Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXXII, Number 20, 20 May 1893 — Page 1

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

ME KO HAWAII PAEAINA I HUILA.

 

BUKE XXXII.  HELU 20.  HONOLULU, POANO, MEI 20, 1893.  NA HELU A PAU. 2442

 

Hoolaha Loio.

 

W. R. KAKELA,

Loio a he Kokua ma ke kanawai.

HE LUNA HOOIAIO PALAPALA.

2370

 

NELLIE M. LOWREY,

NOTARI no ka LEHULEHU

---A HE---

@na Hooiaio Palapala a ma na

Palapala Hoohiki.

Keena Hana me W. R. Kakela, LOIO, ma ka

aoao makai o ka Hale Leta, Honolulu.   2870

 

J. S. SMITHIES (KAMILA,)

NOTALI no ka LEHULEHU

--- A HE ---

Agena Haawi Palapala Mare

Mahukona, Kohala, Hawaii.          2375-1v

 

ANTONE ROSA,

(AKONI.)

Loio a he Kokua ma ke Kanawai.

LUNA HOOIAIO PALAPALA

Keena Hana ma Alanui Kaahumanu

2370—

 

E. G. HITCHCOCK,

(AIKUE HIKIKOKI.)

Loio a Kokua ma na mea a pau

e pili ana ma ke Kanawai.

E OHIIA NO NA BILA AIE ME KA AWIWI

Hilo, Hawaii.            2370

 

JAMES M. MONSARRAT,

(MAUNAKEA,

Loio a he Kokua ma ke Kanawai

HE LUNA HOOIAIO PALAPALA.

 

            E hana ia no ua Palapala koai, Palapala Hoolimalima, a me na Palapala Pili Kanawai e ae ma ka olelo Hawaii.  Dala no ka hoaie ma ka moraki ma na Waiwai Paa.

            Keena Hana:  Hale Pohaku hou ma ka aoao ma Waikiki o ka Halewai, alanui Ka@pa. 2370

 

ALLEN & ROBINSON,

 

NA MEA KUAI PAPA O NA ANO A PAU E loaa no ma ka Uwapo o Pakaka, Honolulu, make kumukuai makepono loa, no ka pomaikai o ka lehulehu o makemake ana e ka ui halo.  E kipa mai a e ike kumaka

                                                                        2396-@

 

WILDER & CO., (WAILA MA.

 

Mea Kuai Papa a me na Lako Kukulu hale o na ano a pau, a me na mea e ae a pau e pono ai o ka hale.

Kihi o Alanui Moiwahine me Papu.

2396-q

 

J. T. WATERHOUSE,

(WALAKAHAUKI.)

Halekuai o na Lole Nani Panio!

LAKOHAO.

Na Lako Hana Mahiko.

a pela aku he nui wale.

Alanui Moiwahine, @ Honolulu.

2896-q

 

KO BIHOPA MA,

BANAKO MALAMA DALA

 

E LAWE NO MAKOU I NA DALA HOOMOE ma ka hoalo ana ma ko makou Banako Malama Dala malalo o keia mau kumu:

 

            Ina e hoomoe mai ke kanaka hookahi i na dala Elima Haneri, e uku no makou i ka ukupaneo ma ka Elima Hapahaneri o ka makahiki, mai ka wa aku o ka lawe ia ana mai o ke dala, ke waiho ia ko dala hoomoe i ekolu mahina, a ua waihola paha ko dala a hala na malama ekolu i ka wa e hooponopono ia ai na helu.  Aole uku paneo e helu ia maluua o ua dala hakina no na la elua paha o ka mahina.

 

            Aole uku paneo e uku ia i n dla o lawe ia ana maloko o ekolu mahina mai ka wa aku o ka hoomoe ia ana mai.

 

            He 30 la mamua ae o ka unuhi ana aku o ke@ahi kanaka i kana mau dala, e hoike e mai i @a BANAKO, a o Lae pu ia mai ka buke dala i ka wa o kikoo ai.

 

            Aole dala e uku ia, aia wale no ma ka kikoo ka mea nana i hoomoe mai i ked ala me ka lawe pu mai i ka buke hoahu dala.

 

            I ka la mua o Sepatemaba o kela a me keia makahiki e hooponopono ia ai na helu o na mea a pau, a o na uku paneo i uku ole ia maluna o na puu dala a pau o waiho ana me ke @ikoo ole ia, o holu ia ma ka aoao o ka mea hoomoe dala mai i hala na malama ekolu, a ma ia wa aku e hui ia mo ke kumu paa mua.

 

            O na puu dala h@omoe mai maluna, elima haneri dala, o lawe ia ua mamuli o o aelike @ ana.

 

            E hamama ana ka Banako ma na la a pau o ka hebedoma, koe na la Sabati a me na la Kulala.

BIHOPA MA.

Honolulu. Ian.                         2396-q

 

J. HOPP & CO.,

Na Poe Hana ma na Lako

Hale o na ano a pau!

Hana Moe, Na Uluna Pulu, Etc.

