Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXXIII, Number 7, 17 Pepeluali 1894 — He Moolelo Hawaii [ARTICLE]

He Moolelo Hawaii

KA PII ANA AEOKAIiAOKA POXO. A ma ia wa no hoi i huii mni ai o Kaleimoku ko Kaahumanu kaikunane a me kekahi mau hoahauau o laua mamuli o ke Akua. A hoouna na alii i na kumu piapa e hele naa na kuaaina e ao i ka paiapala, oia hoi ka poe i hiki ke heluhelu maikai, koe na mea helu. Ia wa no hoi, kukulu ia he mau hale hooikaika na na alii a me na kanaka a me na wahine kekahi; a pau nui na kanaka i ka hana ma ia mau mea, e ake ana e komo mai i ka ekaiesia. He hooikaika knnaka wale no paha ko kekahi poe; a ua aloha nui ia na Misionari e na'lii a me na kanaka ia wa. Ua lilo ko Ilawaii nei poe i hoaloha no na misionari, aole i mau enemi. pau ko na mlsionari hoohuoi ia a me ke kanalua ia ma Ilawaii nei a me ka hoino la aku. Aka, o kekahi poe liaole mai na aina puni ole mai, o lakou no ka poe hoino mau aku i na misionari mai ia wa mai a hiki mai no i keia wa. O Binamu a me Likeke na misionari i hoino nui loa ia ia manawa. NA lIUA O KA PONO I LULUIA MA KEIA PAE AINA, MAI KA 1820 A lIIKI I KA 1840. A hala na makahiki he 20 mai ke komo ana mai o na misionari iloko o keia kihapai ma Hawaii nei, ua nui loa na hua momi lani i lulu ia no ko ke Akua hana, a ua hoonani ia kona inoa e na kanaka me ka ihiihi. Eia Kekahi mau hua i ike ia. O na paiapala liilii a me na buke i pai ia a hoolaha ia a i heluheln ia no hoi mai Hawaii a Kauai, iaa e heiu ia na aoao a pau loa i pai ia mai kinohi mai o ka na misionari noho aha mai maanei, a hiki ī ka 1840, he 90,000,000 .paha mau aoao. Eia na buke i pai ia; o ka baibaia holookoa a pau, o ke Kauoha Hou, o ka buke himeni, o ka Hoikehonua no ka Paiapala Hemolele, o ko kuhikuhi no ka Palapala Hemolele, o ka ninau hoike, o ka moolelo Hawaii, o ka mooleio ekalesia, o ka moolelo kahiko, o ka moolelo o na holoholona wawae eha, o ka lioike uhane a me ka hoike Akua. Nui wale na palapala liiiii i pai ia no na Kula Sabati. Na ui, na haiaoa, o ka helu naau, o ka helu kakau, o ka palapala aina a me na mea e ae he lehuiehu loa i pai ia no na kula. lle eha mau nupepa i pai ia ia wa, o ka Lama Hawaii, o ke Kumu Hawaii, o ka Nonanona a me ka nupepa Elele. Ua heluhelu nui ia keia mau buke a me na palapaia liilii e na kanaka a me na kamalii he lehulehu walo, no ia mea, ua mahuahua ka Ike a me ka naauao ma keia pae aina. No ke ano hemahema o na kula e ao ia ana e na kumu ia wa, oiai,! aole i naauao ioa na kumu, nolaila,! : ua kukuiu ia i mau kula nui, a ua | imi ia na kamalii, ua hanai ia a hoaahuia I ka iole, a ao ia i ka palapala a me ka hana. Ia wa mai, ua kukuiu ia ke Kula nui o Lahainaluna i ka M. H. 1831, na Bev. Lorena Anaru i hookumu. O na kahu waiwai o ke kula, o William Likeke, Hairama Binamu, a me A Kakina. Ma ka ia 4 o Sepatemaba oia makahlKi no, ua hoomaka mua loa ia ke Kula o Lahainaluna, he 44 man haumana ka nui. I ka M. H. 1833, o L Anaru me E W Clark na kumu a komo hou mai he 24 mau haumana, o na kahu mua no. I ka M. H. 1840, o L Anaru, o E W Clark a me S Dibble Anaru na kumu. O na kahu, o W Likeke J LGreen, īl Armstrong (Limaikaika) a me H B Hikikoki. I ka M. H. 1842, E W Clark, S Dibble (Kipela) a me J L Emekona na kumu. U na kahu, o D Balauwina, H R Hikikoki, J L Green a E Bailey (Bele) I ka M. H. 1848, o S Dibbie, o J L Emekona a me W P Alekaaedero nakumu. I ke ao ia] ana ma keia kula a puka, alaila ua lilo lakou i mau

