Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXXV, Number 30, 24 July 1896 — NA PAEMOKU O HAWAII. Noloko mai ia o Kekahi Aina Puni Ole. NA MANAO O KA POE KAHIKO. Ke Kai-a-ka-Hinalii me ke Kai a Kahikoluamea. KA HOOHALIKE BAIBALA. Ke Ana Kaumaha o ka Honua nei. "Ka Hookumuia ana o ka Paemoku o Hawaii. [ARTICLE]

View this newspaper issue

Learn more about this Article Text

NA PAEMOKU O HAWAII.

Noloko mai ia o Kekahi Aina Puni Ole.

NA MANAO O KA POE KAHIKO.

Ke Kai-a-ka-Hinalii me ke Kai a Kahikoluamea.

KA HOOHALIKE BAIBALA.

Ke Ana Kaumaha o ka Honua nei.

"Ka Hookumuia ana o ka Paemoku o Hawaii.

(He Kumumaniio i «- L M. I'oepoo iiuu oUa Llui Opio Hiiw.iii i-in ka p<» o ku Poa' a. Maraki 2<> 1896.) (Po Poaha, Maraki 26, 1896). Eia ka Pae Moku o Hawaii nei, ma ka Moana Pakipika Akau, mawaena o na Latitu Akau 18154 ame 22-15; a mawaena hoi o na Lonitu 154-50 ame 160-30 Komohana mai Greenwich mai, ma Enelani. (1). Me'he la, he 2,400 mile a oi ke kaawale o kria Pae Moku, mai ke kapakai Komohana mai o Amerika Akau, he 2,100 mile mai Kapalakiko mai, ma ke kalia pololei; he 4G20 mile mai Panama mai, a he 4,893 mile mai Honakaona (Honftkong) mai. ma ka Aina puni ole o Asia; a mai keia Pae Moku aku hoi a hoea i ka Pae Aina o Tahiti, he 2,380 mile, a hoea i Kikane he 4,480 mile. 1 ka nana ana i ka palapala aina Hawaii, no ke kulana i waiho ai keia Pae Aina. ua ikeia ko lakou moe ana mai ka Hikina-hema mai a ke Komo-hana-akau, ma ke ano kai lalani, a oia ke kumu i kapaia ai he "Pae." A o keia huaoleio "Pae" i hoopiiiia aku i kei;> niau Mokupuni, a pela pu hoi ko iakou kuii'na kamoe ana, mai ka Hikina (hema) a Komohana (akau», ua ikeia no e ko Hawaii nei poe kahiko, elike me keia mau lalani oleio i loaa maloko o ke.Mele a Kamahualele, i hea ai ma ke Kaikuono o Hilo. Hawaii iiui ka lioi aiia mai o Moikelia inai Kahiki mai, penei: — Na Papa i hauau Na ke kama-wahine a Kukalaniehu. laua me Kahauakoko, Na pulapula Aina i pae-kahi I nonoho like i ka Hikina, Komohana, Pae like ka Moku i lalani. Ma ka helu maa inau, no na Mokupuni, i komo iloko o keia Pae Moku, e kapaia nei e kakou, (o) Ko Hawaii Pae Aina, he 12 ko lakou uui. Aia mawaena o kela ame keia Mokupuui nunui, a i nohoia hoi e na kanaka, elike me Hawaii, Maui, Molokai, Oahu, auie Kauai, he mau kowa kai eha (4); oia o Alenuiliaha, Pailolo, Kaiwi ame Kaieie. Mannili hoi o kekahi mau mea hoike e pili ana i na Anahohonu o keia niau kowa, a pela hoi me ko iakou akea. ua ikeia:\1 ; —O ke kowa o Alenuihaha inawaeua 0 Hawiiii aiue Maui, ll'ei anana ka hohonu. 2 —O ke kowa o i'aiiolo, mawaena o Maui anie Molokai, he 11T» anana wale no ka iiolionu. o l<c luiwa o K;:iw!, uiiiwueiia o Moiokiā aiue Oahu lu i, he l!tio auaua. 1 O ke kowa o Kaieie. uiuwaeua o Oahu-ame Kauai,'iie 1572 anana. (a» ().'ke a'.ea'■ o ke Uowa o Aienuihalia, he 26 mile; io o lie kowa o Pailolo he S uiile; (i) o ke kowa o Kaiwi, he 23 mlle; io) l<e kowa o K."i<ie, he 61 mile. A no keia uiau Mokupuni i ulu uuii ai keia Kumumanao, oia hoi, ' Ka Hookumuia aua o ka i'ae Moku o Hawaii nei." Ma ke kamaiiio ana i keia kumumanao, aoie au i mauao, e hapai mai 1 na noii ame ua liuli ana, uia ke auo Giologia; oia hoi, ka Huiikumuhouua. 1 pili 1 keia Pae Moku: aoie uo hol. ma ka hoao ann <» kukulu pua i kekalii m.v nao aiakai naue ole. no ke ano maoli i loaa ai keia mau Mokupuul. mamuii paha o ko iakou h<w»pukaia anu ae, mai lalo a<* o ka Upollpo o k;* moana pil'a nei, ena <»n<m aun' ua !io.i!u;ti .:!.a a i:f< ahi pe|,-; a i o!:> ia. h«. mo! t. pahu lv<-ia nuui Mokupnni. no ! »'kahl aiua houua nui, umloko ne| t » ka Moana l'akipika i ka wa kahiko. oial. ua manao au. o na wehewehe ame na ht»akaka noiau aua, i pili i kekahi o keiu mau mea elua i hoikeia ae ia, ua kupono loa ia, na ka noeau ame ka ike o ke kanaka Oioiogia e haha aku. O ka'u wale no i manao ai. ma keia kukulu manao ana, oia ka hoike ana aku i kahi mau mahele manao o na poe kahiko o Hawaii nel, uo kahi i loaa mai ai keia Pae Aina, a pela pu hoi me ke« kahi mau nianao hoakaka a na ]K>e naauao i huli maoli i ke kulana o keia Pae Aina. a e liui pu ana me keia kekahi mau mauao hoakaka luula. no ke ku ana he honua Aina nui ma ka Moana Pakipika nei. i kukuluia maluua o kekahi mnu meie kahiko loa o Hawaii nei. ame na olelo Palapala Hemolele, a ma ia ano e loaa ai ia kakou. he mau moaii e hiki aku ai. ke wehe ae i ka mea i koiia me kela kumumanao. Ma keia kukulumanao e alakaila na hoakaka ana maialo o keia mau Mahele nui eha f4). I—.\a inanao o ka poe kahiko o tiawaii nei no ka hanaia ana o ka Lani ame ka Honua. 2 —Na manao o ka poe kahiko o Hawaii nei no ke kumu mua o ka Pae Aina o Hawaii nei. 3 —Na manao o ka poe naauao no kahi i loaa mai ai keia Pae Alna. 4—Ke kulike ana o ka moolelo Hawaii me na olelo P&lapala Heinolele, ame kekahi mau manao naauao eaeo ke au malamalama.