Noho no ka Hoolimalima ana, ua

Lako Hale me ke kumukuai emi.

Honolulu.             2396-q

 

KAUKA KEONG KENG TONG.

(L. AKINA.)

 

E IKEAUANEI NA ANO LAHUI A PAU, E noho ana ma ke aupuni Hawaii, main a kane, wahine, a me na keiki; i loaa i na ma’i o kela a me keia ano e naue mai i ko’u keena hana, a na’u e hoopau aku i na ehaeha a ka ma’i maluna o oukou e na makamaka, ke hiki ia’u ke lapaau i na ano ma’i a pau; ma’i iloko o ka opu, hu’i ke kino, aki iloko o ka iwi, eha o ke poo, ma’i wahine, a pela aku. Mai hoololohe aku e na hoa, a he hiki ia’u ke lapaau i ka ma i hookaawale ohana.  Hele mai hookah, hele mai elua, hele mai no a pau loa; he oluolu ka auhau, ke hui me ia ma na kukai olelo ana; ua makuakau au o pulama mai i na kono ana mai main a Mokupuni mai, me ka eleu me ka hikiwawe loa, he makamaka a he hoaloha maikai oukou e na Hawaii oiaio.

Dr. L. Akina,

            Helu 40, Huina o na Alanui Kamika a me Hotele Honolulu.                   2406-1@

 

KA EUEU WIWO OLE O

NU IOKA

A I OLE, O KA

Makai Kiu Hale

Niwela.

 

MOKUNA III.

 

            He Elua hora i hala ae mahope iho o ko Hale hui ana me kela opio ano e, a oiai oia e nanea ana i ka nana ana ina na pipa alanui, ua like aku la kona mau maka i ka maalo ana ae o kekahi wahine me ka aahu ano weluwelu, a e hele ana oia me he puahiohio la, a i ka ike ana mai paha iaia nei, ua ano nihi malie mai la oia, me he la e manao ana e hele mai iaia nei.

 

            I ka hoomaopopo ana o ka makai kiu i ke ano e o ke kulana o kela wahine, nolaila ua hooholo iho la oia e kiai i kea no o ua wahine la, a me kea no o kana mau hana.

 

            Hoomaopopo aku la keia, oiai he aahu ano weliweli ko ua wahine la, aka, ma kona kulana nae, he mea maopopo he wahine opiopio oia, a he ano kilakila kona kulana.

 

            I ka hala ana o ua wahine nei mamua o ko ia nei wahi i pee iho ai, ua hookuu aku la keia iaia e hele mamua, a ua ukali aku la keia mahope ona.  Ua hoomau ko laua nei haele ana a hala he mau huina alahui he ekolu a eha paha, a i ka hoea ana ma kekahi kihi, ua ku iho la ua wahine la malalo o ka pou ipukukui alanui, nolaioa ua kokolo aku la ka makai kiu me ka nihi malie loa ana a hoea oia ma kahi kokoe i ua wahine la e ku ana, i hiki ai iaia ke ike pono aku i kona helehelena.

 

            I ka hala ana o kekahi mau minute, ua huli ae la ua wahine nei, me ke ake paha e ike aku i kana mea i manao ai e hui ma kela wahi

 

            Mamuli o keia huli ana ae o ua wahine la, ua ike aku la ka makai kiu i ka helehelena o ka mea ana i ake nui ai e ike.

 

            He wa luihi i hala ae, ua ake nui ka makai kiu e ike hou i kela helehelena, aka ma keia po nae, ke ike nei oia eia imua o kona mau maka ka helehelena o kela kaikamahine kupainaha o a hale o ka mea i poino Mrs. Balauwina, a oia hoi ka mea ana i hoomaopopo o Mele.

 

            Mahope koke iho o keia manawa, ua lohe aku la oia i ke pahupahu mai o na kapuai o kekahi mea ma ko alanui a laua i hele mai ai, a aole hoi i liuliu, ua kaalo ae la he kanaka ma kahi kokoke loa i ko ia nei wahi e pee ana, aka aole loa nae i ike i ka makai kiu, a oia nei nae kai ike aku i ua kanaka la.

 

            Ike iho la ua makai kiu nei, eia hou kela kaikamahine ke hui hou nei ma kela wahi mehameha me kela kanaka lapuwale nana no i hoao e lawe i kona ola ma kela po i hoike mua ia.  Nolaila ua ano kapalili iki ae la ka houpo o ka makai kiu.

 

            Me ka eleu, ua haalele iho la ka makai kiu i kona wahi e pee ana, a me ka malie loa, ua nee aku la oia a kokoke loa i kahi a ke kaikamahine me ke kanaka e ku ana.  A hoomaopop aku la oia e koi ana ua kanaka la e hele pu aku ka wahine opio me ia ma kahi ana i makemake ai e hele.

 

            I kela wa pu no hoi ua lohe aku la oia i ka hoopuka ana ae a ua kanaka la i kekahi mau huaolelo hooweliweli me ka hailiili pu ana ae.

