw ko kakou pohihihi 110 keia ninau i keia wa no. [ keia w;i i ku mai ai o \V, B. Keanu a oielo mai la: Mamua o ka ninau ana aku i kekahi ninau. e haawi aku ana au i ko'u mahalo i na malihini hanahano. Ua loaa ia'u ka hanohano o ka hoilee ana aku, owau ka Peresi<iena o ka Hui Aloha Aina o na Kai Eha. a ua lioolohe pono loa aku nei au i na olelo a na Komisina mai Amerika Huipuia mai. Ke ike nei oukou i keia poe kanaka apau, he poe kanaka Hawaii maoli lakou. Maanei no lakou i hanauīa ai. O ka ninau mua a'u i makemake ai e ninau aku, oia keia—He hana maa mau anei ia Amerika Huipuia ka lawe ana i kekahi aina (Aupuoi) nona hoi ka hapanui o na kanaka i kue aku ia hana, elike hoi me keia, i hoouna aku ai n& kanaka Hawaii he poe elele i Amerika Huiia no ke kue ana i ka hoohui aina? Ua hoounaia aku keia poe e na kanaka maoli mai Hawaii a Niihau. ku anei i ka pono ia Amerik& Huila e lawe aku ia i kekahi aina e mamuli o ka lima ikaika, a o ka mana maoii ia hoi? Ua hele mai no olua e na keonimana hanohano ia nei mai ke!a aina kaulana mai. Ua lohe makou i ka oiua mau oieio ame ka manao o keia huakai mamua o ko olua hiki ana mai ia nei a mahope nohoi o ko ouleou 1/iki ana mai ia aka, aole nae makou'i lohe ina paha ua komo ka manaoio iloko 0 oukoii. ua makemake io mapli keia, iahui ia mea he Hotfhui Aina. No ka mea hoi e pili ana ia Huipuia —kela aina kauiana a makou apau i hoomaopopo ai—kela aina makee kuokoa hoi—ka aina nana i hoouna mai 1 na kanaka e hoonaauao i na kanaka 0 keia aina—e hiki ana anei ia lahui ke lawe akii i keia aina a hoohui aku me ia, m« ke kue i ka makemake o na kanaka o keia aina? Mamuli anei o ka hiki ole ana ia Hawaii ame na kawaii. ame na kanaka o Hawaii ke malama ia lakou iho, i lilo ai he kumu kupqno e fcete mai ai o Amerika Huipuia a lawe ae ia i keia mau mokupuni? Ano, o keia ka wa e waiho aku ai 1 ka ninau i hoomac*ia mai nei. O keia hoohui aina iho Ia f no ka wa mau ioa anei ia, a e hui paa mau loa ana anei. a i ole, he hui wale no aiiel keia no ka manawa, no ka pono hoohana waie mai no a Amerika Hufpuia r a pau ae? He kanaka Hawaii au. He aloha au i ko'u aina, he aloha nohoi au i ke Aupuni Moi ame ka noho mana poo ana o keia Aupuni, a aloha nohoi au i keia hae. lloko o ko'n mau la « ke oia ana, ua hooikaika mau au e ola iloko o ka hoopono. a ina o ka makemake o ke Akua e lilo keia hoohui aina ana i mea e pomaikai ai kuu aina, ke kulou haahaa aku nei au imua o lea makemake o ke Akua. Aiaila, pane mai ia o Cuilfla penei: Ke makemake nei au « hoik« aku, imua o oukou e na leae ame na keonimana, ke ku nei au Imua o oukoi me na manao makee, eliko me ko'a ka ana imua o na anaina e ae o kela ano ma Amerika Huipuia. Ua ike no au, aole he wahi manao iloko o ko'a puuwai i pili oie aku fea makahehi no na pono o na kanaka o keia mau mokupuni. Ke nana aku nei au, me ka maopopo, he poe kanaka oukou i iiio i poe hoa makaainana no Amerika Huipuia, a e manaolo īho hoi oukou— a ke oleio nei au me ka oiaio apaa • ko'u manao—eiike me ke 4u mau ana o ke Aupuni huila o Amenka» nona ka lahulkanaka i hiki aku I ke kana-hiku-kamamaiima miliona, pela no ka ioihi o ka noho ana o Ko Ha«raii Pa«

