Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXXIII, Number 11, 17 March 1894 — NA LETA [ARTICLE]

NA LETA

TAole o makou makomake e lawe 1 ke koikol onahala nona manao lhoopukaia malaloo kela poo e ko makou poe mea Kakau.i Ua Hoohaahaa anei Au i ka Apana o Kohala. [Koena mai leela pule mai. j Manao au ina maanei lakou e noho ai a hala he mau makahiki me keia mau olelo, ua lawa loa lakou i ka.ai, ka ia a me ka aahu, me ka pa 010 o lea lima i ka hana, aole anei e hiki ia oukou kenoonoo iho, | o na poo o ka aliahui aloha aina he poe iai hoonuu mamua. A nūonoo iho no hoi oukou, aole he aloha aina, aole lio aloha lahui, aole he aloha moi, ho alohn i ka al, he aloha i ka ia a me ka aaliu loaa wale, oia iho Ia no na mea nui o keia ola ana, mahope nana aku ka waiwai, ka hanohano. No ka lawa ole ia i lakou ka mana e hiki ai ke hooholo loa aku i keia olelo hooholo, nolaila ua komo mai nei lakou iwaena o oukou i ko ai ko lakou iini, he noko pnha ka lakoa la a pepe oukou i kn wai o Niulii, ka aina o kahi lokin, ho iki milolli i ka onoi, aole loa lakou e nana mai ana ia oukou ka poe puniwale, e wae in ae ana no ma ka llko a koe iho ka laele, aloha ino oukou ka poe e alala nei i ke kaili koke ia ana iho nei o kahi pai ai, no ka law T elawe hewa ma ka eihana, o ka makau iho i ka lepo o na lima hele loa i ke aiwaiwa kau aku ka manao o ka hoi ae o Liliuokalani, e like me na Ilio e kau ana i ko lakou ihu i ka makani maluna o na puu me ka leo oeoe o ke kumakena.

Ke pule mau nei oukou i ke Akua o ka lani e hoihoi ae I ka Moiwahine, malia paha na ke Akua no j ia i kipaku mamuii o kona hoohiki hoopunipuni ana i kona inoa e malama ana oia i ke kumukanawai. O keaha iho la ka alaala palu oia pule ana, e kali oukou a llke ko oukou lauoho mo ka hau o Maunakea, aole loa e ko ko oukou iini olalau, no ka mej, ke hookipa nei oukou i ka liewa ma kahi o ka pono iloko o ko oukou mau puuwai pakahi, me ka loaa oie o ka noonoo, he mau kino hanu wale iho no ko oukou, ua kapae mua o oukou i ko oukou mau ola ma kuono, aole o ko oukou mau ola wale no ka oukou i kapae aku la o ko makou kekahi, o ko na opio Hawaii pu kekahi e ulu mai nei-nia ka lepo ou i hanau ia ai, nole o kakou Hawaii wale no, aka o na lahui e ae no kekahi iloko nei o ka nlna, nolaila na menemene mai la kuu nfrau i ka ike ana aku ia ou-,

kou uhai holo ana mahope oka ai loaa ale me ka lulii ole :ne ka noonoo o t e iho e kukulu i home no na pulupula e kuku mai nei ma kou lepo makuahine, o ko aloha aina ei; no ia i keia puuwal, ke aloha i n. Ueilii liilii e ulu mai nei ma ka lep< o'u'lhauauia ai, eia uo ia i kei. p! .uwai, na ia aloha i hapai ae ne ia u ma ke kahua a'u e olelo naau po noi, ina ke oielo naaupo nei au, a#le anei hoi he mea pono ia oukou e kapae aku ia mea ma kuono, a ina hoi ke oielo naauao nei au, e hapai ae hoi paha i ko oukou mau kiaha, e īnu aku hoi i ka wai huihui o ka naauao. Ke olelo hou nei au, ina kakou e hoomoe ana i ke aloha aina maluna o ko oukou kahua, ke hai aku nei au, eia kakou ke ku nei ma ke kae 0 ka pali kahakal o ka pahee koe a palemo loa aku iloko o ka lipolipo o keia moana e waiho laula mai nei Imua o kakou. Ina hoi ma ko'u kahua me ke kanalua ole loa au e puana ae nel e hoi hou mai ana oia a moe kokolo mai i ka poli pumehana ou e Hawaii, eia oukou ke kukahalako mai noi aole oukou i ka pae i ko oukou mau ola ma kuono, e na makamaka ia'u e kamailio ae ai me lakou nei e hoolohe pu mai no oukou a pau e hoopoluluhi ia nei me na olelo malimali oke aloha ole, no ka mea o ke kanawai i hookahua ia maluna o ke kumukanawai oia ko kakou puu oioina, no jka mea eia na mea a pau ke hoomalu ia nei e ke kanawai, nolaila e I ' I hoolohe kela a me keia mea i kona kanawai iho. Oka ohia i haule mai kona kumu mai ai ka honua, ke hoolohe ala no ia i kona kanawai, o ka lionua hoi e kaapuni nei i ka la ke hoolohe ala no la i kona kanawai, ina ke hoolohe nei keia mau mea hanu ole i ko laua mau kanawai a laua i hana ole ai. Pehea la hoi na kanaka Hawaii e hooiohe ole nei i ka lakou mau kanawai i hana ai. Nolaila, e kamailio iki ana au me oukou maanei i |ke ano oke aupuni a oukou e moe poo nei, me ka noonoo ole ika ho- ! pena awahia e hiki mai ana. Elua | ano oke aupuni moi; ka mua, ke ' aupuni moi maua palena ole, oia hoi ke aupuni i ka moi na mana a pau, ke ola a me ka waiwai o kona mau makaainana, aia no ia ma ka poho o kona lima. E like me ke aupuni hea? Me ke aupuni o Hawaii ike au oka moi, (kaikunane hoi o Liliuokalani) ua pau loa na mana a pau iaia, ko kakou mau ola ame ko knkon mau waiw T ai aia no ia ma ka poho o kona lima. Aole au e kamailio ana no ka waiwai, oiai ua maopopo ia mea ia oukou ka lawo ana ae o ka moi i kela $71,000. a make aku Ia o Aki no ka minamina i'kona waiwai. Aole oia ola ka'u e kamailio aku ai, aka o ke ola 1 hookahua ia ma ke kumukanawai. 0 ko oukou iini, oia no ka hoihoi hou ana ae i na mana oka moi i lawe ia ae o ko kumukanawai o ka 1887. Eia keknhi oia rnau mana. Ua hiki no i ka moi ke hoolilo i kona aupuni n i kekahi hapa pahao kona aupuni iloko o ka oihana iaua 1 ka mana kipi a kaua ia mai paha.