 

            Me ka leo ano maka’u ua hoohae la ua wahine la i keia mau huaolelo:  “E aa ana no anei oe e powa malu i ko’u ola ma keia wahi?  Ina pela io, alaila e koho no au i kokua no’u, a na ke kanawai e ao ia oe e ke kanaka lima koko.”

 

            “Kei no hoi ua hoopii mua no oe ia’u, aka aole loa e hooko ia ana kou manao e ka wahine maalea,” wahi a ua kanaka la me kona mau maka e hulili ana i ka ua mea o ka piha inaina

 

            “Aole loa au i hana iki pela e ke kanaka wahahee.  Owau ka o ka mea e pee nei main a lima mai o ke kanawai kau e olelo mai ai pela,” wahi a ka wahine.

 

            “He oiaio ua pee io no oe mamuli o ko makau o hopu ia oe no ke karaima pepehi kanaka.”

 

            “E ke kanaka! Ua ike no oe, aole loa i paumaele ko’u lima i kela hewa, a ina oe e hoomau hou i kau mau olelo hailiili no’u alaila e kamailio ana au i kekahi mau mea ou e mihi nui loa ai,” wahi a ka wahine.

 

            “E hai ana ka paha oe no’u i kela hokae lapuwale Hale Niwela ea?” wahi a ua kanaka la me ka anehe ana mai e lalau ma ka pua-i o ka wahihe.

 

            “Owai ia mea o Hale Niwela?”

 

            “Ea!  E ka wahine, mai manao mai oe he ihu pohue loa hoi au, ua ike no au he kamaaina loa oe i kela kanaka.”

 

“Aole loa au i maopopo owai la ia mea o Hale Niwela?”

 

He hoopunipuni kena au e ka wahine, pehea ka kela kanaka i hoomakakiu mau ai ia’u iloko o keia mau mahina i hala ae nei?  Nolaila owai auanei ka mea nana oia e hai aku o oe wale no?”

 

“Aole loa au i maopopo iki i kau e olelo mai nei,” wahi a ka wahine.

 

            E hoolohe mai e ka wahine, ua maopopo no ia’u ua ike no kela Hale Niwela aole na Walakaka Palama i hana kela karaima, a ua ike no oia i ka mea nana i hana, nolaila o oe wale no ka mea nana e hoike iaia, oiai aole oia he akua e hiki ao ke koho me ka pololei loa,” wahi a ua kanaka la.

 

            “Aole no au i ike ua hopu ia o Walaka Palama no kela karaima,” wahi a ka wahine.

 

            “Alaila aole ka paha oe i heluhelu iki i na nupepa iloko o keia mau mahina i hala ae nei?”

 

            He oiaio aole io no au i heluhelu iki mamuli o kuu makau o ike auanei au i kekahi mea o’u e manao ino loa ai.”

 

            “ua hopu ia o Walaka a ua hookolokolo ia o oia, a hooholo ia e make ma ka amana no kela hewa,” wahi a ua kanaka la.

 

            “Auwe! Ma ka inoa o na lani aole loa he pono e make kela kanaka hala ole!” i hooho ae ai ua wahine la me ka leo nui, a hoopuka hou ae la oia:  “Aole loa au e noho numule e like me keia, he mea pono e o hoike au i ka mea oiaia.”

 

            “Alaila e hoike ana ka paha oe ea?”

 

            “Ae, aole loa au e kuemihope hou.”

 

            “Pela io paha.” wahi a aua kanaka la, a iloko no hoi oia wa, me ka hikiwawe loa, ua anehe aku la ua kanaka la e uumi i ka pua-i o ka wahine, aka e like me ka olapa ana o ka uwila, pela ka hikiwawe o ka lima o kekahi mea i kaili ae i ka lima o ua kanaka la mai ka nea a kona naau i manao ai e hooko.

 

            Oiai keia mau kuka kamailio mawaena o kela kanaka a me ka wahine opio, ua lohe pono aku la o Hale Niwela i na mea a pau a laua i kamailio ai, me ko laua manao ole ae eia kekahi mea e ke hoolohe aku nei i ka laua mau kamailio.

 

            I ka manawa o Hale i ike aku ai e anehe ana ua kanaka la e lalau i ka wahine opio, ua lele koke aku la oia, a me ka keo kuoo ua p@n@ aku ka oia; “E ka lapuwale, w hookuu koke oe i kela lede.”  Ia wa ua aumeume iho ka laua.

           

            “He keu maoli no oe a ke kanaka hokae ia’u,” wahi a ua kanaka la.

 

            “Ae, eia au maanei, eia hoi oe imua o’u e ka lapuwale naau eleele,” wahi a ka makai kiu.

 

            Mamuli o ka ikaika loa o ka Hale kulai ana i ua kanaka la, ua hina loa aku la oia ma kahi mamao mai iaia aku, a me ka hikiwawe ua kanaka la i ku koke ae ai ma kona mau kapuai wawae, a iloko o ia manawa pokole, ua unuhi koke ae la oia i kana pu panapana a ki mai la no ekolu a eha manawa.

 

            Aka, aole nae I ku iki mai o Hale i keia mau ki ana a ua kanaka la.

