Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXXII, Number 30, 29 Iulai 1893 — He Moolelo Hawaii [ARTICLE]

He Moolelo Hawaii

MuKUNA X. X<> k.i v,a <.• Make ai a nie kr kanu ana. He kulana maikai ka mea e make ai ke kanaka, pela ka mea i maa rnau; iua o komo ke kulaua o ka mai i kahi o ka make e make ana, e lapaau wale uo aole e loaa ke ola. He maha no ke loaa, aka, o ka make, o pipili mau ana ia ine he ipo ahi lu i ke kino <> ka mea mai.

Ua olelo ia ma ia ano i pipiii mai ai na moeuhane hooipoipo o ka po me ka mea e mai ana, a ina o hina ke kumu o ka mai, o ka hemo no ia oua ipo ahi !a. 1-3 like me ka pili mau o ka mai i ke kino, pela no ka plli mau ana o na moe ino o ka po. Aka, o kekahi poe kahuua hoi, olelo mai he mau wahiue makani a unihipili paha, a lilo malaila e wehe ai, mo ka waiho wale i ke kumu o ka mai a o ka make no ia.

0 ka make ohemo wale, ka make ulia, ka make kakaola, kokolana, kailiponi, ulu nui, hokii, mailo, kaamehai, ka hai make mai, ke ahulau, mai lele, mai aai, a o ka make awahua iho a ke kanaka, o ka make ohao, pehu, ka make kaua, a me ka aumakua, a nui wale aku na ano make o ke kanaka; a hui pu mai me iw mai malihini, aole o kaua mai ua make e pili aua i ke kanaku. 1 ka wu e aueane hku aua e kaawale ke ea o ke kanaka, eia na hoailona e ike inua ia; he hei, he mauliawa. he a-ili. a he oeoe ma na pepeiao, alaiia, kuu aku la i ke aupu'ni uhane. O kekahi poe, aole ike ia ka manawa, he hiamoe ko kekahi pne, he kupaka a me ka auwe iiin !■:.» kekahi poe, a he olelo ohewahewa ko kekahi poe.

O kekahi poe hoi, ua ike no i ko lakou wa o make ai, me ka i ae i ka ohaua, "ua makaukau au i ka hele aku, u;i hamama ka lani no'u, eia ko ka lani poe la, o Kanehekili, Kanewawahilaui, Nakoloiualani, Kauilauuimakaehaikalanl, a e aloha auanei oukou." Ia wa e lele iho ai ke keiki makahiapo ma ka waha, a hamama iho la kona waha, a ha ae la ka makuakane me ka hoomaikai pu ana i kana keiki, a moe iho la na maka o ka makuakane, a lele ae la ke aho. Alaila, ua lilo iho la ke keiki i kahuna ike a mana elike ine kona makua. Olelo ia, ina i ka lani ka pili ana 0 kekahi poe, ua maopopo ka pili aua o ko lakou mau uhane ilaila, ina 1 ka lawe lani, i ka moana, i ka lua o Pele, i Uiukaa, a i na paia ku a Kane pahH, he kuleana hemo ole ko lakou ia mau wahi. () kekuiii poe hoi, aia i ka wa a ka mai e olelo ae ai i ka ohaua, r< ke kii ia mai nei au e Kanehekili ma e lawe." Alaila, olelo mai la ka ohaua, »«mai ae aku oo i ka iakou kii mai, e noho no kakou, aole i ike ia aku ku pouo o ia ao, hele hoi oe pehea makou?" I mai la kela, • ( aole uu e paa iu oukou he kii na ke aiuia, a i make au, e malauia oukou iUe akua." A hala kekahi mau la, o ka muke io ihola no in.