Ma keia mann i ko ai kuu olelo mua aenoi. Ua kapae mua oukou i ko oukou mau ola ma kuono, aole hoi o ko oukou walo no, aka o ko makou kekahi; aolo hoi o ko kakou wale no, aka o na poo no.a pau loa. Ina o ko oukou īnau ola wale no ka oukou e uhauha nei, ina no la aole au e kamailio loihi loa. Ke ike iho la oukou ala ko Kakou mau ola ma ka poho o ka lima o ka moi. Ina e like me keia ka wa onene o ka aina, ua hiki loa i ka moi ke lawe ia kakou na poe opiokupono a lumai aku Iloko o ka ehuehu o ke kahua kaua me ko kakou hoihoi ole, oia anei ka oukou e na wahine e manao nei e kokua ma ka hooholo ioa ana aku i keia olelo hooholo? Auwe! Ke hoohoonele nei oukou i ka oukou mau kamaiki i ka makua ole. Ke hoonele pu nei hoi oukou ia'u a me kuu mau hoa e kuku mai nei i ka ike ana aku i ko makou mau makua aloha. E like hoi me ko oukou koonele ana ia makou, pela no hoi auanei oukou e lioonele ia ai i ka moe kokolo ana aku I ka poii pumehana o ka oukou mau kane aloha. Aoie anei he mea pono ia oukou e kii hou aku i kela oielo hooholo a oukou i haawi ai i keia mau la aku nei? O ke Akua o ka lani ka mea nana 1 hana ke ola, a Nana no e iawe aku, aoie na ka Moi o Hawaii. I ku like ai hoi me ka pauku 1 o ke kumukanawai. Ua haawi mai ke Akua i na kauaka a pau he mau pono pilipaa loa ia lakou, oia lioi feo ola, ka noho hoopiiikia ole ia mai na pono e ioaa mai ai, e maluhia Io ai ka waiwai, e imi aku I na mea e oluolu ai ka noho ana. Aka, ke hoohaiki mai nei nae ka moi i ko katou huli ana aku i na mea e pono ai ko kakou noho ana. Eiua, ke aupuni mana i kaopalena ia, ola hoi ke aupuni aia na mana a pau ma ka poho o ka iima o na makaainana, ko lakou mau oia me ko lakou mau

waiwai na ka ahaoleio e Kaupaona. Elike me ke aupuai iiea?

Me ke aupuni o Ilawaii nei iloko > keia mau iu e hooponopnno ia noi ■nalalo o na kuhikuhi ana a ke ku uukanawai o ka 1887, a ōulrou hoi -5 hoiuo nui mm nei ia'u, no ka nea ua oleiu ia uia ka hnpa hope o <a pauku a'u i kamuilio ae nei no la mea e piii ana i ko kakou inu<i oia, maiaio o na kanawai koa e hiki ai ke lawe ia; aole ma ia pauku wale no aka ma ka pauku 2G kekahi, aole ma ia mau pauku wuie no he nui wale aku, noiaiia ua l»aa ia' kakou ka pale e pakele ai ko kakou mau oia mai ka poho ae o ka lima oko kakou moi. Nolaila, o huli ae hoi paha kakou a nana aku i ke kanawal e piii ana i ka oihana j koa o ke aupuni i apono la ina ka | la 28 o Dekemaba 1887, na keia a ] me keia mea pakahi o kakou e makemake ana e komo ma ia oihana e hoohiki e mulama i na kauoha me ka hookikina ole ia. Eia nae ka mea kupainaha aole i ae iki ka moi e kakau inoa i keia kanawai, oiai no hoi ua hoakaka ia ma ka hapa hope o ka pauku 2 o ua kanawai nei, aole e liJo kekahi mea maioko nei i mea e hiki ole i ka inoi ke hookohu i ka poe ana 1 manao ai he pono ke hana me ka uku ole, ma ke ano he mau ukali nona me na kulana hanohano ana e haawi aku

