Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXXII, Number 31, 5 ʻAukake 1893 — He Meolelo Hawaii [ARTICLE]

He Meolelo Hawaii

MOKUNA X. I ka Uwe ana i ke kupapao o kann, aole e hoopukaia ke kopepau ma ka puka komo ia e ke kan&ka, o haamia loa ka halej ooiaila, ua wahi ia i puka okoa ma ka hakala, a hoopoka aku malaiia, o lilo ka hale i mea hooiioiio ia, a make hou aku kekahi mei hou; pela ka mea i manaoia. A ina he haie hou aua niinamioa ia paha ke wawahi, alaila, e kapili hou i paka hou mawaho aku oka puka kahiko, aia a puka ke kupapau, wwahi ae ua puka hou la, a peia e maemae ai ka hale mai ka hooiioiioia ana mai ma o ke kupapau la. Kekahi mau mea i Manao nui ia o ke Kupapau. Xa mauaoia, o ke kaakaa hou aoa mai o ua o ka mea make he mau hora mahope iho o kona make ana, e nana hou mai ana no ia i ka poe e ola ana. A ike kaulia ana i kauwahi mea mai maiuna o kekahi mea o ka ohana iho, o ka hoomanao ae la no ia o ka ohana a pau no kela kaakaa ana no o ka maka o ke kupapaa. He lehulehu waie na uiea o ke kupapau i maiamaia e ka poe • ola ana i mea hoomanao. Oka lauoho, o ka maiao, o ka niho. o ka luai, o ke koko pii mai, a iehulehu aku, a euamuli o ka nui oke aloha keia mau hana. O ka luai, a o ke kino holookoa no paha oia ka maunu kuni< a kakuai paha iloKo o kekahi mau akua e ae i pili oie i ka mea i make, a ma ia hana ana e piii ai a lilo hoi i mea e pomaikai ai no ka poe ola. No na ilina Kupapau.

L ka wa kahiko loa, ua kanu hoakoakoa ia 110 na poo make uia kahi hookahi, a ua kapaia he ihna, a ua uui ua hooilina kauiana ma na mo* kupuni a pau, a ua waiho ia no hoi me ka hoomoe pololei ia iloko o na holowaa loloa i kalai ia, oiai, he wa kuapapanui a maluhia no ia o ke aupuni a ua kanu pono ia na kupapau ia wa. I ke au mai ona aiii ino, ua huai ia na iwi ona ilina i mea pana iole, a i makau. Ona kupapau kanu hou aku, e huai ia ana i mea kupalu mano, oiai, oia ka mea makemake nui ia e na alii noka niho mano.

No ia mea, ua uiu mai ka mauao no kela a me keia ohana e imi i wahi e nalo ai na iwi o ka lukou mau mea aloha, mai na ili a na makaaiuana. Nolaila, ua imi nui ia na luameki o na mauna, na lua huna, na anahuna ma na pali kuhoho laumania lele a koae; aoie i manao ia ka luhi a me ke kaumaha, a me ka make pu kekahi o ka poe ola no ka pono o na iwi o ka mea make i aloha nui ia, aia o ka Jeo kauoha ka mea malama. Ina i Ilawaii ka make ana, a ua kauoha e kela i o la lionua, a i make au, e lioihoi oukou i kuu mau iwi i ka pali haka lewa o Nuaiolo, a i ole, i ka pali hakaloa i Nakoakaaiahina i Kauai, a i ka pall kalahaie o Niihau, a peia aku. Ina hoi i Oahu nei ka uiake aua, aia ke kauoha i Hawaii a i Maui, a pela aku; a ua hooko no ka poo ola pela. No Kekahi Mau Lua Huna. Aia ma kekahi inau lua huna a mau anahuna a na kupuna, ua nalowale loa, aole o ikea ia; a ua oleloia aeie v hiki i kekahi mau kupua o ka po ke lioike mal. A maloko o laila, ua piha i na waiwai makamae a me na alii nui a i hana i na hana kupua o ke au kahiko o Hawaii nei.

