Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXXIV, Number 23, 8 June 1895 — Haiolelo a Hon. A. F. Judd L L. D. ka Peresidena a ka Papa Hawaii, ma ka la 3 o Iune, 1895, ma ka Luakini o Kaumakapili, Honolulu. [ARTICLE]
Haiolelo a Hon. A. F. Judd L L. D. ka Peresidena a ka Papa Hawaii, ma ka la 3 o Iune, 1895, ma ka Luakini o Kaumakapili, Honolulu.
I na hoahauau o ka Ahahui Euane>io a ine ka poe e hrx)lohe mai ana Im'u; He rnea kupono ia kakou e ku a <> kiili iki, a nana i hope iloko o na niaknliiKi he kanahiku kumamalii k«a ho|>e ae noi. A<»ie hookuhi kanaka Hawuii e iiooloho ana i kuu ieo i keia po e ula una i ka manawa i kuu ai ka heleuma o ka moku i Kailua, Kona Hawaii, i ka ia 5 o Aperila, M. IdL 1820, oia ka moku i lawo uiai ai i na misionari mua loa nana i hoike mua ka Euanel'O o lesu Krlsto i keia lahui Hawaii. Iloko o ia makahiki 1820, ua make ma Enelani ka Moi George 111 a ua noho o George IV ma ka kn noho moi. He wa maiuhia no ma Europa; akahi no a hoomaha ia muu aupuni mai ua kaua nui me Napoleona. Ma Amerika Huipula 0 James Munroe ka Peresidena, oia ka elima wale no o na Peieaklena. ile 42 wale no maknhiki i haia inni ka la i ikea ai o Kauai e Kapena Kuke, lanuari 18, 1778, a h»ki i keia makahiki a kakou e noonoo nei, 1820. Aka, iwaena o keia mau mnkahiki, ua nui loa na mea i hana ia ma llawaii nei. Aole e hiki ia'u ke wehewehe i na mea a pau, aka, e hoomanao oukou, o Kalaniopuu ke alii o Hawali, a i kona make ana i ka M.II. 1782, ua hooili oia i kona aupuni ia Kiwalao kana keiki a ia Kamehameha kona akua o Kukailimoku. Hoomaka na mokuahana mawaena o ia mau keiki a me na kaua a Kamehameha, oia ke kaua o "Mokuohae," ko Kamehameha heie ana i Hilo a inahope mai ke kaua ana o Kaheki11, ke iii o Maui, uie ke keiki a Peieiholani ke iii o Oahu. I ka M. H. 1790, kaua o Kamehameha 1 Maui, oia ke kaua o Kepaniwal. ,, I ka hopena, ua kaua o Kamehameha me Kahekili i ka M. H. 1795 ma Nuuauu, alaiia lanakiia oia maiuna o na moku a pau, koe o Kauai aialalo o ka nohoalii ana o Kaimu«iii. lloko o ia kaua ana he 10 ha«le ma ka aoao o Kamehauieha. I ka la 8 o Mei, 1811) make o Kameiiameha i Kailua a kaa ke aupuni ia Liholiho kana keiki i hanau ia me Keopuolani. Iwaena o ia mau makahiki mai ka M. 11. 1778, a i ka M. H. 1820, ua hoomaka na moku manuwa a 1110 na moku kalepa i ke ku ana ma ua awa o keia mau mokuaiua. 1 ka M. H. 1756, ku mai ma Wuhiiae, Oahu, elua manuwa Pelekane a hookahi manuwa Palani. 