O ka inake anao ka poe pono, he like me ka hiamoe ana, aole e huki, aole e liaika, a pela aku; he upoi malie ana iho na ka lihilihi o ka pau ae la no ia. O ka make ana o ka poe lima iepo, a lawe kaamehai, a aihue i ka hai, no lakou ka make weliweli, he kahe ka hinu i ke alanui, nakaka ke kua, ii he manaonao me ka weliweli ko lakou make ana. Aole e nalowale na iwi, e huai ia ana e ka ilio. He mau olelo aai loa ka ka poe kahiko, e huna wale no i ka moiina aole e nalo na iwi, aole hoi ma na lua huna, aole no i na wahi hohouu o ka honua a me na wahi e ae e naio ai. Ina e hoolei ia i ka moana me na pohaku nui, me na eke one a mea kaumaha e ae paha, i huuhoa pu ia a paa me ke kino o ka mea make, e pae ana no iuka, a kauo ia e ka iiio. O ke kumu o keia nalo ole, mamuli 110 ia o ka mana o ka pule a ke kahuna, a niiio oie ua iwi o ke kolohe. Aka, o na iwi o keia wa, ua maluhia, uu inaopopo oie ka \xh hewa a me ka poe pouo. Ua manalo paha ka awahia o ka poe hewa ma o ke kanawai !a, oiai, ua hahau ia e ke kanawai o ka aina a hoopaahao ia, a e ke kanawai hoi o ke Akua a mihi, pela waie ka manao ia. Elua mau hewa nui i kan kanawai ikaika loa ia i ka wa kahiko. O ka mua, ka aihue* Ina e ioaa poho aku ka mea aihue i ka mea nona ka waiwal a mea e ae paha, e hoopai ia ua inea aihue la ma ka holehole ola ana i kona mau iwi a hiki i kona make ana. Pela i olelo ia ai e ka poe kahiko, "I ka hoie no ka aihue a pau na iwi i ka holehole ia." O ka lua, o ka lawe mauna a me ka anaana. Ina e maopopo pono ka mea aihamu o keia ano, o kona uku

hwpai, e oki ia koua peo i ke koi, u kauaiii-ko ia koua kiuo kupapuu i ke alaloa me ka hoomainoino ia. A nolaila mai kela inoa o ka poe oia ano, "O na kahuna anaana pookoi." A uo keia mau hewa ka awahia. a me ka make mainoino o na kupapau mamua o ka make ana, u no lakou ua iwi nalo ole ko huna i.i. No ka Make aua, a me na Hana a ka poe no ke Kupapau. l'a manaoia. ina ka e Kahe inai ka wnimaka o ke kupapau. akiila he waimaka aloha la; a ina »• iuai mai, lie ai, he wai, a aweawea koko paha, ua nui loa ke aloha o ka mea make i ka poe ola, a ua malama loa ia kela mau mea e ka poe e ola ana. Ika make ana, hele mai la ke kahuna aumakua no ka hoomaikai aua i ka uhane o ka mea i make, i noho pu ai oia me kona mau aumakua, ma ke kalua aua i w f ahi puaa uke, a i ole ia he wahi moa paha, a paina iho la. He kahuna pili ohana no keia i pili i ka lalani aumakua hookahi, aole pono i ka mea e. Ina he kupapau i aloha nui loa ia, ua ialoa !a, a i ole, ua helehole ia na iwi, auhau a malama ioa ia, a o ka nui o ke kino, hepelamanaku ia, lawe ia a ka moana kai uli kai lipolipo e nalowale ai ka aina, kiola, me ka nana hou ole aku i hope, o lana hou i ilikai. He nul wale ua ano hana u ka poe ola no ka lakou mea aloha i make, mai ka wa kahiko loa mai, aole e hiki i ke aloha ke kaohi peo i maloko a ua ka waimaka no la hoi j e hanini mai e like me na lahui e: ae. Aiano a 010 ka pihe, kaa ku-! makena me ku uwe nui loa me ka i paumako a me ka minainina nui 100. Ua kuluma ia a i keia wa.

O kekahi poe, ua hookii i ka ai, ua klkepakepa (manewanewa) i na lauoho, ua kunikuni i na ili i ke ahi, oke kui aua i na niho ke kakau mo-Ii ana i ka ili, a uui wale aku ke ano o na haua kumalīeena a ka poe ola e iiana ai. ol loa aku ina he alii no ka papa alii kapu, a he alii moi ai aupuni paha, alaiia, e moepuu ana kekahi mau kahu me ua alii nei l make. Aole uae he kauoha mua ua ke alii make, a na ohana alii paha e ola aua, aka, na na kahu a iwikuamoo ponoi no o na alii, penei. O kekahi poe kahu, aia uo i ke kuaaina kahi i noho ai, aole i ai aku i ka ke alii waiwai a me kaua loaa, a i ka lohe anaua make kona.haku kauoha, o ka honi aku la no ia i ka ihu o ka wahlne a me na keiki mo« ka hai ole aku i ke kumu o ia iioui ana aku.