O Pohukaina ko Oahu nei luahuna alii kaulana lon, ai:i ma ka pali o Kanelioalani, mawaena o Kualoa a me Kaaawa. O ka puka j manaoia, aia ma ka pali o Kaio e huli la i Kaaawa; a o kekahi puka, aia i ka punawai o Kaaliuuia-punawai. O Haiiikulamanu kekahi puka, e kokoke ia makai iho o ke ana o Koluana, i Moanalua; aia ma Kalihi a ma Pulwa, a ma Waipahu i Kwa, aia ma Kahuku i Koolauloa, o keia na puka o keia luahuna. A o kauhuhu o kaupoku o keia haie anahuna, oia no ka mauna o Konahuanui a iho i Elahuku. Ua oleloia, iie nui ka poe o ka wa kahiko i komo iloko me na ihoiho kukui, mai Kona aku nei a puka i Kahuku. A maloko o keia anahu□a he mau haloko wai, be mau muliwai a mau kahawai, ua hana kino hinohi ia; a ma kauwahl aku, he mau aina nui palahalaha. Ma ka moolelo a kekahi (>oe f tia i>ieio ia, he aina lewa e Oahu nei mamua, a he puka hamama ka aoao o Kahukn, nolaiia, ua kapa ia ka puka o Kahipa a mo Nawaiuolewa. O na kilou i paa al ka apana I kapiliia ai o Kai.uku, a paa ua anahuna nei o Pohu&aina, oia no o Kilou a me Poloo. O ka luahuna o Kapela i lao, ko Maui luahuna kaulana, aia iua Olopio a piii ma ka aoao o ka pili a Kakae i Kalakahi. Ua olelo ia, aia ka puka komo iloko o ka wai, a o kekahi puka, aia i ka pali laomania ma ka aoao hema. Aia maiaila na aiii mor kaulana a pau ioa, ka poe mana, ka poe ikaika na kapua, ka poe kaulana a pau e pili ana i na moi i laweiawe i na hana kupua. O Kapawa ke lii kaulana no Waialoa, Oahu, oia ka makamua o na moi kauiana i komo ma ia iaahuna, aia maiaiia m alii nni o Maui a eia na inoa: Heleipawa, .\ikanaka, Kahaianuia, Hema, Luanuu, Kamea, Hoa, Pau, Paamakoa, Haho f Palena, Hanalaaiki, Kakaalaneo, Kekaulike Kamehameha Noi, a me Laka, a ia KiUanikuihonoikamoku kaolana hope, make oia i ka makahiki 1730. O na aUi hope ioa paha I hoihoiia ma ia ana e iike me ka iolie ia, o j Kaeokuiani, Peieihoioni, KaumuaUi j Alapaiwahine, Keopaolani, Naahienaena, Keekianapanokalani; aka,

ma k-ek-ahi oleloia, ua hanakelo ia keia maa ino i ekolu iloko o Kc Kai. He maa haneri ona moi * komo \\oko o keia anahona; aa nui no nol s piba i hh waiwai makamae o na ano a pau ma keia ana. Aofe paha kekahi i koe n»l o ka pw i ike 1 keia anahuna o lao i keia \ra. Ke ana o Kamilo Paekanaka, ma Waiohinu, Kau, Hawaii, iu hooiaio ia, aia maiaila kekahi mau aliiaimoku he nui \vale, a aia hoi malaila 0 Keliimalokuloku, ! kapaia o Keiiimaikai kaikaiua o Kamehamoha I. me Keaweaheulu a mo Naihe. Ke ana o Hoaiku; Kaawaloa, Kona, Hema, malaila hoi na iwi o Keoua Kalanikupuapaikalaninuiahiiapalapa, ka makuakane o Kamehameha I. aia malaila o Kaikioewa, Aikanaka, Kawao, M. Kamakau, Kaliokalani, Kekupuohi, Kamoonohu, Kahahana. O na inoa hope ekolu, be mau aiiiwahine lakou i kaulana no ko lakou haipuie i huli mua i ka pono kar!stiano i ka hiki ana mai o ka olelo ake *Akua ma Hawaii nei. Aia pu ma keia ana ka ipu makani a Laamaomao. Ke ana ma Kahaiuu e nokokeana 1 ka heiau o Kaeko, Kona Akau, Hawaii, malaila paha na iwi o Iwikanikaua, Kuakini I a me II tu kaikunane o Kaahnmanu.