 

            Wehe koke ae la no hoi o Hale i kana pu, aka ua holo malu koke aku la ua kanaka la, a nalowale aku la iloko o ka pouli o na pipa alanui ololi.

 

            o kela manawa pu no hoi, ua holo pu aku la ka wahine opio, a mamuli o ko Hale hoomaopopo ana no ua wahine la, aia oia ke holo ia ma kahi mamao loa mai kahi a ianei e ku nei.

 

            Ia wa no hoi, ua hoomaka aku la o Hale o alualu mahope o ka wahine, a o kana wahi i holo ai, oia no ke alanui e moe ana a hoea aku i ka muliwai nui, nolaila ua manao paa loa iho la o Hale, aole e nele ka loaa iaia o ka wahine, oiai aohe ona wahi e holo hou aku ai ke hoea aku oia ma ke kae o ka muliwai.

 

            Iloko o kela wa, ua aaki loa iho la ka pouli o ka po mamuli o ka halii ana iho o kekahi mau ao eleele panopano ma ka lewa luna.

 

            I ka hoea ana aku o ka makai kiu Hale ma ke kae o ka muliwai, ua hoaa iho la oia, oiai aohe wahi ike iki ia aku o ka wahine ana i alualu mai ai.

 

            Oiai nar oia e uu ana malaila, a e kiola ana ka lena ike a kona mau maka ooi mao a maanei, ua ike aku la oia i kekahi mea e nihi hele ae ana ma kahi oioi loa o ka uapo, iwaho o ka muliwai hohonu.

 

            Mamuli o ka pouli loa, ua hiki ole iaia ke hoomaopopo aku ina he kane a wahine paha na mea la, aka i ka hoea pono ana ae o ua mea la malalo o ka pou e a ana o ka ipukukui, ua ike koke aku la oia he wahine ka ua mea la.

 

            Me ke ku nana hou ole aku ua niau awiwi aku la ka makai kiu no kahi ana i ike aku ai i ka mea nona ke kino wahine, aka mamua o kona kokoke ana aku, ua lohe aku la oia i ke kuho ana o ka wai me he la ua lele aku kekahi mea iloko o ka wai.

Aole i pau.

 

He Moolelo Hawaii

 

MOKUNA VII.

 

NO KA HOAUMAKUA ANA.

 

            A ina hopu pio ia, o kii no ka aumakua pueo a hoopakele.  Ina he mai nui, a ua lapaau ia a ua hooiloilo ia, a ua punawelewele na na maka, aole poe o kokua ana, a mailoko mai o ia make, ua ola no i ka aumakua ma na kuhikuhi ana mai ma ka moeuhane i ka po.  I kekahi wa, ua make kekahi poe me ka uwe nui ia, a hoihoi hou mai ka aumakua i ka uhane a ola hou; he mau moolelo lehulehu no keia poe.  Aile o keia wale no ua hana a ua mau aumakua nei, o ka haawi ana mai i na pomaikai o ka noho ana kekahi; a ua kaena iho la ka mea aumakua, “oia ke ola a ka aumakua.”

 

            Ua manao kekahi poe o keia wa, oia kekahi kumu nui i emi ai ka lahui, mamuli o ka haalele ana i na aumakua, kumupaa, unihipili, a me na kumuhaka a pela aku, ua inaina nui mai la lakou i na palapala e like me ke Akua i kona lahui i hoolaa ia, a ua lilo na aumakua i mau enemi e hoopai ikaika ana i ka lahui, ma na hewa hoohiki, ai ana i na mea i kaumaha ia a i hoolaa ia a pela aku.

 

            He kuhihewa loa ia mau manao ana pelu.  “O ke akua i hana ole i ka lani a me ka honua, aole ia he akua.”

 

            Eia kekahi ano o ka hoaumakua aua:  O ka poe a pau i pili loa aku iloko o na aumakua kiekie o ko ka lani a me ko ka honua nei, a me ko na wai, e ola hou mai ana na uhane mahope o ka make ana a noho kino uhane hoonohonoho akua mai la iluna o kekahi mea o kona ohana a he mea e ae paha, a hai mai la i kona inoa imua o ka ohana, @ hoomana nui ia aku.

 

            Aole i hoomanamana ia aku ke kino kupapau me na kaumaha ai ana, aka na na aumakua i hahae ae a lilo i kino lau.  Ina ua pili i ka mano, oia kino ia e hoi mai ai, ina i ka moo, a i ka pele, i ka lani, e hoi mai no oia ma ia mau ano kino me na hoailona pakahi, i oleai e hoohewahewa ka ohana, a me na aikane paha ana i makemake aku ai.  Aole keia o ka unihipili maoli wahi a kekahi poe.

 

NO KA UNIHIPILI.

Oia na akua i loaa main a kupapau mai, mamuli o ka hoomanamamana ana, a me ke kakuai ana iloko o na aukmakua.  O na kupapau a pa i minamina nui ia e like me na keiki punahele, a pela aku, o ko lakou mau kino ko ho-unihipili ia.  Ina iloko o ka moo, mano a pela aku.

