Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXXIII, Number 15, 14 April 1894 — HE KAAO HOONAUE PUUWAI NO PUAKAOHELO KE Kaikamahino Alii. KA Ui Oi Kelakela o ka Nani a me ka Maikai. NANA I HEHI-KU NA KAPU O KUAIHELANI A ME NUUMEALANI. KA Ui i Hiolo ai ke Kapu a me ka Mana o ke Kiowai kupua-kahi e hiolo ai ka nani a me ka maikai o na mea kino kanaka o ka Honua nei. [ARTICLE+ILLUSTRATION]

HE KAAO HOONAUE PUUWAI NO PUAKAOHELO KE Kaikamahino Alii. KA Ui Oi Kelakela o ka Nani a me ka Maikai. NANA I HEHI-KU NA KAPU O KUAIHELANI A ME NUUMEALANI. KA Ui i Hiolo ai ke Kapu a me ka Mana o ke Kiowai kupua-kahi e hiolo ai ka nani a me ka maikai o na mea kino kanaka o ka Honua nei.

Kk Kiowai kapu a me ka Mana Kupua e kiai ia ana e na Konu Alii iie Umikumamalua; ua lilo ia mana i mea OLE I KA NANI A ME KA Ul O Hawaii. I ka wa i noho pono ae ai o Puakaohelo iluua o kona wahi e hooluolu ai, a ia wa no hoi i puana mai ai kona kahuhanai, a hakualii no hoi, i pua naai ai na manao walohia mai kona waha mal: E kuu haku, kuu alii, e hoolohe mai i keia mau mamala olelo e hai ia aku nei ia oe, oia hoi, ke kauoha a kupuna ia kaua. Eia ka aina mamua o kaua, a i hakalia waie no ia kaua, a hahai aku la no hoi ke kahu hanai mai ka mua a ka hope, e like me na mea i hoikeia mamua, a i ka pau ana a ke kahu hanai, ia wa i kaulona pono mai ai na maka poniponi o ua ui nei a loihi, alaila pane mai la ma ka ninau ana mai i keia mau ninau i kona kahu hanai meka naauao nui wale. Owai keia aina? v/o ka aina o Kanehunamoku. Owai ke alii o keia aina? O Kimehunamoku. He piii keia »111 ia wai? He mea piii ia kupuna Pum«hoa? A e pae ana anei kakou i keif <iriH me ka pilikia o!e ma na ano <t pau? Ae. i Hh pili a kokoke paha keia alno me Kuaihelani? Aole au i inaopopo. A pehea ka iolhi e noho ai kakou i keiaaina? Aoie au i maopopo, o kupuna wale uo k« rneH i īke. Ina pela, ua pono e pae kaua i KeĪK aina. Mahope koke iho uo o ka piu ana o ka lnua kamailio ana, ia wa koke no i wehe ae ai ka ohu o ka aina, a ia wa no hoi i ike aku ai ke aiiiwahine i ka ae eue e waiho mai aua imua o kona mau maka poniponl, a e holoholo mai ana kanaka mauka o ka aeone, a e waiho iahalaha mai ana ka aina mai o a o me ka nani nui, e mapu mai ana ke ala waianuhea o na pua ano like ole o ka aina, a e honi hoomau ana hoi ka ui i ko lakou mau ala kupaoa, ahaliu pono aku la hoi kona maka onaona iuka o ka aina, i hoomanaoia ae ai keia wahi kanaenae a ka poe kahiko: Onaona Panaewa i ka hala me ka lehua U i ke ala kai o Puna Po okoa no i ke ala me ke onaona Puia i ke ala ka uka o Kali'u—a— Ke nee mai la no ke ala o na pua 0 ka aina, he aina haahaa a puni, a he hookahi no puu aia iwaenakonu kahi i ku ai, oia no ko laila kuahiwi, aole no he kiekle loa o keia puu ke nana aku, asa, he hanohano a maikai ke kamahele kaapuni houua a e makahehi okoa ai na mea a pau ke ike aku i ka nani o ka aina, a e makahehi ai ka manao o na mea a pau e kipa aku ana ma ia mau aeKai. O hai a puni o ka aina, he papu wale no ke nana aku, me he ku moena la i hoholaia a a iaia hoi i ike aku ai i kanaka o ka aina, he mea e ka lele o kona hauli 1 ka ike ana aku i keia kanaka liilii poupou. Auwe, liilii ka hoi ko keia aina, me he pua kao la ka hoi i* e holo ae la, me ke kuhi ana o na lima i kahi waa o laua nei. I keia wa hoi, ke hookokoke loa