Ma keia wahi e hiki ai ia kakou ke nlnau iho. Heaha la ke kumu i kakau inoa ole ai ka moi? He aloha i ka io ponoi e noho mai la i ka Ua Kanilehua, he makemake e uhauha i ke dala mamuli o kona hoihoi, he makee i ka hanohano oi ae, i hiki ai iaia ke hele mai maluna o ke kua 0 kona mau makaainana (e like me oukou), 'he makemake e lumai ia kakou iloko o ka ehuehu o ke kahua mokomoko. Oia anei ka oukou e Kohala e manao nei e hoihoi hou ae i ka Moiwahine, e hookolo nei ma ka meheu o kona kaikunane? Ahea la oe e Kohala a wehe ae i ke koloka o ka pouii, e Ilke me kahi keiki o Hamakua i wehe ae ai i kona wahi kuka kanahai i ike aku ai hoi makou i ka ipuka o ka malamalama, aole anei i maopopo ia oukou, ma kahi e punohu ana ka uwahi ala no he ahi malalo, e like hoi me na hoakaka ana a ka pauku 48 o ke kumukanawai, ua hoi hou mai la ko kakou hanu akahi mau mamuli oke kakau inoa ia ana o ua kanawal nei eka Peresidena oka ahaolelo W. R. Kakela, ka mea hoi 1 hoala ao i kekahi halawai iloko nei o keia apana a hoohaunaele ia e oukou. TJā like oukou me luda i knmakaia ai ika Haku, peia hoi oukou i manao ai e kumakaia aku i ka mea nana i hoihoi hou mai i ko oukou hanu i kahi mau. Ke ninau hou nei au ia oukou, owai o keia mau mea kai oi.. O ka moi hookahi anei me kona nolio alii, ai oie o keia poe paha he 48 a kakeu i koho ai, auwe no ka hoi oukou e Kohala, o kukala hele nei ma na huina alanui o hailuku hou mai i kahi keikl o Hamakua me na olelo hoohiiahila o ka makilo, nau e Hawaii nui o Keawe Kauai o Manokalanipo, e haawi i ka olua olelo hooholo hilinai ia no ka pooo o kahi keiki o Hamakua ai ole no ka pono o kc kanaka hanai puaa a kalua iho, ua kue keia kanaka I ka olelo noeau a Solomona. Ina oe i liko me ko'u kaikuahine, a i loaa oe la'u mawalio, e honi no au la oe aole hoi e hoowahawaha ia, aka ke omo nei keia puaa keiki i ka waiu o kona makuakano aole hoi i ka waiu o kona makuahine (hu ae la ka aka.)

Aole loa.au i manao he mea paakiki ka lawe ana ae i na opuu rose o Kohala nei a hoomoe iho ma kuu poli, e like me kuu hooikaika ana ma na hana kumakahiki 1 wahi e hiki ai ia'u ke koho ina ahi oka ahaoleio, aia la kuu inoa ma ka papa koho i na aiii i na kau i hala aku la, e like me na hoakaka ana a ke kumukanawni, nolaila mai makau oukou ena opio Hawaii i ka hoohenehene īa mai ma keia ano e like me a'u i oleio mua aku al, pela no au e oielo hou nei, aole ioa au e emi malaio o ke kanaka hanai puaa o Honomakau, ua haawi mai kekahi haole ia»u i kekahi olelo ao (A. Lidgate) e hele malie, noiaila ke hele maiie nei au ma ka hoonee malie ana i ko'u kahua a hiki i ke oo loa ana, o okupe auanei au e like me ke keonimana maiuaa ae nei, ua pau loa aohe koena aku i koe I i ka ua mea o ka ai hoonuu. E na makamaka aole au e olelo I ana me keia mau mea e hookuemi ia aku ai oukou olai ua hikl ika hehena, 1010, pupule a me na ano kanaka ino a pau ioa ke hele maluna oko oukon kahua, me lakou auanel oukou e papa leo aku ai ma keia hope aku. Maila o kamaiiio hewa au ma kekahi o ko oukou kahua hoohenehene naauao la mai au, me keia mau mea ke kaiii nei au i ka'u peni, o eehia loa mai na keiki oniu hua kepau, me ka minamina ia oukou, e liio auanei ka papa au i makua no oukou, a o oukou 1 poe keiki na'u. Nolaila ke haawi aku nei au ī keia wahi olelo ao, mai hooA wahawāha i ka olelo ao maikai a ke kanaka e ku ana iioko o ka nenelu o ke poho. S. K. Haina. Kohala, Maraki '>, 1894.