Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXXIII, Number 13, 31 Malaki 1894 — He Moolelo Hawaii [ARTICLE]

Kōkua No ke kikokikona ma kēia Kolamu

He Moolelo Hawaii

Aia hoi, ua hoouna ia aku ka olelo no ko Kaahumanu make ana ma na leta i Kaleponi. A ike ua poe nei ame na iimkamaka o lakou, alaila manao ae la lakou, e hiki ana paha ia lakou ke hoi hou mai, no ke kaawale ana o Kaahumanu, a e hoomalimali aku i ke alii opio e ae mai i ko lakou pae hou ana iuka nei o ka aina. A lana ka manao malaila, ee iho la lakou maluna o ka moku kialua, 0 Kelemenekina ka inoa, he hae Beritania kona. I ka ia 17 o Aperila, 1837, ku 1 Honolulu me ka ike maopopo no i ke kanawai e pili ana i na naoku mai na aina e mai. Olelo aku o Kekuanaoa ia lakou a me ka mea nona ka moku e hoi aku no lakou maluna oka moku. No ia mea, ulu mai la he wahi haunaeie uuku i hana ia e lakou a me ua makamaka huole o lakou. Ua hoouni ia kekahi poe i ke alii nui, oi.ii oia ina ka aoao kukulu mn> kani hikinn, e noi aku iaia e ae mai 1 ua poe kumu la e noho, a hiki i ko lakou holo ana i na mokupuni o Qamebia. Na ke alii Kiaaina Kekuanaoa i hoouna aku ia lakou i ke alii i ike ia ai kaua mea e hana mai al. Alaiia, i mai la ke alii, menei: "Me ko lakou kipaku ia aria mamua, pela no e pono ai lakou e holo aku ma ka moku a lakou i holo mai ai." Kue mai la keKanikela Beritania me ka hooweliweii aku, a hoee ia aku la ua poe haole la maluna iho o ka moku, me ka nana ole ia aku o ia olelo hooweliweli a ke Kanikela John Miller. Alaila, huki ia ka hae o Kelemenekiua ilalo, a halihali ia mai iuka, a puhi ia i ke ahi ma kahi o.Kalamakini, Kulaokahua na ke Kanikela Beritania John Miller. Ama kana olelo ao, ua haaleleia ua moku nei i kekahi manawa e ka raea nona ka inoku, aia no nae ua mau kahunapulē la iluna o ua moku la.

Mahope iho, hiki mai Ia i Oahu nei he moKu manuwa BeritaDia a me ka manuwa Farani ; aua noi na kapena oia mau moku i nu'lii e ae aku i ka pae ana mai o ua poe la īuka e noho ai a loaa ka moku e holo ai i Gamebla, kahi a lakoa i makemake ai e holo. Aka nae, i ka pae ana iuka, ua holo aku o Kalemenekina a me na moku manuwa, aole hoi ua poe nei e imi e holo hou iiaila. A noho hou iho la lakou e kue hou no i na kanawai o ka aina a me ka makemake o na'iii. Noiaila, hooiimaiima hou ia he moku okoa, a hoouna ia lakou i ka alna o Garacbia. O kela iho la na mea i hana ia iu Eaheloka ma, na kahunapuie Eoma e na'iii o Hawail oei, no ko lakou komo ana mai ma keia pae aina a me ke kipaku ia ana aku. NO KA MOKU MANUWA ARIBEMATB O FARANI. A lohe hou paha ke aiii nui o Farani no ke kipaku hou ia ana o kona poe kahunapule, alalia ulu kona manao e hoouna mai i kekahi mea nana e hooponopono no ka pono o kona poe kahuna a me kona iahui i hiki nui mai maanei ma ia mau makahiki.

I ka malama o lulai 9, 1839, ua ku mai la ki uioku manuwa F«rani o Lapelake ka inoa o ke kapena o ua moku ia; ma Honoluiu, Oaliu i ku mai ai. A i kona ku ana mai, ua hana oia i kekahi mau hana ino a me ka hooweliweii ma kahi o ke Kiaainawahine Kinau. A ma ke ano hooweliweli kona waiho ana mai i kona mau manao haakaka no kona kuuiu i holo mai ai, penei: I—E hoopau ua'iii ma ke ao ana a na misionari i ka hoomaau ia o ko lakou aoao hoomana Roma e nolio ana ma Hawaii nei. 2—A me ka hoopai ana i keia lahui kanaka no ko iakou hoopio wale ana i ke aiii nui o Farani. Alaih), kuhikuhi mai Ia oia i kekahi mau mea e pau ai ka hihia, a e oiuoiu ai ka manao o kona aiii, penei: I—E ae ia aku ka poe a pau e pule ana ma ka hoomana Eoikia ma na aina a pau malalo iho o Hawaii nei, e like me ka poe Hoole Pope. 2—E haawi ia aku na ko Farani poe a pau i holo piuepine mai i Honoluiu, i wahi aina e kukuiu ia ai i luakini ma Honoiulu, i hoomana ia ai ke Akua iioko oiaiia e na kahuna Farani. 3—A e hookuu ia aku na makaainana a pau i komo i keia aoao hoomana i hoopau ia uia ka wa i hoomaau ia ai na kumu inisionari Farani. 4—A e ae ia hoi na mnkaainana a pau i huli mai ma kein aoao hoomana e like me ka aianao koho o ke kanaka no ka houuiaua ana aku i ke Akua.