Ke ana ma Waiakea, Hilo, malaila i waihoia ai na iwi o kekahi mau alii, o Moku, Kanekoa, Keawemauhili, Namakeha, a he nui aku. Ke anahuna o Pohina, Kau, Hawaii. Ua manaoia, ua hoihoi ia aku ilaila na iwi o Kalaniopuu, mahope iho o ka make ana o Kiwalao ia Kamehameha I ma Keomo, malaiia no na iwi o Wahieloa i ka wa mua. Ma keia ana i manao wale ia ai na iwi o Hanalaanui, Lonokawai, Laau, Pili, Koa, Loe, Kukohau, Kaniuhi, Kanipahu, Kalaunuiohua, Kuaiwa, Kahoukapu, a me Kihanuilulumoku makuakane o Liloa.

O Papauluana kekahi lualmua kaulana loa ma Kipahulu, Mauihikina, a ua kokoke no i kauhale, aole no ikea mal kahiko mai a i keia la.

Aia malaila ua iwi o Wahieloa, kekahi alii moi kaulana i ka wa kahiko, a ine na waa o Laka i kii ai i na iwi o Wahieloa i Puualuu, ma Kau, Ilawaii, a mo ka poe alii kaulana nana i kii, a uio ko lakmi mau mea hana ano kupua, a me na kino lehulehu wale o kanaka liiiii i kapaia he Maihi.

O Puuwepa ka luahuna o Kohala, llawaii, ua oleldla, aia koua puka maloko o ke kal, ua liiki ko hele maloko o iaila a puka i ke kuahiwi, a mainila no e kii ia ai ka pala, ka maile a me ua mea a pau o ke kuahiwi i mukemake ia, a aia no hoi malaila na iwi o Paao uana i kukulu 0 Mookini; ua lioi aku no oia i Kahiki, a i n.i la kanikoo loa ouu, ua hoi hou mai i Hawaii nei o waiho ai na iwi. Oia ke kaliuna i olaloilii Ina hanauna he l. 1 » a make iho la oia ianei.

O Kailikii Uokniii lunhuiui uui kaulana loa, aia nia ka pali <:» lele, Kau. He nui na alii nioi kaulana i liunakelo ia iloko o iaila.

O Kaloko kokabi ; aia no ia iiiu Kaloko i Kokaha, Hawaii. Ua olelola, aia uialailu o Kuhokili ka raoi o Maui, a īiu- Kalola koim kaikuahiue, a me Kekuiapoiwa II ko Kauikeaouii kupunawahine, a uie Kamehameha I, na Kamakaimoku a me Hoapili lukou i liunukeie loa. Aka, ua lono ia luai, ua loaa aku na iwi o Kamehamoha 1 a me kekahi mau alii e iho i ka Moi Kaiakaua a eia lakini ma ka iiii.a alii o Maemae, a he nui wale aku o na iuahuna o ka wa kahiko mai Hawaii a hiki i Niihau, ma ka aina a maloKO oke kei. Ho nui wale na waiwai makaniae i huna j>u ia, a o na mana kupua kekahi oka }><> i huna pu ia a waiho pu ia e ka poo kahiko malaila, i poe kiui, pela ka oielo ia. O na mahmia, ua luahuna, a mo na uupa, he mau wahi maikai loa, a malaila e waiho ia ai ua kupapau e like me ka poe ola t hiamoo ana, ua uhola ia oa nu'a moena mo ka ulua, a uhi maoli iho ke kuina kapa. Aole i pau.