N'a mauao o kn i»oe kahiko o Hawail uti no ka hauuia u:xa o ka l.um anie k& Honua. O keia mahele a'u i lawe mai ai, & hui pu me ua hoakaka 1 mauaoia. ao ka mea waie no e pili ana i ke kunm mua o ua Mo' upuni ma Hawaii n«i. u& manao au. uka mea mua a k&kem • kikoo aku ai. uia !:eiix kamaiHo . M o ka mea, e alakai u.ii ;> a i r.!aiuM> Loakana. maialo o ktir. >>«i < , i ko kakou ike ana i k» 1 kular.t maoH, 0 ko kakou mau kupuua. uia ka met e piii aua i ko iakou mauaou>. du k& mea nanu i hana i ka l*aui ame ka Houua. a pela pu hoi, e hiki ai ia kiaikou. ke ike i ko iakou manaoio. uo kahi i loaa mai ai keia Pae Moku: a e hiki ai ia kakou ke haawi iho i kekahi hoohu--01 kupono, no kahi i loaa mai ai ia lakou keia mau ike, a he mea uo hoi no kakou e niuau iho ai l'a ike mua uo anei ko kakou iuum kupuua i ke Kolu-kaln Akua «Hik».' ko me kt> kakou ike ana i keia w a iloko •> keia au malamalama o nev nei? Mh ka uana aua ika mauao ka {k>c kahiko o Hawaii nei. uo ka mea *• pih ana i ke kuwu o ka Pae Moku ma Hawaii nei, a pela uo lioi ine ka lakou mau hoike kuauhau. no ka hanaia i4»a o ka Lani auie ka Honua. aoie uo i U>kahi like loa ko lakou maa niauau. Me he uiea la uae, he ekolu muhe!*' nui o keiu uiuu mauao o ka poe kahiko i ku ai. no ka inea e pili aua i ka hauaia ana o ka l-ani anie ka Honua. I—l'a ulu mai ka Lani ame ka Ho-