aku la laua nei i kaha ono, a hehi loa aku la no hoi na wawae i ke ooe maloo, ua ku iki iho ia iaua no kahi mau minute e namunamu ana o Piiakoolau i kahi waa o iaua, e like me ke kamailio a ke kupunawahine 0 luua e hoolilo i ka waa I ukuleie, un kela oielo. A i ka p.iu ana o keia apana hana 1 ka hanaia eke kahu hanai, ua hoomaka aku'la iaua e heie imua, a i ka hnia ana o na kapuai he kanalima, ua hoomaka aku la laua e hele Hi) Ka aoao nkau o ka uina, E waiho knkou ia lma e hele ana iuiua, a e huli ae k«kou i hope e nana aku ai i kanaka liilii a poupou e'holo mai ana inahope o laua nei me ke kuhi ana o na iiiua imua oiai iaua la e heie ana, aoie nae he lihi iauna aku o kahi o lakou muhope o laua, aokekunuu nui, ua kaohiia mai ka ikaika hoio nnua mamuli o ka iula i kauohaia ia lakou, o ka moa e pae ana mai ke kai mai a heie ma ka akau, he poe alii ia poe, mai hahai ia lakou, a ina e pio mai i kuia nel a heie ma ka hema o ka aiua, alaila, e alualu oukou iaia a ioaa, alaila mai pepehi iaia, ina he kane a he wahine paha, alaila e iawe mai e hookolokolo, a ina 1 ku ka hewa, alaila he make ka uku hoopai, o na mea e pae aua ma keia aina me ke kumu ole, e make ana ia me^. Ia wa a iakou e alualu la, a no ko laua ia heie loa i ka akau o ka aina, hoopau ae la iakou i ke aiualu ana ia laua. E waiho kakou ia lakou e ku nana wale ana no, a e hoomau aku kakou imua ma ke alahele pololei, ia laua la e hele ana e ninau mau ana ka hanai aiii ia Puakoolau, e papa e, makemake wale ka hoi au 1 ka pua e ala mai nei. Aia ihea? wahi a ke kahu hanai i pane mai ai. Aia no hoi ia e pua mai la, ua hele no hoi a like me ka lehua kea, ka hele a popohe lua, a hoomanao mai la hoi au i na lehua pua tea o Upeioa, ua pehia mal e ka Uakanilehua, «loha ka aina, i hoomatiao ae ai uh nohea nei imau wahi iaiani meie: i/ I aha īa la na lehua o Upeloa ia e ai

ia mai ia e na manu E hoopulula mai la e Kauakanllehua ia Oia ua nihi ae makai o'Leleiwi E hoopulu ana i ka muo o ka hala me ka hinalo Pulupe no me na maile o Panaewa ī—ka ua—a— Aloha wale kuu aina—a— I hoomaha iho ai ka ui i kana kanaenae ana i kei* mele aloha o ka aina hanau, eia no laua ke hele nei imua ma ke alahele e hiki aku ai I Ka halealli, oiai hoi na lau ilke ole o na laau e luhe ana ma kae alanui. Ke hoomau nei no laua nei i ka hele ana imua no ka hiki aku i kauhale, ua kiekie ka la iiuna, aia paha mawaena o ka h«»ra 10 a me ka hor< 11 i -le no hoi I loiiii kahl i koe,a hoeu iku lak iu i ka halealii, eia ka mea lilu i ka manao o na kamahele, o ,<a ike wahi lilii kuuhale wale aku lxii, oia hele o laua nei a pii aku ne wahi piina, a kau iaua nei iluna, i uana aku ka hana e waiho mai ana <a pa hale, ho nani a maikai ke uana aku. Ia laua i hookokoke aku ai m *waHo o ka pa, «ule he maaloalo kanaka .»loko o ,T .a pa, oka uliuli on* la>m •n i ko iakou ano iho, oia ka Ima e liana nei, a ia lauu i hookokoke aku ;ii uia waho o ka p», ua ike pono ioa laua i na mea ulu a pau o loko o ka pa a e hua aua hoi na hua like ole o «ela a me keia ano.