1 ka M. H. 1789, hailuku ia na aliimoku a me na luina o kekaln moku kalepa ma Olowalu a koe iho elua ooau haole o Younga me Davis, a mahope lilo no laua i mau punahele na Kamehameha a ua kokua laua i ko alii ma na kaua moana. O Nahaolelua keia a ke o!a nei kekahi naau mamo o laua. Ekolu manawa 1 ku mal ai o Kapena George Vaneouver, i ka M.H. 1792, 93 a oie 94. Nui na hana maikai a keia Pelekane oluolu, haawi oia I na bipl a me na hipa la Kamehameha a hookau ia na bipi msi na kuahiwi o HawaU. Aole i hookomo o Vaneouver t kona moka ma ke awa o Honolulu, no ka mea aole 1 ike ia keia awa ku-moku ia manawa. Ala wale no a hiki l kai M. H. 17i)4 komo ma kela awa na moku kalepa a lie moka (Amerikii ka inoku i ka mua. Hooikaika o Vaocouver e hoopau i ke kaua mawaena o Kaheklli a me Kamehameha, aole iae he hiki. I ka M. H. 1809 haawi ia mal la i kanaka Hawaii e kekahi haoiei ino ka ike o ke puhi ana I ka rama, a uanaina haunieie a me na make no la mea, no ka mea, ua hoolako na lil a pau ia lakou iho 1 ka ipuhao * me na mea e puhi ai ka ram& a ua nui ka ona o na kaaaka Hawaii. Mahope, ike o Kamehameha i ka haunaeie a me ka palaualeio a me ka make he mau hopena o ia mea,
hookāpa oU i ka nma, a o kaaa inu p«noi aoa, he inu pakiko. He mao pepehi kanaka i hanaia iloko o ia mau makahiki, make »a haole i kekahi manawa, kipa m»i na ha«Je i kaoaka i kekum iaanawa y « i u:ea e naiahia ai o fce uupani, ua kuni o Kamehameha i oa moku holopea uuku a hoolako i na pa a me ka pa-u-In, kukuiu ia oa |>apa ma Kaiiua a me Lahaina a na KHaioioku i kukulu ka papu noi ma Honolulu i ka M. H. 1816. Ua komo mai o j ilo~ ko o keia pae&iaa kekahi mau mea hou, oia na pu, oa lole, oa moku, ka rama f ke daia, ka paka, na mea hao a pela tko, aka, oa mau no ka maoa o ka moi maluna o na kanaka. Hiki iaia ke pepehi ia lakou a make me ka hookoiokoio oie. Muu ka maoa o na akua kii a me ke kaama* ha ona kapu ana kahaoa. Kapu ka niu, ka maia, ka i a a me na mea ai maikai ina wahine. lle ai okoa ka lakou. Uumi ia na keiki liilii, Haalele ia na poe eieinakule a make ma ka nahelehele no ka poloii. Huikaa ka noho ana o ke kane a me ka wahme. Lehuiehu wale na wahine ana lii. Moe pu ke kaikunane me kona kaikuahine. Nui na inake iloko o ke kaua. Mahope o ke kaua, nui ka wl, uhuki waie iu ka ai, pepehi waie ia na holohoiona a oki ia na kumu niu. Aole aina o kanaka; ina e hoopukaiaka huaoieio "heiuo" mai ka waha oke konohiki, oka lele no ia i kalii e.
Ma na moku kalepa, ua hoio kahiki no kekahl poe Hawaii. Hoio oke alii Kaiana i Kina a hoi mai oia a ohumu oia ia Kamehameha. O Humehume, oia o George Kaumuaiii (keiki a Kauuiualii ke alii o Kauai) i hoio i Auierika, a lilo oia i koa raa ka mokukaua o Amerika a kaua oia me Pelekane i ke kaua hope me Ameiika Huipuia, 1812. O Opukahaia, Honolii a ine Hopu, kekahi mau keiki 1 holo i ka aina e. I Amerika no lakou.
