Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXXII, Number 17, 29 April 1893 — He Moolelo Hawaii [ARTICLE]

He Moolelo Hawaii

MOKI'NA VI. Ina » konio aku ke ulii a imkaua puhii iloko o laila, ine ka manao »•> hoopai i ka poe pio. ;> {>f [>ohi paha ia lakou. aiaila, popelii ia ua alii la a nn.a paha o na kahuua o ka puuhonua. a uiakeoia; aole oia i? pakele. no ka inea ua manaopaa ia. o ka poe e komo aua iloKo o ka puuhonua aia lakou nialalo o ka inalu o ka iiiea u«jiia ka puuhonua. He hale malaila e noho ai na pio, a mako ke alii a pau paha~ke haua. alaila hoi no IaKOU me ka maluhia i ko lakou wahi iho. l a kukuluia he puuhonua ma na mokupuni a pau. 0 Haleokeawe ame ko Waipio na puuhonua kaulana ioa o Hawaii.

He kahna akp;i ko Haleukea\vet ua hoopuni ia i ka pa polmku laula a kiekie. he huinaha loa kona ili. 119 auana ka loa, f>7 anana ka laula. 2 auan» ke kiekie .» eliui me ka liapa anana ka nianoanoa o ka pa: aun ike ia na kii he nni nn kukulu la maluna oka pa a puni. He ekolu mau heiau nialoko oka pa, he 21 anana ka loa, 10 anana ka laula, a he hookalū me ka hapa anana ke kiekie o kekahi ]ieiau. l T a oleloia. ua kukulu ia kekahi lieiau i ke au o Keaweikekahii aliiokamoku he elua haneii nie kanahva niakahiki i liala aenei. Ma Maui. o Poopuupaa ka pmihonun. ina Wailiee: he mau aiua okoa kekahi, oia o l.ahaiua ine <)lowa!u. Ma Kauai !o Keoneakahaainaluihi, ko Waimea a nie Mana puuhouua ia; n Wailua ka punhonua 0 l'una, Koolau. Haalelea a nie Napali. Ma Molokai, ua Imokaawale ia kekahi mau okana aina i puuiumua. oia o Kaluaaha a uie Mapulehu. I ka wa ia Kamehameha l. ua holo niai kekahi poe mai liawaii a pae ma Molnkai: ua pepehi ia kekalii ooe o lakou. a ua inahuka aku kekahi poe ma ka na helehele no ka niakau i ka make. a n kekahi poe ua holo i Kaluaaha a pakele iho la, no ka mea he aina puuhonua ia. 0 Kaiakea kekalii puuhonua o Molokai: oOlokui kekahi aia ma Koolau i l'elekunu. I kekahi wa i kaua ai nko Maui poe i ko Molokai, oia hoi aole laua i hui ia wa, kaua no lakou a hiki i Pelekunu. auhee ko laila poe a holo aku la lakou iluna n Olnkui, a ike'ko Maui i ko lakou la pii i ka pali no ua puuhonua la, pii aku la lakou mahope a olokaa ia mai la hikou me ka pohaku a nui ka poe i make. j a palekana ka pi>e o Molokai. | a kapaia ai n Oiokui he puu--1 honua.

i NO NA HKIAI'. j Me huna i nma mau i na kanuka o ku \v;v kahiko ko kukulu heiau aua: aole nao he like loa o ke kukuln ia ana o na a«o heiau a pau. Ho okoa| no ka lieiau a na kanaka, ho | liilii iho ka lakou, o ka na alii he nunui ae ka lakon. Ina ma kahakai ke kukulu ia ana oka heiau, ho Kuula ia ahe ! Koa kekahi iuoa; a ina ma ko kuia he Pohakuokane ia. Pe- ! uei ke kukulu heiau aua a na ! % iii: Kikikoele ua kauaka a |>au | i ke oki laau, uiai na lii a ua ; makaaiiuuia, ua na kaiiuua no 1 e kuhikuhi aku i na lii i ka ; luau e oki ai a na lakou e olelo } aku iua kanaka. A hiki lal kou uuiiak) o ka laan, alaila* | hahau ke kahuna i ka ihu o j ka puaa hiua, ka uiu hiwa, ka i awa hiwa, i a ula, ka aahu, a I hooiiHH> i keia mau mea a |hiu | maialo oke kumu o ka laau: 1 alaila, oki ka huiu a kauo i ;kai:ainao loau he kanakii, jalaila oia ke hai ia uo ka ho- ' ala ana o ka heiau.