 

NO NA AUMAKUA MOO.

 

He nui wale na aumakua moo kahi e kakuai ia ai na kupapau.  O Kalamainuu, o Laniwahine, o Hauwahine, o Kanekuaana a me Kihawahine; a o kini a me ka lehu a me ke kino olau o ka moo  O na akua keia i hoomana mau ia, a e kakuai mau ia ai na kino i mke, a lilo ai ma keia mau kino eepa.  O Walinuu a me Walimanoanoa kekahi mau aumakua moo a nui wale aku.

 

O Kihawahine, he aliiwahine oia no Maui, a i kona make ana, ua nui ia a kakuai ia iloko o Kalamainuu, a lilo i akua moo aliiwahine kaulana loa.  Mamuli o kona ano alii paha, oiai he mau alii nui kona mau kupuna mai ka po mai.  A ma kona lilo ana i moo, ua hoomana nui ia oia e na alii o Maui a me Hawaii me ke kapu, a me ke kukulu ana i na puloulou, a he make ke kanaka i kona mau kapu.  Ma Maui no oia i kakuai ia.

 

I ka lilo ana o Maui a me Oahu ia Kamehameha I., ua lawe pio ia o Kekuaipoiwa a me Keopuolani kana kaikamahine, a o Kihawahine hoi ko loaa akua; a he kupunawahine noi no laua.  A i ka hoi ana o na moku a pau, ua hoolilo aku o Kamehameha i akua kapu loa, he mo eke kanaka ilalo ke hele ke akua; ina he kanaka iluna o ka waa, moe no ilaila, no ka nui o ke kapu.

 

            Ike mau ia oia ma Mokuhinia, Lahaina; ma Kapunakea, Kanaha, Paukukalo a me na wahi e ae no.  A ua hui pu aku o Kamehameha ia Kihawahine oia kekahi o na akua nana e hoohui i na mokupuni a pau a lilo i hookah; a penei kekahi olelo kahiko:  “E ai aku oe ia Oahu, ia ku a ka hale o ko akua i ka lai o Waikiki, he hqle puaniu no @ Kalamainu no ko akua no Kihawahine.”

 

            O Walinuu o Walimanoanoa o Kalamainuu a me Kihawahine, he poe kuamoo, a he poe moo alee aiaupuni keia; a o ke aupuni ka lakou waiwai nui e malama ai.  Ua hoolilo ia lakou I poe kia hoomanao maloko o na heiau, a ua komo lakou ma ka lalani akua wahine.  O ke alii e paulele i keia mau moo i kiai no kona aupuni, e kupaa no auanei ia me ka naueue ole.

 

            Kanekuaana ko Ewa moo kiai; hilinai nui ko Ewa poe kamaaina iaia, mai Halawai a Honouliuli.  Ina e pilikia i ka ia, hoeu like na kanaka i na waihau e pili ana iaia, a o ka ho-a no ia o ke ahi e hoala i ka pomaikai o ka aina.  O ka Pipi ka ka ia kaulana o Ewa.  Aole e hala na mahina eono e ku ai ka lala hau ua piha ka aina i ka Pipi, mai Namakaohalawa a na pali o Honouliuli, main a kua-pa o uka a na paakule; mai ka hohonu a ka papa nahawale o kula; mai kaliawa a ka pohaku ona loko a pela aku.

 

            Aia maloko o ka io o ka Pipi he momi nani, e like ka nunui me ka onohi ia; he onohinohi keokeo kekahi, ua kapaia he muhee kea; onohinohi ulaula kekahi me he anuenue la, he muhee makoko ia.  He liilii a nunui kekahi; a he waiwai kumukuai nui ko ia mea.

 

            O ka Opaehuna a Opaekala kekahi ia; paapu mailoko o ke kai a na loko kua-pa a na loko puuone.

 

            O ka nehu pala kekahi ia; piha mai ka nuku o Puuloa a uka o na Ewa, pela me na nuku awalau a pau; no laila ka olelo ia ana:

“He kai puhi nehu puhi lala

Ke kai o Ewa---e.

E noho i ka lai o Ewanui ---

A Laukona --- a.”

 

            He mahamoe kekahi ia kaulana, a he Okupe a mau ia e ae no kekahi.  A ina i ike ia mau ia a pau alaila, eia ka olelo a ua pulapula:  “Hoi mai nei ua luahine nei main a kukulu mai o Kahiki; noho mai la paha a aloha i na moomoo ana.”  O lakou no kekahi i hai mai i ke ano o na pae aina o Kahiki a me na aina e ae i ike ole ia.