5—A e waiho aku hol ka Moi o Hawaii nei ilok<i o kona (Lapelaka) lima i $20,000 i mea e inaopopo ai kaua hana i ko Farani niahope iho. 6 —A. e hoihoi ia aku no hoi ia mau dala ke ike inaopopo ia ua malama pono ia ka olelo kuikahi. Aiaila, i hou mai 1h o Lapelaka, "o keia na mea pono a'u i noonoo akahele ai e hoolaulea aku ia oe e Ke alii nui (Kauikeouli) o Hawaii nei a me ko'u alii nui ma Farani. Ua lana kuu manao, e ike iho oe e ke alii nui o Hawaii, oia ka mea e maluhia ai kou aupuni a e mau ai kou nohoalii ana. E noho kuikahi oe me ko ke ao nei a pau loa, a e wikiwiki hoi oe i kou pu lima o kakau ma keia palapala kuikahi a'u i hana ai. A peia oe e hahai ai mahnpe o ke alii wahine o Borabora, mamuli o kona ae ana mai i ko ka poe Roma hoomana ana ma kona (aina) aupuni. Aka, i ole pela, ina e hoole knai oe e ke alii nui o Hawaii nei a me na alii e ae aole e kakau iuoa ma keia olelo kuikahi, alaila ua makaukau au e kaua aku. A o na luku ana a pau, a me na mea e poino ai e pili ana i ke kaua, ao oukou wale no ia hewa, a na oukou no e uku i na haole e noho ana maanei ke poho ko lakou mau waiwai." aua Ike maopopo ia ka hopena o keii: hooweliweli ana a Lapelaka.

A ike o Kauikeouli a me na'lii a pau i ka palapala kuikahi i hana ia, ua ae koke ke alii a iue na'lli i na mea a pau ana i kauoha mai ai, a ua haawiia aku ia mau dala he $20,000, alaila, kakau iho la na'lii a pau i fco lakou mau inoa ma ua kuikahi ia. Alaila, pae mai la o Lapelaka iuka me na koa ona a pau, a puie Mesa lakou ma Honoiulu. A launa pu aku la o Lapelaka rae ka poe makemake mai i kana hana. No ka makau paha o na'lii i na pu nunui a me na poka o ka manuwa Farani, nolaila i ae aku ai lakou i ke koi a Lapelaka. A i ke kokoke ana e holo ka moku, kakau iho la o Kauikeouli a me Lapelaka i ko l.iua mau inoa ma ka palapaia aelike kuikahi. Alaila, i hou mai la o Lnpelaka, <«0 keia iho la ka mea e hoomau ia ai ka nolio aloha like ana mawaena ou e ke alii nui o Hawaii nei a me kou mau hooiliua me ko'u alii nui ma Roma a i kona mau hope." A hala aku la ka manuwa Farani, alaila, huli koke ke kahuua Pope i hoonoho ia īho ai e Lapelaka ma Honolulu me kana poe haumaua, oia hoi na kanaka i huli, maka hoohuli ana i na kanaka ma ko lakou aoao.

I ka 1840 ae, pae hou mai la kekahi poe kahunapule Pope hou mo ka nana ele aku no ka ae ia mai e na'lii, a komo no, a iawelawu i ku iakou hana. E hele piuepine ana lakou ia wahi aku ia walii aku. Ma Ewa kekahi, a ma ama Kaneohe a pela aku. Aoie o lakou inoiowa i ka lakou hana ana a me ka imi ana e hoohaumana aku i na kanuka, e like no me ko lakou maa I keia wa. Ia wa no, M. H. 1840, kukulu ia e lakou ka luakini pohaku o Mallekamaiu eku nei i keia ia, a hoonoho ia ka pohaku kihi ia wa no. O keia iho la ka nui ona hunahuna oko Kakou Moolelo Hawaii i lor.ii aku ia'u ma na mea i paa ika palapala ia ma na buke a ma na nupepa, a'u hoi i iini nui ai, a me kekahi hoaloha o'u i makaukau e kokua mai ia'u ma ka hoohoio mua ana i keia hana, a pai buke ia no ka pomaikai ona hanauna hou. Aka, mamuli o ka emi mau mai o ka ikaika o ko'u oia kino ma © keia mai rumatica i ioohia ai au, noiaila, i panee aku ai au i keia moolelo me ke kali hou ole aku. A oka mea i lawe i ka nupepa Kuokoa Puka Pulu a me Puka La a i malama nona iho i keia moolelo Hawaii, he hann naauao ia. A mahope o keia, 'e makana aku no au i ka papa kuhikuhi manawa o na mea ano nui i hoopanopouo hou ia e a'u uaai na papa kuhikuhi manawa mai a pau i pai ia ma na nu« pepa a me na buke dictionary o Anaru ā me H.'kikoki a me kekahi mau buke Hawaii e ae, no ka pomaikai o ka p f o heluhelu a malama. Ka. Hopena. , G. W. Nakaa Jb. HalemU Moiwahine, Dec. 29, 1898.