Ua hoomaka liilii no ka wauao hoomaloka no ka mana o ua kahuna a nie na akua kii. Ke inanao nei au, ua na haole luiua kekahi I hoopihapiha i keia manao iwaena 0 kekahi poe alii. Kue ka haole i na kanawai oke kapu, aoie nae i make mahope; pela ka hookomo liilii ana i ka manao kanalua īwaena ona kanaka. Aoka ona rama kekahi kumu. I ka wa ona ua nawaliwali ka manao oke kanaka no ka mana ona akua, no ka mea ua pouli ka lunaikehalu. Na Keeaumoku ke kaikunane o Kaahumanu 1 hele me ka ona a wawahi ka pahu hae hookapu (he palioa) i kukuluia o ke kahuna mawaho oke "kuni" oia hoi ke ahi i ho'a ia i maopopoai ke kumu o ka make ana o Kamehameha. A na Kaahumanu ame ka Moi opiopio Lihoiiho i hahai i na kapu a hoonoa ka ai aua ine ke kue ikaika mai o Kekuaokalaui a
me ka hapanui o na lii a me ua kauaka. Mamuli o ia iike ole o ka manao ua kaua ia, kokoke i Kaawaloa ke kauao "Kuamoo." O Kalaoimoku ka aiihikaua uui ma k<> Liholiho aoao a ua pio ka aoao kokua i na akua kii a lue na kapu, maialo o Le» alakui aua o Kekuaokalani, a ua make oia me kana wahine aiii o Manouo. Mahope iho, kauu o Hoapili me ka poe i koe ma Waimea a pepehiia o Kuawa ke kahuna nui a Kekuaokaiani. Puhiia e ke aiii na akua kii, koe ka hale o Keawe ma Honaunau, a o ka lahui Hawaii ua liio 1 lahul hoomana ole. Hoi hou kakoii i Amerika. £ha keiki Hawaii, Heury Opukahaia, Thomas Hopu, Wm. Honolii, Wm. Kanui i lawe ia i Amerika e kekahi kapena moku naaikai, a ua hoouoho ia lakou i ke kula e naauao ai lakou a hoi aku i Hawaii eaoai i ko lakou iahui. O Opukahaia, he karistiaoo olaio, a ua nui kona uwe ana uo ka pouli o kona lahui a ua piha oia i ke aloha no ko iakou maa uhane. Aole i ko kona makemake i Hawaii, aka ua make uia ma Ame* rika, Aia nae ua ala na poe liaipule uo ka pouli o Hawaii nei, a ua kupu ae lu ka manao aloha iioko o H. Binamu a me A. Kakinaa hoio i Hawaii a hoolaha aku ka euanelio a lesu Kristo, e Uke me ke kauoha hope a ka Haku. Poniia laua a hookaawale ia uo ka Misionari Hawaii e ka Ahahui Makua ma Bosetona. Eia ka poe i holo mai maluna o ka moku [1] "Thaddeus" Kapena Blancbard, a haalele ia Bosetona 1 ka U o Okatoba M. H. 1819, Rev. Hiram Bingham a me kana wahlne, Rev. A&i Thurston a me kana wahine Thomas lloimau he kauka lapaaa, S*muel Whitaey a me Samuel Ruggles he mau kumukula, EU«B Loomia he pn'i palapala, i a me Daniel OhamheHaia he m«u kanaka inahiai. Ua hele pu mai na wahine mare a keia mau paahana Mislonari. Eia ua kanaka Hawaii i hoio pa mai me na Misionari inua, Thomaa Hopu, William Kanul, J. Honolii ame ke iii G. Kaumualii, o [Humehume kekahi iuoa] Ku keia mokn I Hawaii i ka la 80 o Maiaki
1820. Aole pthsoak(m! luhi, ina ma keia wahi e hii aka aa na ioo-» o na Misionari a pia a me ka makahiki a lakou i hiki mai *i. 31* ka ia 27 o Aperila 1823 ku mai ka moko [2] •«ThameB" Kapeaa a*sby, Rev. Williain Uk-hani*, Rev. Coss» S Btewart, a nie Rev. Artema£ Bishop he mau kahanapale me na wahine mare. O J<»eph Goodrieh f a me James £ly, haioielo, Ahmham Blatchley kaaka lapaau me na wahine, a o Levi Chamberlaīo egena hooponopono V\ r aiwai o ka Misionari [3] Oke kōlu oka poe ika uj a i, ua ka mai i k* U 30 o Maraki 1828 ma ka nioka *«Parthian" Kapeoa BHnn, oia na Re\-s. Lorrin Aadrews, J. S. Green, E. W. Ctark a me Peter J. Oaliek, me na wahine mare, Kauka O. P. Jadd me kana wahine, me Stephen Sbepard me ka wahine he pa'i p;U>ipala a me na wahine i mare 010 ia, o Miasea Maria Ogden, Deiia Stone, Maria Patten a me Mary Wartl, o keia poe wahine he mau kuuiukula.