kumu kula naauao loa, a lilo no lioi kekahi i poo kahunapule. Ua kukulu ia no hol he mau kulu nui kaikamahinema Wailuku, Maui kekahl. Ua hookumu ia ia kula i ka M. H. 18315, o Mr. E Bailey ke kumu ame kana wahine Ua hooikaika no Inua i keia hana, aka aole nae i liuliu o ka make no ia, a nele 0 Maui i ke kula kaikamahine ole. Ma Hilo, he elua mau kula hanai, he kula keikikane kekahi a he kula kaikamahine kekahi. Aole no nae 1 liuliu, make no kolaila kula kaikamahine e like no me ko Wailuku. A ma Wuialua i Oahu kekahi, he kula kamalii iii wa, me ke kumu hookahi, a maliope iho no pau. Eia kekahi mau mea ano nui i hoohua ia mai e ka malamalama o ka pono i iuiu ia ma keia pae aina ia mau makahiki he 20. I ka la 14 o Sepatemaba, 1820, hoike ia ke kula mua loa e Binamu ma Honolulu. O keia kuna i kaena ai, aole i liala elima maiama mai ko makou pae ana mai, aia he hoike kula ma Honolulu. I ka 1821, kukulu ia ka halepule mua ma Honolulu, i Augate 25. I ka 1822, hoomaka ia e pai palapala ma Hawaii nei i īanuari 4. Ia makahiki no, mare mua loa ia ma ke ano karistiano o Ilopu ame Kelia i Augate 11. Ia makahiki no, i puhi ia ai he 102 mau kii akua i ke ahi ma ke kauoha o Kaahumanu. Ia makahiki no, kanu mua ia ke kupapau ma ke ano karistiano. I FtbBruari, 1828, i hoolaha ia ai ma ke akea ke kanawai no ka malama ana i ka la Sabati. T Aperila 2G, 1823, malama ia he anaina hoomana no ka make ana o Kamehameha I. I Ocatoba 10, 1823, mare ia o Hoapilikane me Kaheiheimalie, na Itev W Likeke. I ka 1824, ao nui ko Hawaii nei i ka palapala a me ktt olelo a ke Akua. I Augate, 1820, kaapunl o liaahumanu ia Oahu, me ka hai aku I ka olelo a ke Akua. I Sepatemaba 27, komo Ia (hoolaa ia) ka halepule o Mokuaikaua ina Kailua, i ka M. H. 1826. I ka 1828, hanaia ka halepule pohaku o Wainee, ma Lahaina, Maui. I lulai 3, 1829, komo ia ka halepule ma Honolulu. I ka 1830, kaapuni o Kaahumanu ia Hawaii ame Maui, a kaapuni elua ia Oahu me ka hai ana aku i ka olelo a ke Akua. I lune 7, 1831, kaahele misiona ekolu a Kaahumanu ia Oahu. I ka 1831, hoomaka ia ke Kula nui o Lahainaluna.

I ka 1832, kaapuni misiona eluaa Kiahumanu ia Maui a me Hawaii. I Maraki, 1532, hoolaa ia ka halepule o Walnee ma Lahaina. I lune 5, 1832, make o Kaahumanu. Ia makahiki no, holo o W P Alenanedero, Wini a me Luikela ina pae aina o Nuuhiwa, uo ka oihana misiona a hoi mai no. I lulai 20, 1833, holo hou o Alekanedero ame Paleka a me Limaikaika no ka oihana mislon;i. Ia wa i kukulu ia ai ka halepule Betela ma Honolulu.J I Feberuari 14, 1834, pai ia ka nupepa mua loa ma keia pae aina ma Lahainaluna i kapaia "Ka Lama Hawali," a pai ia no hoi ka nupepa «Kumu Hawaii" ma Honolulu. I ka 1835, mare ia o Harlaka Nahienaena me Leleiohoku ma Lahaina na Rev W Likeke. I ka 1836, hoomaka ia ke kula nui kaikamahine ma Wailuku. Pela no ma Hilo ia wa no, ua heomaka ia ke Kulahanai e Laimana. Ika 1838, hoomaka na'lii eao i ke kalaiaina. Ia wa, huii nui loa na kanaka i ka pono ma Hawaiinei. I ka 1839, pai mua ia ka baibala ma ka aielo Hawaii i ka ia 10 o Mei. I ka 1840, hoomaka ia ke kula no na'lii opio ma Kahehuna, Honolulu, 0 Mr ame Mr3 Kuke na kumu; o John I ke kahu o na'lii. Aole i pau. | Ua pau ka hapa ona Buke Kuhikuhl Kula Sabati ike pai. E pono 1 na Kahu ke kauoha koke mai i na huke i makemakeia o hoka lakou. | E kakau i na kauoha ia S. H. Oni, |ma ke keena buke oka Papa Hawaii.