Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXXVI, Number 7, 12 February 1897 — KE KANAWAI. [ARTICLE]

KE KANAWAI.

Ke Alakai o ke Kaiiaka Hawaii. Ke hoopuka aku nei makou ma ka pepa o keia la i ka mahele haawina kanawai a ka Lunahooponopono o keia pepa i haawi ai imua o na Opio Hawaii o ka Hui Himeni Hawaii, ma ke ahiahi o ka Poaono, lanuaii 30, 1897, maloko 0 Foster Hall, ma Alanui Nuuanu, no ka pomaikai o ka poe e lawe ana i ke "Kilohana Pookela o ka LaEui Hawaii." E hoomau aku ana makou i ka hoopuka ana'ku i keia mau haawina ma keia mau mua aku, i kela ame keia pule. MOKUNA I. KE ANO O KE KANAWAI. 1. O ke ano nui a pili laula oia mea he kanawai, oia no ka rula hooponopono a alakai i ka hana ana a na mea kino o kela ume keia ano. Mea kino hanu a hanu ole paha, mea kino noonoo a noonoo ole paha. A e puka ana keia mea he kanawai mailoko mai o kekahi mea mana. 1 Shars. 81. Com. 38, 39 Note. 2. He lehulehu loa na ano o ke kanawai, elike no me ka lehulehu o na mea kino e kuio ana iloko o ka poai 1 hookumuia ai a i hoonohoia ai e ka mea nana i hana a i kukulu ia mau mea: elike me na mea i hanaia e ke Akua, a e ke kanaka paha. Penei: ka honua nei—he mea ia i hanaia e ke* Akua. Aia no he mau kanawai i pili i kona nee ana ma kona alahele poai puni i ka La; aia no he mau kanawai iloko ona e pili ana i kona ikaika ume, i kapaia ka Ume Kaumaha (Force of Gravitation). O ka wāti he mea kino, a he mea paahana ia i hanaia e ka noeau o ke kanaka. Aia no he mau kanawai i pili paa no ke ano o kona hele ana, ame na hana apau e pili ana i ka hopena i makemakeia ai oia e kona mea nana i hana e hooko aku. ( 3. Nolaila, he nui a lehulehu wale na ano o ke kanawai. Eia paha na mahele ano nui: (1) Na Kanawai a ke Akua i kau mai ai maluna o ke kanaka, a i hoikeia ma ka Baibala. Oia hoi ka mea i kapaia "Moral Law," or "Laws of God revealed in the Bible." O ka mahele oleloao (science) e hoakaka ana a e wehewehe ana i keia kanawai, ua kapaia he Theology; (2) Na Kanawai Hanau (Natural Laws). Oia ke kanawai i ikeia iloko o ke ano o na kanaka apau, a oia hoi "ke kanawai a ke Akua i haawi mai ai iloko o ka naau o ke kanaka." (Kan. Kivila, Pauku 14.) Na ka lunaikehala iloko o ka naau o ke kanaka, i kapaia i kekahi wa, he Lunamanao (conscience) e kuhikuhi i keiakanawai. Penei: Ua akaka iwaena o na lahuikanaka apau o ka honua nei he hewa ka pepehi-kanaka, ina no ua kauia he kanawai e papa ana ia hana a kau ole ia paha; oiai e hoike ana no ka Lunaikehala a Lunamanao iloko o ke kanaka he hewa ia hana. E nana [ Kan. Kivila. Pauku 14; (3) JVa Kanawai o ka Honua. Elike me ke kanawai o na mea ulu, na holoholona, na i'a, na mea ola, ka makani, a pela aku; (4) Na Kanawai o na Aupuni. Oia na kanawai e hooponopono ana i ka noho ana ame ka launa ana o kekahi Aupuni me kekahi Aupuni; ka mana o na Elele Kuhina, na 1 Kanikela. Ua kapaia nohoi keia kanawai "Ke Kanawai o na Lahui" (Laws of Nations). E nana Kanawai o 1892, Hlok. 57, Pauku 6. Ua hoopauia ka Pauku 824 o ke Kanawai Kivila, kahi i hoike mua ia ai keia kaI nawai e ke Kanawai o 1892; (5) Na Kanawai Ekalesia (Ecclesiastical Laws) iloko o kela ame keia aoao hoomana; (6) Na Kanawai o ke Kaua e hooponopono ana i na poe pio, ka maluhia o na waiwai o ka poe noho kubkoa, a pela aku; (7) Na Kanawai Kalepa (Laws of Commerce), oia hei na kanawai e hooponopono ana i na mea maa mawaena o na poe lawelaWe i ka oihana kalepa; (8) Ke Kanawai Aupuni (Munieipal Laws), oia hoi ke kanawai e hooponopono ana i ka noho ana ame ka hana ana o na kanaka i kahi ame kahi. 4. O ke Kanawai Aūpuni, oia ka mana paa i hoopukaia e ka Mana Kiekie a Mana Nui (Supreme Power or Sovereign Power) ma kekahi Aupuni, no ka hooponopono ana ame ka hana ana o na kanaka, kekahi ame kekahi. O keia Mana Kiekie a Mana Nui iloko 0 ke Aupuni, oia no ka mana hana a kau i na kanawai. A ma kahi e noho ai keia mana, ua noho lalo mai na mana e ae apau; a na ia mana hoi e alakai i na mana e ae apau o ke Aupuni. A ua olelo o Pohakueleele (Blackstone). kela loea hoakaka a wehewehe kanawai o Enelani, aia kela mana iloko o na kanaka. 1 Shars. 81. Com. 49 Note. 5. Elua Mahele nui o na Kanawai Aupuni: (1) Ke Kanawai Kakauia, i kapaia "He Kanawai Ahaolelo" (Legislative Act or Statute Law); (2) Ke Kanawai Kakau ole ia, i oleloia he Com~ mon Law, i unuhiia e kekahi poe, "He Kanawai o ka Manao." Ma ka Pauku 5 nae o ka Mokuna 57 o na Kanawai o 1892, ua kapaia he "Kanawai maa mau." 6. 0 ke Kanawai i Kakauia (Written Law), oia hoi ke Kanawai Ahaolelo (Legislative Act, or Statute Law), oia no ka manao i kakauia o ka Ahaolelo. ,E nana i na olelo o ka Pauku 6 o ka Mokuna 57 o na Kanawai o 1892, e pili ana 1 na kanawai i kauia e ka Ahaolelo, a pela aku, ke kue ia kanawai i ke Kumukanawai. O ke Kanawai o ka Manao, a Kanawai maa mau hoi (Common Law), oia na olelo hooholo ana Lunakanawai naauao ame na Aha Kiekie o kela ame keia Aupuni; a mamuli o ka hahai ana o na poe mahope mai i keia mau olelo. ua lilo lakou i mau mea paa. E nana ma ka hoakaka kanawai a. ka Lunakanawai Kiekie Alapaki Kauka. ma ka Nupepa Kuokoa, M. H. 1878, Helu 3, a Helu I. o "Ke Kanawai," i hoikeia nohoi ma ka Buke T. o "Ke Alakai o ke Kanaka Hawaii," Mahele 111., Mokuna 1., aoao 6. A penei hoi ka Pohakueleele (Blackstone) hoakaka no keia kanawai: "Oia no na kahua paa, na maa ame na mla no ka