[4] I ka Ih 7 o lune 1831 ku mai ka moku **New Englander" Kapena Parker i Honolulu me ua Miaionari Revi. Dwight Biidwin, Reuben Tinker a oie Sheldon Dibb!e me na wahine raare, a o Mr Andrew Johnstone me kana wahine he kumukula uie ka wahine.
[5] Ka lima o ka pot» Misionari i hiki mai oia ka poe oooa ka heiuoa nui ioa uia Ka moku hookahi, oia o oa Revd W. P. Alexaoder, Rieh&rd Armstroug, David B. Lynaan, John S. Emerson, E Spaulding, Cochran ForHarvey R. Hitchcock, Rev. L. 'Lyous, Kauka Alonzo Oliapiu a me ua wahine ouare. A o E Rogers he pa'i paiap»la. Ku mai keia poe mniuu» o ka uioku <<Averick" Kapena Swaiu i ka la 17 o May 1832. [«] 1 ka ia 7 o Mei M. H. 1833 : hiki mai o R»v. B. W. Parker a me Rev. Loweil Smith me na wahiue mare, a ine Samuel Fulier he pa'i palapaia. Maluna o ka moku "Mentor" Kapeua Rice. [7] I ka ia 6 olune 1835, hiki mai o Rev. Titus Coan f Henry Dimond, he humuhumu buke, E. O. Hall he pa'i palapala me na wahine, a me Mis3 L. Browu a iue Miss Elizabeth M. Hitchcock he mau wahine i akamul i ka hana lole, m»iuna o ka moku ''Heileupoiit" lakou. [8] 1 ka la 9 o Apcrila 1837, hiki m«i ua kuhunapuie, iaaae Bliss, D. T. Condt», Mark Ive« a me ke Kauka lapaau Rev. Thoa»as Lafon, a o Beth L. Andrews Kauka lapaau, S. N. Castle Egena Waiwal, a me na kumukula kane eiwa, oia o E. Balley, A.S. Cooke, E. Johnson, H.O. Knapp, E. Loeke, C. McDonald, B. Munn, W. S. van Duzee, A. Wiicox a me na wahine mare, a ne na kumukula wahine, Miss Marcia M. Smith a me koua kaikaina Miss Lueīa G. Sm!th, maluna o ka moku ««Mary Frazier" Kapena Summer. [9] I ka la 21 o Me!, 1841, ua hiki mai o Rev. Elias Bond, Rev. D. Dole a me Rev. J«hn D. Paria me na wahioe mare, a me Wm. H. Rioe he kumukula me kana wahine. LH 1 ka la 21 o Sepatemaba 1842 ku mai o Rev.G. B.Rowellame Kauka Lapaau J. W. Smith, a me na wahine mare, o ke kialua <<Sarah Abigail" ka moku. [11] I Ka la 15 o lulai, 1844 ku mai ua Revs. Claudius B. Andrewa, T. Dwigbt Hunt a me Eliphalet Whltney a ine tia wahlne a sxte John F. Pogue. [2] I ka M. H. 1849 hikl m&i o Kauka Lapaau C. H. Wetmore a me kana wahine. [14] I ka M. H. 1854 hiki mai o Rev. William C Bhipman a me kana wahine, a o Rev. W. O. Baidwin 1 hiki mai 1 ka M. H. 1856, o Rev. A. Forbes i ka M.H. 1858, he keiki Hawai! oia, a o Dr. C.M. Hyde i ka M. H 1877 a me Rev. J. Leadingham i ka M. H. 1894 • laua na inisiooari hope laa. o keia puali koa o ka Haku he kaoaha kahunapule, eono kauka lapaau, iwakalua kumukula, pai palapala, a pela aku Kanawaiu kumamakolu ka nuio na ! wāhine. Huina nui 152, a 40 paha o lakou i hol e i Amerika, no ka mai a me na kumu e ae. O ka nui o lakoa ua noho paa maanei, ao ko lakou īwi ua kanuia maanel. I ka'u hoomaopopo ana, eia wal«t no oa poe e o)a nei ma Hawaii nei I keia wa, na wahine a Mr. Cooke, Mr. Shipman, Parker, Rowell, Paris, Castie, Cuan t Lyoas, Rice, a me Rev: Mr. Bond, a me kauka Wetmore, elua wale no kane, a ona wahine, Paris, Castle, Lyons a uie Ooaa, oia ūa wahino o ka lua 0 ka mare aaa o na kane, mahope o ka make &ua o na wahine moH. O kekahl o keia u&au.iooa, ua malihini ia oukou, aka, o kekahi ua kaoiaaioa oia hol oa kahu, na kuuiukula, aa kauka lapaau, a ua hiipoi uq oukou I keia mao in(m~he mau «makua" no oakoa. 1 keU \va ke palpalai* oei ma ke> kahi «nau nupepa a pa{a no hoi ke kamaiUo «oa iwaeoa o kekahi poe