nua, no loko mai o ke ahi pele ame na hoonaue olai ana. 2—Ua hanau maoli ia mai e ke kino kanaka, nei mea he Lani ame ka Honua. 3 —Ua hana maoli ia ka Lani ame ka Honua e ke Kolu-kahi Akua. Ua loaa ka mea kakoo i ka Mahele I, mamuli o na hoikena kuauhau kahiko ame na mele. Aia ma ke Mele Koihonua i kapaia, "Ka Holona i ka Papa Apuapu o Lono ! ke Kapulani;*' e loaa ai ka mea e kakoo ana i ka Mahele mua, a penei ua Mele Koihonua la: Hookumu ka Lani, Kumu ka Honua, Ka paa, ka paa, Ka naki, ka mau, Ka hihi, ka pipili, ka aaki, Pipili kani, a owaka lele, Lele hoaka ka paku, Lele Hoaka i ka Lani, Hoaka ka Lani, Hoana-kaka, Kukui ka Lani, Hoanakaka, naue ka Lani, Hoanakaka nei ka Lani, Hoene i hoene i kuku, ku aku e, E ku ka Lani iluna ne-i. Ea ka Lani. Pela no i hoikeia ai ma ke kuauhau o Kumulipo. O ke au i kahuli wela ka honua, O ke au i kahuli Iole ka Lani, E hoomalamaiama i ka malama O ke au o Makalii ka Po O ke au i ku-kai-aka ka La O ka'walewale hookumu Honua ia O ke kumu o ka I!po i lipo ai O ke kumu o fea po i po ai O ka lipolipo. o ka lipolipo, O ka lipo o ka la, o ka Hpo o ka Po, Po wale ho-i Hanau ka Po. A eia hoi na maeao kuauhau kahiko. no ka hanaa maoli ia ana mai o ka Lani ame ka Honua. eiike me ka Mahele elua i hoikeia ae nei. Ma ka mookuauhau o Puanue. ua hoikeia, o Paiaalani tk) kai noho akn ia Kumukanikekaa (w>, hanau maī na Kukulu-eha f4> o ka Honua. a pela hoi na kukulu o ka Lani. Aka, ma ka moolrlo o Kumuhenua (k>. oa oleloia. o Knmnhonua ik> kaī noho aku ia Ka-maie-Ii (w>. hanau mai ka mole o ka Honua Ma ka mookuauhau hol o Wakea. oa oīeloia ea Papa i iianaa na Aina. 0 ke ano nae o ka Papa hanau ana mai 1 ka Lani. ka Honaa a pe!a vale a&n. penei no iar Haoaa ma: oia iP&pe) heumeke a he po'i. Xa Wakes hoī i kiola ae i ke po'i o aa smeke ta iloea a lilo ae la i lani. Alaila. o ka haku oloko o ka umeke. kiola ae la o Wakea ?Ihb2 a lilo ae la i Ls: o &a anoano I ke kiolaia ass ae e Wakea ilmia. oa lilo lakoa i eaao Hoka: o ke keokeo oloko p ka īna. oia ka haku keokeo. hooleī no o Waliea ilima. a lilo I Mahina: a o ka pala keokeo o ks ;pa. *aw2!c o Wakea ia laea a hoolei i ka lewa. a lilo i Ao: alaila. īiiniīii aku ia o Wakea i ka wai o ka ī»xj iloko o :a Ao a lilo i Ca. O ka nmeke, oia hoi ka ipn. wa-hi ae la o Wakea elua aoana. a loaa he Aina a he Moana. O keia moolelo. aole hiki ia kakou ke manao iho pela io I hanaīa ai ka Lanl. ka La. na Hoku. ka Mahina» ke Ao. ka Ua, ka Aina. ame ka Moana: aka, e ike auanei kakou ma keia. i kekahl manao noeau i loaa i ko kakou poe kupuna. ib3 ka imi ana ī na mea hoohalike no ke ano mkoli kanaia ana-o i ke Ao nei. i ano like loa me ka mea i hoikeia ma ka Moknna 1 o Kinohi. O kekahi manao hohonu e loaa ana ia kakou ma keia. oia ka ike e ana o ka poe kahiko o Hawaii nei. he mea kiuo : poepoe ka Honua, i palahalaha oi kona I aoao luna. ame ka aoao lalo, oia paha. ka welau Akau, ame ka welau Hema, elike me kē ano o ke po'i o ka umeke. a waha paha o ka umeke, ame lalo ae 0 ka umeke. 0 kekahi manao naauao hou i loaa ia kakou ma keia, oia ka ike ana o ia poe kahiko, he elua no hapapoepoe nui o ka Honua nei i ka wa kinohi, oia ka Aina ame ka Moana. Oiai, ma ka wa-hi ana a TVakea i ke kino o ka umeke, ua loaa he elua apana a hoohalikeia, he Aina kekahi, a he Kai kekahi. Ua kulike loa keia me ka Moolelo Palapala Hemolele i hoikeia ma Kinohi, Mokuna 1, ma ka Pauku 9 ame 10. "I iho la ke Akua e huipu na wai malalo o ka Lani i kahi hookahi 1 ikeia ai kahi maloo, a pela io no. Ka- j pa iho la ke Akua i kahi maloo, he Aina, a kapa iho la ke Akua i na wai i huipuia ai, o na Moana."