O ia heie o laua nel a ma ka puka pa, he mea e ka lele o kona hauli i ka ike ana aku i na kiai, e moe ana oia hoi he mau mano niuhi nunui, 0 ko laua mau poo aia i ka puka pa, a o ko laua mau hiu, aia i ka pukao ka he ku i ke eehia a me ka makau nui, i kau a mea he nui launa ole mai o nei mau ia, ma la wa ua ku iho la laua me ka nalu ana iloko o laua no ka hiki a me ka hiki ole ke komo iloko o ka pa, no kekahi manawa ko laua ku ana malaila, ua hoomanao ae ia o Puakoolau i ua olelo kauoha a Punahoa, oia kana i pane aku ai i kana hanai, e kuu lei, ua olelo, ua olelo aku nei hoi au ia oe i ke kauoha a kupuna ia kaua i ka wa a kaua e hfkl ai mawaho o ka pa halealii, mal nana a makau i na kiai o ka puka pa o ka halealii, e hele no a komo iloko o ka pa. Ia wa no o Puakaohelo i kal ae ai 1 kona mau kapuai wawae me ka mama nui, a hele aku la akomo Iloko o ka puka pa, oiai na ia e aa mai ana na maka me ka imo ole a me na lala e kuku pono ana. Ia manawa ī ike aku ai laua i ke ala ana mai o ke poo o kekahi mano iluna, a pii ae Ia hoi kona hiu īluna a uhau iho la i ka honua no elima manawa. Oiai na lii e ku ana me ka liaalulu nui i kau a mea o ka makau, ua pau ae la ka hana ana a na mano i ka laua mau hana kupua, a emi iho la a noho maiie me ka oni ole o na kino o laua. Aole i pau.

Eia ke ku kilakiia nei ma ke kahua o ke Kula o Kamehameha 4ca Hale hoikeike o Bernice Pauahi BJhopa, he wahi I hookaawaie ia no ka hoahu ana i na mea kahiko o Hawaii nel. » He hale keia i kukulu ia me na j pohaku a-la pele oīa wahi no, a i ka paa ana ae nei o keia hale, he oi aku ka nani a me ka hiehieokeia ' pohaku Hawaii mamua o na pohaku uinihapa uiaula o na aina e mai. I Mamuli oka ike kukulu haie o 1 na kamana, ua hanaia a hooliioia na pohaku awaawaa e waiho mokaki ana mamua i hale nani i keia wa. Ile hale kela na na puuwai Hawaii oialo a pau e kaena ai a e hiki ai hoi ko kiiohi aku me ka naau hauoli a puana ae *«E mau kou ku kilakiia ana i na hanauna a pau." Ua hoomakaia e kukuiu keia haie Ika M. 11. 1889, a iloko o Maraki 1891, kona paa pono ana. Ua kukuluia malalo o ke kauoha a Hon. Cha-j. R. Bihopa, i kiahoomanao no kana wahine i aloha nui ia i hali e aku m i leeia aoao o ka po. Ua ponaaikai nui ka lahui mamuii 0 ke aiakai kupono a ke Akua no ka hooa ana o keia makamaka puu kalahala ma Hawaii nei. Iwaena o na mulihini i hoea mai i o kakou nei, aole mea e ukali aku ma kona meheu ma nei mea he kokua ika hooholomua ana la Hawail nei mamuii o kana mau kokua manawalea Ika hoonaauao ana ina opl» Hawaii. O ke kulana ia oka makamaka oiaio. Aole oka mea e ieo uul wale aaa nw "he uioha i na Hawaii" a olalau Wale aku, aole pela e ola ai na īwi ou e Hnwaii. O ka mea e hoike mai ana i kona ai«ha m* Kana mau hana kokua i ka lahui, oia ke aloha oiaio.