no k* haoa aaa o oa Mlsionart mi na roe.» pili aopuai a e hoahewa ana. £U fca oiaio. Ma fca makah hiki 1542 a hiki i ka mak»hiki 1«54 w»fe no ka m«nHWH i komo ai kahl Qi.io Mt»ionari iioko o ka iu*>keie Hupunl. O keia enaa noakahik;! iie umikuiu tii»t>laa, oia ke kaa hoto maa loa o ke Aapuul Hawaii. II >ko o ia mau makahiki pokole, ua kctkala Ia ke Kamakaoawai o 1&52, oia ke kahaa o ke Aupaol llawaii ma ke ano nui a hiki i keia wa. lioko oia kao, aa kaleula la na Aha H(Xhkoiokoio, hooholo I» a pai ia aa kaoawai, kukuluU fc* oihaoa hoonanuno, ka ohi Hna i na auhaa i hoomaopopo ut tun ke kanawal, ka haawi nna i na kaleaoa nina i oa kanaka Hawali a me ka hana ana i na kuikahi me na Aupuni nui, a eiu* mtiu.<twa i hoopakele ia ai ke oia kaokoa o Hawaii
[ mai ka maaa mai o na aupuui e. | Ka mua, iloko o 1843, m*i ka lima o na Pelokane, a oka lua i 1849, mai ka lima mai o Palani. Aole kau e ae i loaa i na kanaka Hawaii na pomaikai he nui wale e like me keia hookeie aupuni ana, mai ka makahiki 1842 a hiki i ka mukeana 0 Kaaikeaouii i ka mak&hiki 1854. Mai poina oukou na kanaka Hawaii 1 keia mea, a mai hoowahawaha oukou i ka hana a na Misionari. A eia no na keiki, na moopuna, na mamo a lakou, na Hawaii oiaio e imi nei i na pono o oukou, na pomo kino a me na pouo uhane. O ka hapanui o keia poe e kokua anu i ka Papa Hawaii, na kula hanai, ra ekalesia ma o a maanei a me na hana maikai e ae. Ina i hoole keiia poe i ka lakou kokua manawalea, e | oki loa ana na hana pono uia Hawaii nei. Aka e like uie ke kue iia ana o Binamu, Kikeke, o Kauku, a me na uiisionari e ae e na Kapema moku a me na haole i makemnke oie i ka noho ana maemae o na poe Hawaii (o hoohaikiia na lealea kino 0 lnkou) pela no i keia la, ke kuo iia ana a hoino Ia ana o na keiki Mlsionari. Oleloia maihe poe «pakahaain»," aka, malaio o hookahi hHpa hanerl wale no ka nui o na aina i ioaa i na Misionari. Eia ka oleloao a Peteiro ia kakou, <<Aka, ina i hoino ia raai oukou, no kooukouhana maikaiana, e hoomanawanui oukou, oia ka poiio 1 ke Akua." He manawa ole no kakou i keia ahiahi no ka hoakaka ana i ke ane o na hana o na Misionari ma Hawail nei. Ma ke auo nui wale no e hlki ai. Inil koke no na Misionari i ka ike olelo Hawali, e hiki ai ia lakou ke k&mailio pu mo na kanaka, hoo maka lakou e uo i na hlii a me kekahi mau kanaka i ka heluhelu a me ka kakau paiapala. Akahi no a kakau paiapala ia ka oielo Hawaii. Ma ka M. H. 1839, ua paa ka Buibiia holookoa i ka uuuhiia a pai ia naa ka olelo Hawaii. Maiama ia na halawai haipule, a hooiaha ia ka inoa o lesu Kristo ke Kalahala nui. Kukulu ia na luukini a ujo na halekula, aole me ka laau, aka, me ke piii maoli no i kinohi. A pela no ka hana ana, a lahn loa ka naauao mai Hawaii a Niihau. Ua nui ka lilo dala o ka Pnpa Miiiiona o Bosetona no ko iakou misiona ma Hawaii