 

            O Lani wahine, he kiai no Ukoa, Waialua, malaila kona wahi; aole e hoohewahewa ko laila mau kamaaina i kana mau hana.  I kahi wa, ua hoololi ano e ia ka ia o Ukoa; he ku-mu kahi aoao, a he anae kahi aoao, a he moa lawakea.  Ina e unahi aku, momoe lua ke onionio o ka ili maloko; aole no he ono ke ai ia o ia ano ia.  Momona ka ia i kahi wa a poo-laau no i kahi wa; a ua nalowale no hoi i kahi wa; a ua manao ia na Laniwahine wale no keia mau hana ano e.  Aole no hoi he mau mea ano nui e pomaikai ai ka lehulehu mai la ia mai i hoomaopopo ia.\

 

            O Hauwahine, he kiai ia no na loko o Kawainui a me Kaelepulu.  O Laukupu ko Moanalua; he malama lakou i pomaikai, e pale ana i na pilikia maluna o ke kino a me ka ohana.

 

NO KE KAKUAI ANA I KINO MOO.

 

            O ka hoolilo ana i kino moo, o Kalamainuu, o Walinuu a me Waliinanoanoa, na akua moo aumakua a kumupaa hoi e pono ai, a he nui aku no hoi.

 

            Ina e make kekahi mea he alii a makaainana paha, a ua minamina nui ia hoi, a i mea e hui hou ai a e launa kamailio hou, he mea pono e kakuai ia a lilo i kino uhane ma kea no moo, a mano a pela aku.  Alaila hoi mai a noho iluna o kekahi mea, a hoike mai iaia iho, a lohe ka poe nana ua kino uhane nei i kakuai ia, alaila olioli lakou.

 

            Eia kea no o ka hana ana: l@a he alii, o ka moku halo ka moa, pa i ka pa laau a puni ka hale, alaila, hooulu i ke kappa olena, pa-u halakea, pa-u olena, pa-u mahuna a pela aku.  Ua kapaia keia hale he Hale Puainiu, a iloko o laila e hoomanamana kakuai ia ai ke kino kupapau; a pau ia, alaila, ho-a ka imu o ka puaa a me ka ilio i na waihau a me na ko’a hale o na poe moo nei.  Mama no hoi ka awa a nui  O ke kupapau hoi, wa-hi ia i ke kapa olona a meka ilio makue a illo ii paha, a ilio moo hulu peelua ulaia paha.  A he mau ilio hoomoe pu keia iloko o ka wai.

 

            I ka wa e huai ai o ka imu, lawe aku na mea ai a pau ma kahi o hanai ia ai na moo.  A i ka wa maa mau e ai ai lakou, oia ka wa e pii mai ai na moo a pau mai ke nui a ka liilii; pela ka olelo ia.  A hoohainu aku ka awa, a hanai aku no hoi ka puaa, ka ilio, a me na meaa ai e ao i hoomakaukau ia.

 

            Mamua o ka maona loa ana, kii aku la ke kahu moo i ke ope kupapau, a pule ae la, haawi aku la ma kea lo o ka moo aumakua i manao ia, a hopu mai ia kela a nalo aku la.  A hala he mau anahulu paha, alaila hoi mai la, a noho mai la iluna o kekahi iaia o ka ohana a mea e ae paha, a kauoha mai la e hea mau ae i kona wahi inoa i na wa a pau a ka ohana e ai ai, a e inu ai hoi i na apu awa, “a e lilo no hoi au i puukalahala no oukou a pau i ko oukou wa popilikia, a oia no hoi ko’u mea e ikaika ai.

 

            O ka haka a ua kino uhane nei e noho mau ai, e inu mau ana oia i ka awa i na wa a pau,I ikaika ai ua unihipili moo nei.  A mama no hoi ma ka lawelawe ana ma ka oihana lapaau, a kilokilo a pela wake aku.  A ao mai la no hoi oia ia mau mea ia lakou.

                                                                                                                        Aole i pau.

 

NA LETA.

 

            Aole o makou makemake e lawe i ke koikoi o na hala no na manao i hoopuka ia malalo o keia poo e ko makou poe mea kakau.

 

Ke Kulana Aupuni.

 

E Mr. Lunahooponopon:

           

I ka nana a hoomaopopo ana i ke kulana aupuni i keia mau la a me ke kulana o ka hapa nui o na kanaka Hawaii, me he mea la, aole i maopopo i ka hapanui ke kulana aupuni o keia mau la.

 

            Ke lokahi nei ka hapanui o na kanaka Hawaii i kekue i ka manao hoohui aina me Amerika Huipuia, a ia manawa hookah ke ku nei no lakou i ke kulana hooponopono aupuni o keia manawa, ina pela, ua Akaka, he maopopo ole maoli no ia lakou ke kulana o ke Aupuni i keia manawa ke kumu oia mea.

 

            He mea pono e hoomaopopo ia e na poe noonoo maikai a pau, o ke kahua e ku nei ke Aupuni i keia manawa, oia no kela “Kuahaua i kukala ia ma ka la 17 o Ianuari 1898 i hala aku la,” oia kuahaua, oia no ke kumukanawai o ka aina i keia wa, a na paa hoi na mea a pau e noho ana iloko nei o ka aina i keia wa, mai ka Moiwahine Liliuokalani i hoopau ia a hiki aku i ke kanaka haahaa loa.  A manuli hoi o ua “kuahaua” la, ua Akaka loa, e like me ka loihi o ko kakou noho ana me ka hoohui ole ia me Amerika Huipuia, pela iho la no e mau ai ko kakou noho ana malalo o ke Aupuni Kuikawa.