E kamailio hou aku ana no au no keia mau olelo Baibala mahope ae nei. Ua olelo o S. M. Kamakau, kekahi o na kaka-olelo kaulana loa o Hawaii nei, a kanaka kakau moolelo no hoi i hilinai nui ia, no ka mea e pili ana i ka oleloia ana na Papa i hanau i keia mau Mokupuni, a no ia kumu i kapaia ai, oia o Papa-nui-hanau-moku, he manao kuhihewa loa ia i hapaiia ae e na noonoo ana o kekahi poe o ke Au mahope koke iho o na Ia o Kamehameha 1. mamuli o ko lakou hoopili wale ana i ke mele i hakuia e Kaiaikuahulu, a penei kekahi mau lalani o na mele la O Wakea Kahikoluamea e-a 0 Papa, o Papanuihanaumoku ka wa hine- , Hanau Kahiku, Kahimoe Hanau ke Apapanuu Hanau ke Apapalani Hanau Hawaii i ka moku makahiapo Ke keiki makahiapo a laua." "He loina a he kaona ko keia mele i hoopiliia ai," wahi a ua mea kakau moolelo nei i olelo ai, "ua okoa ke ano 1 manaoia e Kalaikuahulu, he mea okoa i pili ia Wakea me Papa, no ka hanan ana o ka lana man keiki; aka, na alakai hewa ia nae ka noonoo o na hanauna hon, a pela pn hoi me na malihini. "O kekahi kumu o ke kuhihewa, ola ko na hanauna hou hahai ma ka mele a ka poe kahiko i hakn ai, me ka manao ua oiaio loa; aka, na haknia nae ke mele ma ke ano loina no ka nni ame ka lehulehu o na keiki i hanania, elike me kela i hoikeia ae nei." A malalo hoi o ka Mahele 3 i hoikeia ae nei, no ka hana maoli ia ana o ka Lani ame ka Honua e ke Kahikolu Akua, ua hai mai no keia mea kakan moolelo kaulana no na mea pili ana i ka moolelo o Mo-i, ke kahuna kaulana i ka ike ame ka mana, i ke Au o Keoloewanuiakamau e noho alii ana ma Pelekunu i Molokai; ame ka olelo wanana a Nuakea (w) kekahi kaula wahine ia manawa. a pela no hoi me na