neL No ka hanai makahiki o na Misionari, na liloo ika Papapa'i, no na hale noho, a pela aku. Aole oia wale, ua lilo ka ikaika o na Misionari i keU hana nui, a ua mohai ka hapanui o lakou i lleo iakou ola kino no keia hana a malke lakou maanei. Aole ī minamina ia keia mau hana manawaiea, no ka mea, ua nui no na uhane i hoola ia mamuli o ke aloha o lesu Krislo. O Keopuolani, Kaahumanu, li ina na hua inua, a he lehulehu wale na mea e ae. I ka M. H. 1838, he huiiamahi nui ana o na hoahanau i hookumu ia i na Ekalesia. Poniiia na Mlsionari Hawaii a hoouna ia i Fatahiwa a me na mokuaina Kiilbati a me Makala. Aole e polnaia na inoa o ia poe. I ka M. H. 1842, ua paa ka iuakini o Kawaiahao. Ke hana hou ia nei, a he manaoiana ko'u e like me ke ola hou ana o keia luakini kahiko a na Mii, pela no e ala hou mai ai na hoahanau o kela EkalesitT. I ka piha ana o na makahiki ilie I kanalima mai ka M. H. 1820, hiki | mai o Kauka Ciark kekahl o na | Kakauolelo o ka Papa Mieiona o 110I setoua, a malama la ka luhile. liiia ; nae i ka makahlki U63, ua hoopiu la ke kapaia ana o Hawaii nei liie alna pegana, a hoololi la ua Ekalesia mai ko lakoa ano Ekalesia Mi> aioaari, a hoolilo ia lakou i nuui Ekaiesia Kuokoa malaio o na Ahnhui Ekaleaia MokupunL Na na lunlmnaa e haoai I ua Kahu, aoie u* IHh Papa Mis!ona Baset<»n». O o« p»e Mlsionari wale no i honnaau iea haawina uku makahiki. Ke oieilo j nel kekahi poe» aole i hiki poiao ma», oaa ka makahiki 1870, keiw pono ana o u* Ekaleala Hawaii, aule hoi i pau ka ai waiu ana o na keifc i, a aoie hoi he naaoao loa ka hookua wale ana I ka malama ana o &a Ekaleeia I aa hoahaoao a me na Kalia
I Hawaii. Aole aa e oielo no ka pono <ānoU pona «le o keīa hana ana. lEU nae aole e hiki ke hni hr»a i i hope. Aia no na Ekalesi t ma ka | ; Mma o na h.xthanau Hawaii. Ina ! | he pamehana nt hoahanau a piha | me ka ahnne o Kristo, aliila ikaika ka Ekatesii a lilo i»ia i m tna nui ma ke kīnaī ana i n* a me ke! alakai ana l n* ahaae .huwhhi i k* ! Haku. A ps!i no hal, iaa o n-i hoahaoau he poe hana hewa a e noho ana iakou me ka hihia a me ka haikau, alaiia e make ana ka Ekalesia, a make pa ka hana maikai ma ia Apana. "O oukoa no ka nialamalama o ke ao nei. ,r Aole o ka hewa o na hoahanaa wale no ke kuma o ka emi o na Eka!esia. O ka palaualelo kekahi; oo ka mea, ina he hana ole ke kanaka, e lilo ana ka neonoo i na mea pono ole. Heoholoholo olelo, akiaki, hoopaapaa, aiaila mokuahana a haalele ka Uhane Hemolele i ka f4 O ka 1010 hana ole, oia ka haie kamana a ke diabolo." A eia kekahi. Lawe na kanaka i ko lakou manao like ole ma na kalai* aina ana u me ke ano o ke aupuni iloko o na £]kalesia e hoopaapaa ai. Olelo ka Haku, ua palapala ia, <*E kapaia ko'u hale, he halepule, a ua hoolilo iho nei oukoo iaii i ana no na powa." Me ke kauiuaha loa, ke olelo nei au ua loaa iho uei 1 ke kanaka Hawaii kekahi enemi hou iloko o keia mau makahiki pokole, he eoemi ikaika a e luku ana i na kanaka, i ano like ine ka M*i Okuu 0 ka wa kahiko, oia hoi ka rama Kepaui (saki) no ke kumukuai haahaa. He 80,000 galani o keia Saki 1 hookouio