ka Pouomuianu ke kukulu mua, oia ka jk)u kihi ma ke kua u ka heiau; a ako ia a paa, alaila hanaia ka ««k, oia kahi e kau ai o ka lele o ke alii. Penei nei hoi ke ano o ka heiau a kanaka: He wahi pa poepoe. a o kabi oke akua Kii. hookiekie ae ia walii: ua wa-hiia ke akua kii ika aahu ulaula a keokeo jpaha. Ua hoohaahaa ia no hoi kahi o ka mea mohai aku. lua he inohai kulu koikoi. he aahu ka mohai, he puaa a me ka niu. Eia kahi pule: "Eia ka ai e ke akua, e Kanehekili. e Kanewawahilani. e Kaneuilanuimakaehaikalani, eia inai kv alana he niohai aahu, he niu a me ka puaa, e ola ia'u i kau pulapula." oka heiau ona alii. he īiununui ae ia; na na kanaka i hana kekahi mau heiau. Ua kapa ia owaho loa, he kipapa a o Kahalepahu kekahi inoa. a maloko mai o Kailiili oia kahi kokoke mai i ka paehuniu, a o Kamana mai oia ka paehumu. a o Kamoi oia kaae ana iluna oka anuu oka luakini. Ua hookaokoa ia 110 kahi o ke kahuua n me ko ke alii wahi, 1 ke ahiahi e komo ai ke alii īioko o ka heiau: ua kapu k>a ka heiau aole e maaio kanaka malaila, ina maalo kekahi kanaka malaila he make kona hope. Ama ia wa no eku ai ka Alia, a i ke kai ana oka Aha he kapu loa ia wahi. aole he mea a'e maluna, a'e no he make kona lioopai. uiai ke kanaka a ka ilio. A ina e kani ka manu hewa iho la ke kai ana o ka aha; a ina e hololea, alaila moe ke kahuna ilalo a īiana ī ka lani, ina e paapu ka lani mai o a o a koe owaeua, alaila olelo ae la ua kahuna la penei: u Apopo kopi ka paaKai, aōle i akaka ka mea e hee ai; na kela aoao mai paha. na keia aoao aku paha."' Aka, ina e nana ke kahuna a i paapu mai kela aoao wale 110 i ke ao. aole hoi he ao o keia aoao, alaila hoike ae la oia aole e hele i ke kaua a ka-hi la ae. Ina e kapu ka heiau a noa, a hele i ke kaua a make kekahi alii o kela aoao. alaila kau ia i ka lele. oia ka mea a ke alii lanakila e hai ai i ke alii i pio iaia. Alaila, kaumaha aku ke kahuna imua o ke kii me ka olioli. ma ka hookomo ana aku i wahi puaa liilii iloko o ka waha o ke kii, a i ka i'a paha, no ka mea, ua manaoia mai iaia mai ke ola ana o ko lakou alii a me ka lanakihi ana ma ke kahua kaua imua o na enemi.

Oko Hawaii kii 1 oi aku ka nui o Waialeale; o Kawalakii ko Maui: o Puukohola, Kupaialui, Mookini a me Kahua na heiau o Kohala: o Ahueua, Keikii>uipuiahuena nie Hikiau i Kaawaloa ma na Kona; o Wailehua uie Halulukoakoa īua Lahaiua; o Popoiwi, Kanelualohemo me Laaloa ma Kaupo īue Hana. 0 Kukaiiimoku! me Keoloewa kekahi mau kii akua kaulaua loa: o ko iaua mau kiuo ua kama ia i ka aha a hakuia ke kino i ka hulu manu; o k;> maka he uhi a me na niho mano ma ka waha. Ua malama nui ia no hoi me he uiau akua kii kalai la na iliili a ine na pupu o Ninoie e ko Kau poe.

NO KA AI KAPI- AXA. He wahi haua keia i hookumuia mai kahiko ioa mai ma o Wakea ia iaua uie Papa. Ua oleloia mamuli uo o ko Wakea makeniake e lalau ia Hooliokukaiaui ka laua hiapo, a me ke aiakai aua a koua kahuua ma keia ai kapu ana. i hookoia ai ia haua ekaeka e ua kumu o ko Hawaii uei mau hookawowokauaka. iie hana uui ioa hoi keia a kaumaha, a he haua pouo ole hoi iwaeua o ke kaue me ka wahine. Ua luhi Joa ke kaue i ka hana aua i ka ai he imu okoa ka ka wahine a he okoa no hoi ka ke kaue: aia a kalua ka imu a ka wahiue, alaiia heie ke kaue a kahu i kaua imu iho a kalua, alaila kii e huai i ka ka wahine imua, a hana a pau a wali

a k<»mo 1 ka umeke. alaila o kana imu aku. Pela uo e hana mau ai na wa apau o ko laua noho aua, aohe eai pu. Eia kekahi hana luhi, o ke ako ana i na hale: he eono a oi aku i kahi wa e kukulu ai. Penei: I. Ka hale imua ? oia ko ke kane haleaina: 2. Ka hale hoomana i na akua kii; -x Ko laua hale moe; 4. Ka haleaina o ka wahine: 5. Ka hale kuku-kapa o ka wahine; (V Ka hale pe'a oka wahine i ka wa ma'i wahine a hanau keiki paha. A ina he lawaia ke kane, kukulu ka hale kuula. a iua he kaiai \vaa a kahi olona paha, e kukulu ana no na hale. Ua nui ka luhi oke kane i keia mau hana a pau. lra kahu no nae ka wahine i ai no kana kane iho. Ua oi aku no nae ko ka wahine kaumaha iko ke kane. a penei e maopopo ai: Ina e hiki i na la Kapu heiau o na akua kii o ke kane uo make pinepine na wahine, a ua hookaawale ia hoi ma ke kane aku i ka wa pe'a. Ma keia hookaawale aua, aohe pumehana ke aloha niawaena- o ke kane a me ka wahine: no ia mea ua kolohe aku ke keun: nie ka wahine okoa. a o ka hoi uie ke kaue okoa. A pukd hou aku