Aiaa » hapa no Ampnka H*Jipaia. liai asi no ka o na feaca.sa o k«;a mrj*i a aa maoilna īaa aTJ j ka ik e ? aaa b«- '«•ahi btina IMMO iloko 0 fc*ka>ū roea bookahK a l o> la, h« wahi !ih: manao'.o paha j:oko o k«kabi > -,ra)?a. o ka hooanila ana aka o k*:a ffl au nokupmi. he keeoina kaua *ra!e no īa. a uia kc- ano boS no ka no. a lana D*i k*'-* *»***» 5 puni ae aeia na KanaKa o fc<ia «a« moknpum ma ka ene Amenna, ei -Uo me ka hana asa ana Kana*a e a<- o AnK*rika liuip'iia. Ano. * na noa n'iākaaiaana. i h<x,kahi a eiua a f u mau buaol<rlo f a nobo ibo au i'alo. Ke manaolana loa n*i au. no ka pono ame ka pomaika; o na kanaka o keia pae aina, be poe a u i hoomaopopo iho nei, 'elike nohoi me ko'u mahaio ana i ka n2 i o ko lakou mau pae moku, aoie loa < hoopulapu'a- hou ia aku ka noouooia ana iloko o oukou. o ka hoohui iu ana aku o ke:a mau mokupunl me Huipuia no ka manawa wale no :a. nokamea. mamuli o ka puiama ana i ka manao oia ano, ua hana oukou i ka hana e hoopiUkia n«i ioa aku ana ia oukou iho. O kuu hoaloha hanohano i waiho mai nei i na ninau, k( ho#jsa nei au. ua hana oia la hana, lllt . ka naau knio a oiaio hoi. Lana kmi manao, e huii aku. ana ia i keia ninau ame ka mooleio i p»H i keia kumuhana. a e hooholo auanei ia! aoie ■ keia he hana no ka manawa wale no a pau «<v. l'a ninau raal nei kUU h ° a " loha, ina paha ua ike makou i ka manao lauiaha o na'kanaka o koia mau mokupuni. a ina-paha ua imi makou ia mea. mamuli o ke koho balota ana a na kanaka, mamua o ka hooholoia ana o ka oieio hoohoio hoohui aina e ka Ahaolelo Nui. O kekahi hoi. he hana maa mau anei ia Amerika Huipuia ka iawe iUKi ae i na aina e ae. Ke makemake nui an e pant aku iaia, me ka naau maikai a laelae hoi. ole makou i ike 1 ka manao o na kanaka o kela ame keia wahi o na mokupuni. Eia ke Aupuni o Amerika Huipuia ke hana nei a ke kuka nei elike nohoi me na Aupuni e ae. me na hoa Aupuni e ae. Aole kuka ke Aupuni o Amenka Huipuia me ne kanaka ma na puuiuuiu. l'a ike ke Aupuni o Amerika Huipuia, he Aupuni ma Hawaii, a oia Aupuni kana o ke kuka oieio ana, elike no me kana i hana ai ma na wa e ae he nm. Oia hoi ka wa i loaa ai iaia ka hapanui o na aina (o Amerika) mai a fraīani mai. Aole makou i kuka pu me kanaka. aole nohoi o Farani i huli ae a«I aku ia lakou. Lawelawe hana pololei ko makou Aupuni me ke Aupuni o Farani, ka mea i Uuleana i ua mau aina la. Manao au he mea makehewa •wale no ka'u kamailio loihi ana aku ma keia ninau. Ua hoohuiia keia mau l'ae Aina, me ka ae ana o ke Aupuni o Ko Hawaii Pae Aina. a o noho mau aku ana ia ma ia kulana hoohuiia. A ke lana nei ko'u manao, aole loa hookahi makaainana o ko Hawaii Pae Aina . e manao iho. he hoohui ana wale no keia 110 ka manawa. a e ,hoi hou aku ana oukou a ko oukou kuiana mua. Ke mahalo aku nei au ia oukou npau no ko oukou hoolohe maikai ana mal. a ke haawi nei nohoi i ko'u aloha hoi>e ia oukou. * —