olelo wanana a Luhaukapawa. Kapewaiku. Kapewalani, he poe kaula no Kauai; a pela no hoi me Maihea, ka pua a Maihea, o Naula-a-Maihea, he ohana kaula lakou no Oahu nei, i ke au e noho alii ana o Lonohoonewa; ame Luahoomoe, ke Kahuna a Kaula i ka au ia Hua, ke alii o Maui, ua hana ma- ! oli ia ka Lani ame ka Honua e ke Kolukahi Akua, oia o Kane, Ku ame Lono. Eia kekahi mau mele kahiko o Hawaii nei e pili no ka hanaia ana o ke ao nei, a e hoike ana hoi i ka hoomaopopo ana o ko Hawaii nei poe kahiko i ka hanaia ana o ka Lani, ka Honua, ame na mea kino e ae, e kekahi mau mea mana Ekolu, oia o Kane. o Ku, i kapaia o Kukapao, ame Lono. O Kane, Kukapao, Me Lono nui noho i ka wai, Loaa ka Lani.'Honua, | Hoeu, kukupu, inana, Ku iiuna o ka moku, O ka moana nui a Kane, 0 ka moana i kai 00, 0 ka moana i kai i'a nui, 1 ka i'a iki, I ka mano, i ka niuhi, I ke kohola I ka i'a nui hihimanu a Kane, O na lalani hoku a Kane, O na hoku i ka nuu paa, 0 na hoku i kakia ai 1 paa i ka ili Lani a Kane, O na hoku i kahakahakea O na hoku kapu a Kane O na hoku lewa a Kane O kini, o ka .lau, o ka mano, o ka hoku, O ka hoku nui, O ka hoku iki, O ka hoku ula a Kane, he lewa, O ka mahina nui a Kane 0 ka la nui a' Kane A hoolewa a lewa, 1 hoolewaia i ka lewa nui a Kane, O ka hoku nui a Kane, O ka Honua i kapakapaua a Kane O ka Honua a Kane i hoolewa. O lewa ka hoku. o lewa ka malama. Eia hoi ka lua o ke mele e hoike ana I keia manao hookahi. Kane i ka Po-loa O Hika-Poloa ke. lii Ka Po kapu i hoano e O ai-au ka po O ke kaha ka Po anoano O maa-kulu ka Po eleele Ka Po ke haiamu O Kane T o Ku-ka- Pao Me Lono nui noho i ka wai Loaa ka Lanl, Honua. Hoen. kukupu. inana. Ku iiona o ka moku Kane Po-lani, o Lani Makua ia O Kh. o ka Pao i Kikilani O Lononui maka oaka Huila. malamalama. loaa ka Lani. Heolaloia. o Kane-kumu-hana. O ka Lani nookanaka Hol. basa. loaa ke Lii Ku-Honua 0 ke Ola-ka-Honiia ka wahine Nonoīio iho no laua ; 1 hoi no i ke kane kaikunane. i Ke ike neī kakou ma keia mau mele | elea i hoikeia ae la I kela mau inoa i ekola: o Kane. o Kn. ame Lono. la lakon loaa ka Lani ame ka Honua. E ninau kakou maanei. O Kane anei ka Makua? O Ku anel ke Keiki? O Lono anei ka Uhane; elike me ko kakou manaoio ana I ke Kolukahi Akua i keia wa? Eia ka olelo a ke mele: 0 Ku-ka-Paw) Me Lononui noho i ka wai. Ua olelo o Aberahama Fernander ma k.T?. Bnke 1 o "Ka Lahui Polunesia-' aeao 72. o ka hopunaolelo ' Ka-Pae" lie hopunaolelo hoike ano ia no ka inoa '•Ku" a o kona ano. *'he mea kukulu hale" he mea eli lua. Ke hoike nei keia mele. o Lono he mea ia e nolio ana maluna a iloko paha o ka wai. a lie ahi malamalama hoi kekahi ano ona elike me ka uwila. Aia hoi ma kekahi mele kahiko loa i kapaia he "Kau" no Lono, a he mele Koihonua no hoi, i laweia nae i kekahi wa, ma ke ano he pwle kahoahoa apu Awa, e loaa no na hoike malaila no na kino lau a lehulehu wale o Lono, a oia keia: "E kaukau nou e Lono, E Lono i ka Po, E Lono i ka Hekili, •Lono i ka Uwila, E Lono i ia Ualoko (Loku), E Lono i ka Oili maka Akua nei la, E Lono. e Lono, maka-hia-lele, A lele oe i ke kai uli A lele oe i ke kai kona 1 kai koolau I One-uli, i One-kea, I mahina uli, i mahina kea. (Poly Race Vol. 1, p. !)3). O keia na mea hoike mai ia kakou, i ka ike e ana o kekahi hapa o ka Lahui kanaka kahiko o Hawaii nei, no ke Kahikolu Akua, ka poe nana i hana i ka ame ka Honua. Aia mahope ae nei, malalo o ka Mahele 4. e hoao ai au e hoakaka aku i ke kulike ana o keia manaoio o ka poe kahiko o Hawaii nei no ka Pu-kolu Akua: Kane, Ku ame Lono, me kekalii mau hoike Palapala Hemolele. 2 Na jnanao o ka poe kahiko o Hawaii nei, no ke kumu-mua o ka Pae Aina o Hawaii nei. Mamuli o ka Mookuauhau e pili ana ia Wakea, elike no hoi me ka kakou i ike ae nei. ma ka Mahele 1, ua hanau maoli ia mai no keia mau Mokupuni e Papa. A pela nohoi i ikeia ai ma ke mele a Kamahualele i hea ai ma ke Kaikuono o Hilo, I ka huli hoi ana mai o Moikeha mai Moaulaninuis|kea mai; nona kahi hapa uuku a'u i hoike mua ae nei, ma ka hoomaka ana o keia kumumanao. A penei ua mele la: 1. Eia Hawaii, he Moku, he Kanaka, 2. He kanaka Hawaii e 3. He kanaka Hawaii 4. He kama na Kahlki 5. He pua Alii mai Kapaahu 6. Mai Moaulaninuiakea Kanaloa 1 7. He Moopuna na Kahiko, laua o Kupulanakehau 8. Na Papa i hanau 9. Na ke kama-wahine a Kukalaniehu. laua me Kahauakoko, 10. Na pulapula Aina i pae-kahi 11. I nonoho like i ka Hikina. Komohana 12. Pae like ka Moku i lalani 13. I hui aku, hui mai me Holani 14. Puni ka Moku o Kaiakea ke kilo 15. Na-ha Nuuhiwa lele i Polapola. 16. O Kahiko ke kumu-Aina ! 17. Nana i mahele kaawale na moku 18. Moku ke aho lawaia a Kahai 19. I oki'a e Ku Kanaloa; 20. Pauku na Aina, na Moku,