 

            A eia hoi, o ke kumu kue loa o na kanaka Hawaii i keia wa i ke aupuni e ku nei, oia no ka hoopau ia o na kanaka Hawaii mai na oihana ae a me ko lakou leo ole hoi iloko o ke kau ana i na kanawai o ka aina.

 

            Ina pela, auhea la ke ala e komo koke aku ai na kanaka Hawaii iloko o na ninau hooponopono aupuni?  Ke hai nei au, o ka hoohui koke ia me Amerika Huipuia oia wale iho la no ke ala kokoke loa e hiki aku ai kakou ia hopena.

 

            Ina e hoohui ia kakou me Amerika Huipuia, alaila, he kuleana auanei ko kakou e kuka ai no na mea pili hooponopono aupuni ana.  Ina no paha i haneri a tausani paha mau nupepa Hawaii e like me Ka Leo a me ka Holomua e noke mau ai i ka nuku a hailiili i kela a me keia la, a pela hoi i haneri, tausani a miliona paha kanaka e like me J. E. Buki e hele ai e haiolelo ma o a maanei e kue ana i ke ano hooponopono aupuni o keia wa, aohe no ia he mea e ko ai kela manao iloko o o ka hapanui o na kanaka Hawaii.

 

            Nolaila, i keia manawa, he mea pono i na kanaka Hawaii ke hoomaopopo i keia wa a noonoo pono a ninau me ike akahele, heaha la ke ala maikai e hana ai i loaa aku ka lakoi mea e makemake nei.

 

            Ina no e ku like na kanaka naauao iloko o ka aina main a loio a na poe naauao e ae a haawi i ko lakou mau noonoo maikai ma keia ninau, e hiki aku ana no lakou i ka haina hope loa oia hoi o ka hoohui aku me Amerika Huipuia ke ala kokoke loa e ko ai ko lakou makemake, aka nae, he mea kahaha loa ke nana aku, o na loio Hawaii naauao ke alakai nei i na kanaka Hawaii ma ke ala e ko koke ai ko lakou mau makemake.

 

            Malia paha, ua ike no kela poe loio a me na poe naauao e ae i ka oiaio o keia mau hoakaka ana, aka, malia, he mau hana akamai a apuhi wale no keia a lakou e hana nei, malia, na ike no lakou e hoohui ia aku ana no kakou me Amerika Huipuia, nolaila, mahope oia hoohui ana, e loaa ana i na mea a pau ka mana e koho i na luna aupuni, a ia wa e lele mai ana keia poe e kue nei i ka hoohui aina me Amerika Huipuia ma ke ano i mau moho holo luna aupuni, alaila ia manawa e lawe mai auanei lakou i ko lakou mau kulana kue i ka hoohui aijna i keia manawa i mau maunu  loaa mahuahua ai ia lakou na balota no na oihana a lakou e holo ana.  Ke olelo nei au i keia manawa ina oia na manao iloko o kekahi o na poe naauao e alakai nei, alaila, he mau alakai kue loa maoli kela i ka pono maoli o na kanaka Hawaii.

 

            Malia paha, ua komo no iloko o na kanaka Hawaii a pau he manao kue no na hana i hana ia mai Ianuari 17 mai a hiki i keia la, aka, aole ia he kumu e alakai ia ai kakou e hana aku i kekahi hana e loaa koke ole ai ia kakou ko kakou mea i makemake ai, ke kukala nei ka poe kue i ka hoohui ana, “o na poe makemake I ka hoohui aina, he poe aloha ole lakou i ka aina,” a pela wale aku, a ke pai mai nei hoi ia lakou iho i ke “Aloha Aina” a pela wale aku.

 

            O ia mau olelo, he mau olelo aole ma iloko mai o na puuwai me ka oiai o, aka he mau olelo wale no e hoike ana ia lakou iho i Mahalo ia mai o ka lehulehu.

 

            E hoi hou kakou i hop, a e nana aku i na hana i hana ia ma ka la 14 Ianuari 1893; kea e like nein a aoao elua, ma ia la, ua hoao ka Moiwahine i pau e kukala i kumukanawai hou; he kue ana hoi ia i kana hoohiki i kona wa i poni ia ai ola i Moiwahine; a he uhaki ana hoi la i kana aelike me ka lahui

 

            Ke olelo nei ka poe e kakoo nei i ka aoao o ka Moiwahine, aole la i hewa, no ka mea, aole Ii hooko maole ia ia manao ana; a ua kukala mai hoi oia ua hopau oia i kona manao ana e hana pela.  Ke nana kakou i na mea e pili ana i na kanawai o na lahui o kea o nei, e ike auanei kakou i keia rula paa o ua lahui.

 

            “I ka wa a ua moi i kue ai i na rula paa o ka noho ana, ia manawa, ua haawi aku ka i ua makaainana he kumu kupono na lakou e manao ai, ua kaawale lakou main a kanawai ae o ka aina.”