Pela e miu ai ka aala o ko Ilon. C. R. Bishop inoa īmua o ka iahui Hawaii noonoo Kupouo; aole no pa*>a o hoapono aua na poe iuaina kuhihewa iaia mamuli ona hana ieulaiaina, aka, ho poe euemi lakou iio ka holomua oka hanauna hou o Hawaii.

I Ka wa e komo aku ai ka malihlni ma ka ipuka o keia hUo nani, o waiho mai ana ma kona aoao heva ka Eumi Kahiii. Aia iloko o keii rumi kahili kāhi e malama hlipoi ia oei na kahlli a na 'lii o Hawaii nei e malama loa ai me ka meuemene a me ka ekeeke nui. O na kahiii a Peiuahi ame Emma Kaleleonalaai aia ke waiho nei ma keia wahi. Aia pu no malaila iloko o na pahu anianl nunui ka ahuula o Kamehameha 1., ka Nai Aupunl. Oia kekahi o na waiwai makamae loa o loko o ka hale hoikeike, o:ai ua oi aekona walwai io mamua o ka hale pohaku holookoa. He ahuula uuku umikumalua iniha wale no kekahi waiwai inakamae loa ma ka hale hoikeike ona mea kahiko ma Ladana, Enelani. Aole kumukuai e liio ai o ia ahuula ua like aku kona minamina ia me ke kalaunu moi ponoi maoli o ka Moiwahine Victoria. O ka ahuula hoi o Kamehaiaeha 1., he elima kapuai ka loihi, a ua palima īa ae ka nui, aole e lilo i keia wa no $150,000. O keia ahuula a na wahine Hawaii oka wa kahiko i hana mikioi ai, aole e ae ia e kuapo a hoolilo aku paha no ka mokuahi "Kinau." Nolaila, ua hiki i ka lehulehu ke hoomaopopo mai i ka makee nui ia o keia ahuula eka poe naauao. Ika poe noonoo ole a hupo, aole waiwai nui oia mea, ai ko iakou manao, ua hiki no ke iilo no na haneri daia. O keia ahuula i hana mlkiol a hana noeau ia e na wahine HaWaii, e ho ike mai ana la i ka molowa ole o na wahine o ia mau au i ka hana i na mea nani pohihihi o keia ano. Ua hala nae ia poe, aoie poe pani ma ko lakou wahi.

O ka papale mahiole o Kaumuaiii ke alii o Kauai kekahi mea makaikai nui ia. Ua hana ia keia mahiole me ka hulu ulaula a he nani pahee

ke nana aku e ku al i ka hiiahiia ka mahiole o na acli(iiaral i o n* aupunl einae hookuku la. Ua kinohinohi ia ko lakou me na kaula gula, aka, o ko Hawaii mahlele ua kinohinohiia mena huiu lelo kohu gula o na raanu leo hone o ka waokele. Eia pu no ke malamaia nei ka ahuuula hulu manu mim » a me oo 0 Kiwalao. O na kahill he nani lua ole ke nana aku, a ku i ka hllahila ke hookukuia na kahiii o keia au me na kahili a ka poe kahiko i haka inaiau al. O ke kumu kahi e paa ai n,i kahili ua hanu ia me na iwi kanaka, 1 ka wa me na lii, he kapu loa keia poe kahili iwi kanaka, aka, u.i pau ke kapu i keia wa. O na iwi o na lii i make ai i ke kau i o Nuuanu ka mea i hanaia ai ke au o kekahi mau kahiii. He ku nae i ka menemone ke hoomaueo ae ia mau hana. O na moena pawohe makalii o Niihau kekahi mau kahiko hoonani o ioko o ka haie hoikeike ke hoopa aku, he