ia i keia m.ikahiki i oi mamua o ka makahiki mua. A eia hoi kekaiii, o k.t nui loa 0 na kahuna hoomanamana p*gana. O keia \K>e, aolo lakou i ho ia i na wahi ike lupaau kahiko uie na laau Hawaii, aka, l»e poe palau. alele imi i walii ola m*i ka poe naaupo mai, a loaa wale me ka panai ole aku i kekahi pouiaikai iki. Ua lohe au he 42 kahuna inai Kahakuioa a hiki i Ukunehaim; a ua loaa na inoa. A o ke kolu, ina e okiia kekahi hoahanau mai ka Ekalesia aku, no kekahi hihia kupono i ke oki, holo kiki aku la a hoohui me ka poe Moremona, a haalele i ka hoomana kahiko, ka niea hoi i hoopouiaika mal ia Hawaii nei, u i ho<jnaauao i keia lahui mai Hawaii i\ Niihau. A o ka eha, ina e kulike 010 ka manao o na hoahanau me ko keKahu Ekalesia, hoonele lakou iaia i koaa uku makahiki. O ka hoolilo wale i ke dala kekahi hewa. O ke kumukuai o ka hainaka, ua like me ko ka Baihala. Ua oi aku ka lilo no na ahaaina ia hanau mamua o ka lilo i ka hanaikumu. Aka he nui nae na mea e hoolana ai ka manao i keia wa. O na kula hanai. Ke ike nei ko kak >u mau maka i na hale nunui a uani i kukulula ma Kapalama me ka minaminaole i ke eiala, a i lioolakoia me na mea e kokua ai i ke ao ana ī na keiki Hawaii, kaue a me wuhine, ī like me na lahui naauao o ka honua nel. E hiipoi mau ka lahui liawaii i ka inoa o ke Kama'iii Pauahi a me kana kane haole i kukulu i i.a Kula o Kamehameha ! Ao ke Kulanui ma Lihainaluna, ke Kula hanai a Lymati ma Hilo, na Kula Hanai Kaikamahine o Kawaiahao ma Honolulu, o Maunaolu ma Makawao, Malumalu ma Kauai, a me na kula aupuni a pau, ke Kulanui ma Kapanahou, a o ka mea hope loa, ke kula o ua lahui ano like oie a pau no na pokii ke <<Kin-derg-itrten." Ma o lakou nei ke ola hou una o Hawaii. O Ukou ua hale lama nana e hoomalamalama ia HaW:līi. Aole i poina ke Aupuni i na kanaka Hawaii. Ko hoolilo ia nei malalo o ka Papa Ola, no na mai le(>era, a no na kauka lapaau a me na mea e pili ana i ke ola o ka Uhui, a me tta lahui e maanei, he puu dala i kokoke i ka huina o $170,000 no kela a me keia makahiki. A no na kula aupuni a pau ke lioolilo nei ke aupuni i kela a me keia makahiki I na dala he $240,000. ; O ka nui • na keiki e hele nei i na kula aupuni, he 12,000, a ekoiu hapaha o lakou he HaWaii maoli me 1 nu hupa-haole. Malalo keia mau : keiki o ke ao aoa a na kuuiukuU he 300, a he 111 o keia be Hawaii maoli me na hapa-haole. E uaua kakou i keia kahua kahi e ku nei keia kulanakauhale. I ka wa i hoea mai ai na MLsionari maanei, he mau wahi hale pili e ku kakaikahi ana, he inau ulu niu, aole pia, aole mauu, aole wjl, aule kaa, aole iio no na kanaka, he kala pauo i wale no. I keia mmawa ua |tatpu me na h »le, n« laau haole, na put aatii, na kna, bh lio, uu tetepo* tte a nui waie aku oa mea maikal e l»ojJut*lu al 1 ka noho ana o ke kan.tka mai na nio-i e mti. Aole hooknhi«» kakou 1 makeaiake e hume hoii i ka milo, a e noho m* ka pjpul hale pili, a e moe ma ka moena a 8 kU I ka.wii-e-inu mai ke koahlwi oul. Ina no nae i makemake ke-
leahi, aole no e hlki, no ka me* ke kaa nei kahoau* aole he hlki ke» h<x>hu!i a kaa i hop**.