21. Moku i ka ohekapu a Kanaloa. » 22. O Haumea, o Manukahikele ; 23. O Moikeha ka Lani nana e noho : 24. Noho kuu Lani ia Hawaii a— 25. Ola, Ola o Kalani, ola : 26. Ola ke Alii, ke Kahuna 27. Ola ke Kilo, ke Kauwa 28. Noho ia Hawaii a lulana 29. A kani moopuna ia Kaual 30. 0 Kauai ka Moku a— 31. 0 Moikeha ke Alii. Ma keia mele ke ike nei kakou ua hui aku, hui mai keia mau Mokupuni me Holani. A ma ka wa kahiko, oia no hoi o Kahikoluamea, i maheleia ai a kaawale na Moku, pauku na Aina, na Moku, mamuli o ke okiia ana o ke alio lawaia a Kahai, e Ku ame Kanaloa. Ma keia e maopopo ai e huipu ana keia mau Mokupuni i kahi ame kekahi ma ka manao ana a ka poe kahiko o Hawaii nei; a o ka wa i kaawaie ai keia mau Mokupuni, oia ke Au e noho Alii ana o Kahiko,. ke kane a Kupulanakehau. 0 keia Kahiko, oia no o Kahikoluamea, he keiki na Welaahilaninui (k) ame Owe (w) i hoikeia ma na Mookuauhau o Kumuiipo, ame Weiaahiiani, a he okoa nae na makua o keia Kahiko ma na Mookuauhau o Kumuuli, Opukahonua, ame Kapapaiakea; aka, lokahi like loa nae keia poe Mookuauhau a pau ma ka hoike ana o Kupālanikehau ka wahine a Kahiko.

Ua ike ae nei kakou ma ke mele i hoikeia ae nei, ma ka wa o Kahiko e noho Alii ana "i kaawale ai na Moku a pauku hoi na Aina," naha Nuuhiwa lele i Polapola. E hoomaopopo kakou ma ka Mookuauhau o Kumulipo, ua lilo o Kahikoluamea i hanauna 901 mai ia Lailai mai. A ma ka Mookuauhau o Welaahilani i kapaia i kekahi wa, o Welaahilaninui, ka makuakane o Kahikoluamea, ua loaa he mau lalani mele e hoike ana i kekahi hoee-kai nui ana ma Hawaii nei. ame na hoohanini ana a ka Luaopele, a pela no hol me na hoonaue olai ana, ame na haule kuaua koikoi ana. A penei kela mau lalani mele Ua wela ka hoku, ka malama Ua wela ka Makalii, kaelo ia Kaulua | Kaiehu ka Moku, papapa ka Aina | Haahaa ka Lani j Kaikoo ka Mauna | Ha-ka Moana j Popoi Kilauea O mai Pele i ona kino Hakikili ka Ua mai ka Lani mai Nei ke Olai ka Honua Ha-ka Ikuwa ka poha koeleele. Ma ke mele hoi a Kahakukamoana, J he kahuna ka\ilana no ka \va kahiko. i a mahope iki mai o ka wa o Moikeha. ; ūa loa keia mau lalani: ' Ea mai Hawaii nui-akea Ea uiai ioko, mai loko mai o ka Poj Puka ka Moku, ka Aina '. Ka lalani Aina o Nuumea Ka Pae Aina o (a) i kukulu o Ka-J hiki. ; Fornander*s Poly Raee Vol. 2, 11. ; Ke hoike nei.keia' inele, me he mea la | ua hookahi keia mau Pae Moku, me ka j laiani Aina o Nuumea. a hoea loa i na j kukuiu o Kahiki. I Ma ke meie hoi a Kaulu-a-Kalana, he Alii no Oahu nei. a me kekahi mele kahiko e ae. e'hiki ai ia kakou ke ike iho i kekahi kulana moakaka o keia Pae Aina ma ka hoomaopopo ana a ko Hawaii nei poe kahiko. penei ke mele mu&: O Kaulu nei wau O ke Kama a Kalana | O ka hiamoe kapu Ka Auwaaialua Ke Keele maa-ala-i (I) oa • O kuu lei o pawa ! Ka mea nana i hoolei Kauiu mauka, E Kauiu makai ! E Kaulu-e Kiwaa ia E Kaulu-e Auwaa ia 0 lele aku keia i Wawau ' O Upoiu, o Pukaliaiki O Pukalianui, O Alaia O Pelua. 0 Paiana, 0 Holani O ke Kuina. O Ulunui, 0 Uliuli 0 Melemele. 0 Hiikua, 0 Hiialo 0 Hakalauai, apo ka Lani Apo ka Po, Apo ke Ao i Apo kukulu o Kahiki j Pau ka hiki ia Kaulu 1 koa o Halulukoakoa Mai ke Au paha ia Ku ]\lai ke Au paha ia Lono I wahia ai ka Pumaieolani 0 ka Pupu, o ka Naia O ka lei kua, o ka lei alo 0 ka iele, o ka lele o keia Hakuhakualani kuu makuakane 0 ka lele, o ka lele keia Hakuhakualani kuu makuahine Lele ka oiii o ka Lani, lele i ka Lani Leie i ka Ua Lokuloku, lele i ka Lani Lele ka Uakea, leie i ka Lani Lele ka Uahuna, iele i ka Lani Lele ka Pinao, ha-ole-lani, leie i ka Lani 0 lele aku keia o Moanawai kai oo 0 ke Au miki, o ke Au ka, e mimilo ai t E make ia oe ' E lele paha. Fornander's Poly Race Vol. 2, 13 & 14. Me he mea la, ma ka hoomaopopo ana i.ka mele i hoikeia ae la, ua ikeia kekahi mau inoa Aina, e like me Wawau, Upolu, Pukaiiaiki, Pukalianui, Alala, Peiua, Palana, ame Holani; alaiia, komo mai la "Kuina," a loaa hou keia mau inoa aina, Uiunui, Uiiuli, Meiemele, Hiikua, Hiialo, ame Haka-I lauai. j Aole anei e hiki ke oleloia o na Aina | o Wawau. Upolu, Pukaliaiki, Pukalia-j nui, Alala, Pelua, Palana me Holani, j oia ka lalani Aina o Nuumea i kukulu o Kahiki, elike me ke mele a Kahakukamoana i hoike mua ia ae nei? t Hoakaka: "Kuina," ,ua hoakaka o Fornander ma kana Buke 2, aoao 14, j no ke ano o keia huaolelo "Kuina" pe- ! nei: Ua unuhi au i keia huaoieio "Kuina" he puali (isthmus); maiia paha, he inoa maoli keia no kekahi wahi aina paha; aka, mamuli o ke ku ana o ka huaolelo piiimua, oia o "ke" mamua iho, me he mea ia ke hoike mai nei ia, he manao okoa. 0 "Kuina" he mamalaoieio pili mele ia no ka huaolelo "puali" (isthmus), o kona ano maoli. he hui ana, he hookui ana, oia hoi, kahi i hui ai na mea elua. O keia huaoielo ka kakou e oleio no ke kapa pau-pau he "Kuina kapa" oia hoi, he mau apana kapa i kui ia a paa. 0 keia huaolelo noloko mai ia o "kui" ame "ana;" oia hoi, o "kuina." Ma keia mele no hoi i hoikeia ae ia o Holani ka Aina hope o na Aina o ka mahele mua i hoikeia ae nei i hookuiia mai e "ke kuina," oia hoi ka puali, a hui me Ulunui, ka Aina mua o ka ma-