O ke ku no ia a hele me ka makau ole i na lii a kouio i kahi kapu laa loa o ke kupapau alii, a komo ma ke kowa ona uha a moe iho la. Aka, ina ike a aloha ka hooiiina o ke aupuui, u i ole, o kekahi o ua alii kapu o ia lalani uo, na lakou puia kauwa, alaiia, ua hoole ia kona manao moepuu iaia iho me ke alii, aka ina ike ole ia, alaila, e holo io no ka lino kaawe a na ilamuku a me ka iwikuamoo e noho pu ana i ko alo, a o ka make io no ia. Aole uo o pakele anu ua ilamuku a me ua iwikuamoo ponoi i ke alo o ke alii mai ka make ae I moepuu no ke alii ke loaa ole ka moepuu mal kahi e uial, a ma kekahi ano e ao paha. Oka n jho kauliilii ana oua kahu a iwikuamoa <» na alii ma na kuaaina, mamuli no ia o ka hapai memeue loa o ke alii i kekahi a hapa ku mauao uul ia o kokahi, nolaila, hoohalahala iho la a hele aku i ke kuaaina, e like paha me Pakaa ko Keawenuiaumi iwikuamoo ponoi loa. Aole nae o ko lakou haalele ana i ua mau haku alii he mea ia e pau ai ko lakou aloha i ke alii. A ina no e lohe lakou i ka olelo ino ia o ko lakou mau haku ka moi hoi nona ke aupuni, e pau no i ka luku ia ko ke kuaaina poe e hana ana pela, me ka manao ole ia he wahi kanaka auo hemahema keia no ke alii mai.

I ke kaa kumakena a naauauwa ana o na Ui a me na makaainana o ka wa kahiko no ke alii make, he wehe kahi hilahila, he wahi poo malo ma ka puhaka o na kane a kuwelu ma ke alo, a he wahi kuwelu no hoi ko na wahine ma ke alo, a olohelohe wale no ke kino mailuna a lalo, a he mau hana hilahila e ae he nui wale i ka wa kumakena aioha no na kupapau alii nui o ke aupuni i aiohaia. Koe wale no ka hooilina o ke uu« puni a me kana wahine, kona mau pokii a me kona mau alii ai aio ma ke kumakena aua. Ua hookaawale loa ia aku oia ma ktfhi mamao ioa mai ke kupapau ahi aku, no ka manaoia ua haumia ia aina i ke alli make; aia a pau ke aiii make i fca ialoa ia, holehole ia na iwi (holehole ia na iwi) a lele ka pelamanaku i ke kai, a pau hoi ka huikaia ana a ke kahuna no ka haumia, alHila, mae. mae ae la ka aiua a me kahi i make ai ke ahi; a haia hoi na la he umikumamaiima, alaila, hiki i ka hooiiina moi o ke aupuni ke launamai. Ina hoi he kupapau makaainana, ua piplli ioa kona haumia i na kapa

a puu, ua eioena a pau i pili iaia, i kona huewai i inu ai, i kana umeke i ai ai, a pela aku, aia a lawe ia ke kupapau e kauu, alaila, lawe aku keia mau uiea a pau toa e puhi i ke ahi, a uie na opeope a me oa opala e ae i koe i waeuiae ka hale. O ka poe a pau i kauu 1 ke kapapau, w komo pu hoi i ka huakai o ka lawe ana e kanu, ua paumaele lakou i ka haumia; a nalo ke kupapau, alaila, auau ika wai a kai paha, a hoi aku i ka hale a mawaho huikala iho la i ko lakou haumia ine ke kai pikai a kai olena i hoomakaukauia a noho aku he mau la, alaiia, pau loa ka haumia, a hiki ke huipu me ka ohana oka hale. O ka poe hoi i komo iloko oka hale o ka mea uiake, aole e hiki ke komo waie aku iloko o kona hale, k«» 010 e pau kona haumiu i ka pikai olena ia. .lote i pou.