 

            E nana Kent Book I, aoao 25.  Malalo no o ia kumu, i lokahi ai na makaainana o Pelekane i hui pu me ke Keikialii o Alani a kipaku ai ia Kimo II mai ka nohoalii aku o Pelekane.

 

            O ia mau hana a na makaainana o Pelekane, ua apono la a hiki mai i keia la.  Ina ua apono ia ia mau hana ana a ia lahui, pehea hoi e ahewa ia ai na hana ana a na makaainana e noho ana ma Hawaii, i ko lakou hoao ana o ao aku i na poe e noho alii ana ma Hawaii nei?  O na moi e noho ana ma ka nohoalii, aole i oi aku ko lakou mana mamua o ke kumukanawai a lakou i hoohiki ai.  Nolaila, ua maopopo lea, mamuli o ko ka Moiwahine i pau hoao ana e kukala i Kumukanawai Hou; ma ia kumu wale no me ka nana ole i na mea e ae, ua lawa ia o apono ai no kona hoopau ia ana mai ka nohoalii aku.

 

            I keia wa, ke ulu mai nei ka ninau no ka hoihoi hou ia o ka moi ma ka nohoalii.  Ina e manao ia ua loaa i na makaainana ke kumu kupono e hoopau ai iaia mai ka nohoalii aku mamuli o kana mau hana o ka la 14 o Ianuari 1893, alaila auhea la na kumu e manao ia ai he mea pono e hoihoi hou ia oia ma ka nooalii?

 

            Ina paha e manao ia na na kanaka Hawaii e hoihoi hou iaia ma ka nohoalii, ke olelo nei au he moeuhane palaualeo loa ia; a hemea makehewa hoi i na kanaka Hawaii ke hoao e hana ia hana, no ka mea, ma ka hopena, o lakou no ke poino ana; a he mea pono i na kanaka Hawaii ke hoomaopopo pono i ka hopena o na hana a lakou e manao ai e hana aku, mamua o ka hoao ana e hana aku.  Ke manao nei kekahi poo, na ke Aupuni o Amerika e hoihoi hoi ae i ka Moiwahine ma ka nohoalii; ke olelo nei au he manao kuhihewa loa kela.

 

            Ma ke kanawai o na lahui, ke olelo nei au he manao kuhihewa loa kela.

 

            Ma ke kanawai o na lahui, ke oleloia nei penei, “Ua like no ke kulana o na lahui me ko lakou ano ole ia no ka nui a ikaika o kekahi aupuni, a i ka uuka a nawaliwali paha o kekahi aupuni, nolaila, na kela a me keia e hooponopono i kea no o ko lakou noho aupuni ana e like me ka lakou imanao ai he pono, a aohe hoi he kuleana iki o kekahi aupuni e aku e hele mai ai a kuhikuhi mai i ke ano noho aupuni ana o kakahi aupuni ma na mea pili kuloko.”

 

            E nana Kent Buke I, aoao 21.  Ina pela, aohe kuleana iki o ke aupuni o Amerika e hele mai ai a olelo mai a kauoha mai ai paha ia kakou e hoihoi hou i ka Moiwahine ma ka nohoalii.

 

            Nolaila, ma keia mau hoakaka ana, ua Akaka loa, mamui o na mea i hana ia, ua ku i ke kanawai ke kipaku ia ana o ka Moiwahine mai ka nohoalii ae; a aohe hoi he ala e hoihoi hou ia ae ai ola; a he mea hoopau mana iwaena o ka lehulehu ka manao ana, e hoihoi hou ia ae ana ka Moiwahine ma ka nohoalii; me he mea la, ua nalohia loa ia hanohano mai a iaia ae; e like me ka nalowale ana o ka hanohano o ke aupuni o Babulona mai a Belehazara ae.

 

            Nolaila ma ka noonoo nui ana Ii keia ninau, Ke Kulana Aupuni, he mea pono ia kakou ke ike lea i kela mea.

 

            O ka noho aupuni ana o Hawaii nei malalo o ka noho ana Moi, ua pau loa ia.  A ma kela helu aku, e nana aku kakou no ke kulana aupuni e holomua ai kakou.

                                                                                                                                    Aole i pau.

 

            I ka hora 4:30 o ke ahiahi Sabati nei, Mei 14, ma Apua, Honolulu nei, ua lawe aku ka make ia Fred Wilhelm, ke kupakako o ka mokuahi Mikahala, i ke 33 mau makahiki a me 7 mau malama o kona ola ana.  I ka Poalua o kela hebedoma aku nei, ua holo aku no oia i Kauai ma kana hana mau, aka, Ii ka Poakolu ae, ua loohia oia i ka mai.  Ua hoihoi e ia mai oia i Honolulu nei ma ka Waialeale o ka Poaono aku nei me ka mai.  Oiai, ua lapaau ia oia, aka, ua oi aku ka mai imua o ka ma hiki ke hoopakele.  Ua waiho iho mahope nei, he wahine a he mau keiki ekolu a me kona makuahine aia i Hilo.