hele Aina elua i hoikeia ae la. A ma ka meie a Kamahualele a'u i hoike mua ae nei, ua ikeia no o Holani ka Aina i hui aku ai keia Pae Moku penei: Na Papa i hauau ' Na pulapula Aina i pae-kahi I nonoho lil:e i ka Hikina, Komohana, Pae like ka Moku i ialani I hui aku hui mai me Holani. 0 keia mau mea i hoike ia ae la. a huipu me ko kakou hoomaopopo i ke Au o ke mele i hakuia e Kalaikuahuiu ma ke ano he mele inoa Aiii ma o Wakea la ame Papa, i hoopiliia nae i ke Kuauhau Kumuhonua kahiko o Hawaii nei, e ikeia auanei, he Aina nui laula ke uhi ana mai Hawaii aku a hoea i Tahiti, a mai Hawaii aku nei a nee kukulu Komohana. E nana hou kakou i ke mele a Kalaikuahulu: 0 Wakea Kahikolu-amea e-a 0 Papa, 0 Papanuihanaumoku ka wahine, Hanau Kahikiku, Kahikimoe Hanau ke Apapanuu Hanau ke Apapalani Hanau, loaa mai ka pea a kukulu hikina o ka Aina, oia o Kahikiku; a o Kahikimoe hoi, oia ka pea a kukulu Komohana o ka Aina; loaa ka Aina puu ame ka Aina mauna; oia hoi, ke Apapanuu ame ka Apapalani. He nui na inele i koe i pau ole ia'u i ka huli ia, a'u nae i hoomaopopo ai he mau mea waiwai nui ia no keia kumumanao; aka, o ka haiki o ka manawa ka mea nana i keakea mai i ka maliuahua ana aku o na noii ana ma ia mau mele, oiai, he mau waiwai ahiu j a laka ole ka liapanui o lakou i keia wa. aneane hiki ole no paha ke loaa. j