nani pahee kohu kllika ka moena pawehe. 110 uoqx\\ lua ol« na wahlne Niihau ma keia oihana, aka, he minamina lra omi hopo o kela ano hana. Mii ke keena ma ka uoao mauka, aia malaiia o hooiue la nol na moa kahiko hoikeike e ao o Hawali nei, e iaa na makau iwl kanaka, ua pohaku uiumaika, na hee holua, na papa heenalu, na kol pohaku ona *no iehulehu, na kapa pa'upa'u a mo na kua kuku kapa a peia aku.

He iehulehu n,i umeke laau, na pa waiholol lima a mo na mea kahiko lehulehu e ae. Aia paha he hookahi mahina e nma ai i kela a me keia la, alaila, pau pono na mea a pau ika ike lea ia. He nui no na mea hoikelke oaa aina Lelewa a me na mokupuni o Solomona a me Nukilani e hoikeike nei.

O ke akua kaua o Kamehameha 1., o Kukaiiimoku, eia no ke waiho lolii mai nei iioko o kona pihu aniani. O na-oii akua ua hanaia a ino ī ano hoomakaukau ke nana aku, e like no me ke kii oke diabolo a kakou e īke nei ma na buke haole. Mawaena o na manu Hawaii e malamaia eei he mau paa mauu "moho," he manu eheu ole keia. Aole ike hou ia o keia ano manu ma Hawati nei, a he $500 ka waiwai io o keia mau manu.

He nui no oa pupu kanioe o kuahiwi ma ka hale hoikeike. M i ke kuai ia ana mai nei ona pupu a Mr. Garrett o Amerika, ua lilo ia C. 11. Bihopa ma ke koho kiekie, oiai no nae he nui ka poe i koho. He 8,500 ka huinao na ano pupu, a ua olelo ae o \V. T. Brigham, ka mea maiama hale, he ekolu maka hiki ana e hana ai, alaiia pau pono keia poe pupu i ka hoonohonohoia ma ko lakou papa poiolei.

Ua hala o Mrs. Bernice Pauahi Bihopa i ka make, aka, o koaa inoa a me ke ala o kana mau hana hoo-

pomaikai i ka lahuf, e mau akuaoa ka moaol aala ana a hiki I ka mamo hope loa o Hawaii, He alll oia i piha a hu kona aloha no kona lahui. Ma kona noho ana, he maemae kona inoa, aole oia i hanal kekah! liana e hoawahia ai 1 kona inoa a i ole i kona iahui. He puuwai karistiano oiaio kona. O kana mau hana maikai e olino mau ana aoie e pio. Ua ike a hoomaopop« 010, o ka hoonaauao i na hanauna hou oia wale no ka mea e paa a e holomua ai kona lahui oiwi i aloha nul ia. O ka oielo kaulana a kekahl kuhlkuhi puime o Geremania, «<E haawi mai ia'u i na keiki kane, a lia'u cs haawi aku i aupuni." Aia maluna o na keikikane a me ua kaikainahine ka maoaolana no ka lahui. O iakou ke kawowo e ulu hou ai a laupai ka aina, aole maliinā o na eiema&ule i kokoke e uhi ka iepo o ka honua. He maikai no ko Lunalilo manao no konaaioha i na elemakule hune o kona lalui), aka, aole o lakou ka mea e paa ai oke aupuhi. Ona opio ka puuhonua oka lahui ina hanauna a pau, o iakou ke kakoo ina e nlakai poiolei ia, eonloleai ko aupuui kuokoa. Nolaiia, o Bernice Pauahi Bihopa ke aliiwahine puuwal aloha iahui, i oi ae mamua o na mea a pau, a pela ke ao e hooho mai hei. O ka maoaolana, e mau aku ke ku ana o keia hale hoikeike, a e hooiia aku kana mau hana hoopomaikal i ka iahui.

MUS. 1)EBNI0E PAIIAHI BiHOPA.