Ke h*k>* nei n* iaat.t o na poe i .iloha ia nu n» k«eiki Hawali e pii* re» nini ku!* s>ku. Pehea, e ahi aoa kt>U f*.o * haalele i<M a uxīowruk* i iw «» ke «o poull, ka umlow <, ka pal»aale!o, ka «na nio ka noho euaemao ole ? OU 1 a owikai ! Hahila ke o(a! E Imil i hitna lio», e |xiu)MiMho ole, e loui k.i home i monki oie ta, a kuooooiio o ka noho aua a loihi ke oU» kino. A ina e kopai na keiki oiwi I ka oialo a me ke »ioha o lesu Kristo a e nialama i na kanawai o pe Akaa, aiaila plli keia mau oielo » ke Kaul.n; " Ae kal«i aku i ko lakou kipi aoa, " £ aloha wale aku hoi au īa lakou, <4 Xo ka me% ua huli ae kuu ioaloa mai ona ako, «• £ iike aaanei mo ka hau i ka Iserae!a, " £ pua auanei oia e like ine ka lilia, "A e kolo lea kona mau aa e īike me Lehanona, " A e palahaiaha aku kona mau lala, 14 A e like auauei kona naui me ka iau olivu, " A e llke no hoi kona ald m« L.ehanona. O ke keiki oiwī, o ke "aloha »ina" oiaio, aole oia ka mea i hoohalahala, a ohumu, a nuku no ka haua ino wahi a lakou o na Misionari a me oa koiki Midioitari, aka, o ke aloha aiua oiaio oia ka inea e imi ana i kona ola iho e noho kuokoa aua ma kona hoiue ix>noi me ka ai ole i ka hai dala, e hoonaauao ana i kana uiau keiki, e alakal ana ia iakou ma na alauui o ka pono, e noho maeinae a«a, e haulele loa aua i na manao hoomunamana, e kikoo ana kona
lim t iuaia no na poinaikai hou, e koho balot;t oia i ke kanaka pouo, a e hoolohe ana koua uiau pepeiao i na mea uiaikal, a e hookuli ana i na mea ino, a e imi inau ana oia o loaa i i hai ka pomaikal. He mau alanui kekahi ma Houolulu uei i hlki ke kapaia he alauui u mai lerusalema a i leriko," kahi i loaa ai ke kannka i haule iwaeua o na powa, he hoalaunn no kakou la kanaka, ina he haole, Pake, lapaua, he Hawaii paha, a e uwalo ana ka leo o ku Haku ia kakou a pau, "E hele oe a e hoohalike me ia " —ko kanaka Samaria. Iloko o na makahiki he kanahiku kumamalima hou aku, e lilo loa o Hawaii i aina karistiano, holomua, maluhia, a hookahi miliona kanaka o na ano lahui a pau e noho like ana me ka maikai. Oia ka'u pule mau. Honolulu, lune 3, 1895.