O kekahi mea kupono e hoomaopopo ia raa keia wahi, oia na kai hoee nui i ikeia e na poe kahiko o Hawaii nei, a he eha ko lakou nui : 1. Ma ke Au e noho Alii ana o Mahinalea, ka mea nana■ ka wahine Pa--1 lemo, i ikeiu ke kai hookahuli Honua mua. I 2. ]\la ke Au hoi e. nolio Alii ana o. i Papio, i ikeia ka lua o .ke kai liooI kahuii Honua. : 3. Ma ke Au e noho Alii ana o Lii j j pau, lioea hou no ke kai hoee. i I l. A niii ka wa c noho'Alii ana o| I Nuu; oia no lioi o Kahinalii, hoea hou ] no ke kai hoee h oia ke kai iiope loa i ikeia sna Hawaii nei, a ua kapuia kela kai e ko Hawaii nei j)oe. ke Kai-a-kahinalii. oia hoi. ke kai iuku i ke Au j e noho Alii ana o Kahinalii, oia hoi o • Nuu. Oia aneio Noa? i Aka, nia Uo'u nian.u» hooknhi' kai ' lioee, koe, oi:i ke kai C>. i 5. Oke kai i ke Au e noho Alii ana ! o Kahiko. i kapaia o Kahikolu-amea. 1 -Ma ka moolelo o'Nuu, no ke kai hoee ! i ikeia nui kona au, ua hoikeia penei: i Ma ke kauoha a koua Akua e hana ! oia i waa noha, a o ka inoa o ua waa ! 11. oia o "Waa-H'ikiu-Alii-o-ka-Mo-I V.u," Ika pa.i ,nna ou i Waa nei, tut kauolui ke Akua iaia. e kuu oia iloko o ua Waa la. oia, n me kana wahiu». nona ka inoa o Lilinoe ka' luua mau keiki ekolu, i lieaia ua i!>oa o Nalu Akea (k) Nalu-hoohua'ik) a ine Nalumanamaua tk) a nte ka lakou mau i wnhine ekolu. Amaka wu i emi ai keia kai, ua ili kela Waa o Nuu. oia hoi, o Kahinaiii .inaiuna o ke Kuahiwi o Maunakea. A ua heaia kekahi Ana malaiia, uu: jka inoa o Liliuoe ka wahlne. Ikt | ahiahi ka haaele una o Nuu (Kahinalūi ; a me kona ohana i ka Waa. a lawe l •. I la oia i ka.Puaa, ka Niu a ine ka | i mau mea mohai i kona Akua. oia oj : Kane. Aka. iaia nae i naua ae ai i j ka Lani, ike aku oia i ka -Mahina. aiana aku la oia i kaua mau mohai. ta« manao ana o ka Mahiua, oia o Kati<' i Aka. ilio 'mai la o Kane nui ke anue- ; nue, a hoahewa mai la ia Nuu iui kana mohai ana i ka Mahina; aka, ua'lioike o Nuu i kona kuhihewa ma ia hana •<uia, a ua kalaia oia. (Poly. Haee Vol. 1. i\ ik :•!.) ; l'a maopopo ia kakou o Ueia ke "K:.- ; hinalii" i hoopiliia aku i ka unuhin.i j 13aihala Hawaii e ku-uei i keia wa. no : ke kai luku Honua i ikeia i ko Au o Noa. Penei kekahi Mele Kaliiko e hoike ana no keia*fcai lioee ma ka wa o Nuu. a ua laweia kela Mele i kakahi wa he pule kahoahoa i.o ka Apu Awa; a me he mea la, o Ka i.uile no paha ia a Nuu imua o ke Ak'ua, i kona wa i alana aku ai i kana mau mohai. Ua hoike mua ae nei no au i kekahi hapa o keia Mele: — "Ei ka ai e ke Akua E Kahuli E Kahela E ka wahine moe iluna ke alo 0 Moe-a-Hanuna. 0 Milikaa O ka Lepo-Ahulu 0 Pahu-Kini O Pahu-lau 0 Kulana-a-Pahu 0 Ola-ka-hua nui 0 ka pap-i a-Laka O Manuu ke eu 0 ka paepae nui, ala i ka Moku la, e E ala. E ala. e ka ua. E ka La E ka Ohu-kolo i uka E ka ohu-kolo i kai Kai nuu, kai ee Kai pipili a Iku La. e ua puni. O huahua kai O ka ale i, o ka ale moe 0 ka ale hakoi koi 1 Kahiki A hiki a ola No nei maka ia oe la e Lono. E Kaukau nou e Lono, E Lono i ka Po E Lono i ka Hekili E Lono i ka Uwila E Lono i ka Ua loko (Loku) E Lono i ka oili maka Akua nei la. E Lono, E Lono, maka-hia-lele E Lono i ka oili maka Akua nei la E lele oe i ke kai UU E lele oe i ke kai Kona ; I kai Koolau I One-uli, i One-kea ' I Mahina-uli, i Mahina-kea | O Pipipi, O Unauna, , t O Alealea, O Hee : j O Naka, Kualakal, i i O Kama, O Opihikaupali | O Kuleie poo ! O helelei i ke oho. i| O Waa-halau-Alii-o ka Moku. L ! Kahi i waiho ai na huaolelo a Pii, ij O Kama a Poepoe, ka Wahine-i l ka ipu-wai." ■1 «Aole i pau.)