haiaa ana, i pili pono no ka hoomalu ana ame ka uialama ana i ka palekana 0 ke kanaka ame kona waiwai, a i hookahua ole ia hoi ko lakou mana maluna o kekahi kanawai i kauia e ka Ahaolelo. Ua loaa i keia mau rula ame keia mau kumuinanao ka mana pili paa ame ka ikaika io o ke ano Kanawai, mamuli o ka hana mau ia ana ame ka maa mai kahiko loa mai." 8. Oke Kanawai oka Manao, a Kanawai maa mau, i kaulana loa a i hahai mau ia e ko leakon Oihana Hookolokolo a ma Amerika Huiia nohoi, oia ke Common Law of England. E nana 1 na olelo o ka Pauku 5 o ka Mokuna 57 o na Kanawai o 1892. Mamuli o keia Pauku 5 o ka Mokuna 57 o na Kanawai 0 1892, ua lilo maoli ke Kanawai Common Law o Enelani i Kanawai no Hawaii nei. 9. O kekahi mea e nanaia ma keia Pauku 5 o keia Mokuna 57 o na Kanawai o 1592, oia hoi ka hapa hope o ua pauku la, a o kona ano, oia keia: Ma na wahi o ke Common Law o Enelani e pili ana i na hihia hewa i okoa loa kona ano a manao hoi mai ke Kanawai Karaima o Hawaii nei, aole paa ia mau kanawai maanei. Penei: Ma ke Common Law o Enelani, aole he hewa ka aihue, ka huhuki kolohe ana o kekahi kanaka i kekahi mea ulu maluna o ka aina o kekahi mea okoa aku, a hoolilo ia mea no kona pomaikai ihō; oia ano hewa, he komohewa wale no ia, he hihia Kivila ke ano. Aka, ma ke Kanawai Karaima o Hawaii nei, he hewa karaima ia, he aihue no ia. E nana Mokuna 16, Pauku 4 o ke Kanawai Karaima. 10. Ua maheleia ke Kanawai Kakauia iloko o na mahele elua: (1) Na Kanawai Kivila (Civil Law); (2) Kanawai Karaima (Penal or Criminal Law). 1. 0 ke Kanawai Kivila, ua pili ia 1 ka hooponopono ana i ka hana a na kana i kekahi ame kekahi, ma na mea e pili ana i ko lakou mau pono ponoi iho a waiwai hoi. 0 na hihia e hoea ana malalo o keia mahele, ua kapaia he mau Hihia Kivila (Civil Cases). (Aole i pau.)