Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXXII, Number 14, 8 April 1893 — Page 3
This text was transcribed by: | Healani Huch |
This work is dedicated to: | John Keliihelela Kaulu, Jr. (1898-1925) |
Ka Nupepa Kuokoa
KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.
KA HUI ALAHAO ME AINA O OAHU
MANAWA HOLO.
Mai a Mahope aku o Okatoba 1, 1832.
NA KAA AHI
A. M. A M. P. M. P. M.
@@@ @@@ Honolulu @@@ @@@ 1 65 4:@@@
@@@@@@@@@@ @@@ @@@ 2:57 5:@@@
Ka@@@@@@@@@ @@@@@@ 3:41 6:@@@
@@@ Honolulu @@@11:@@ 4:@@ @@@@
NO MANAWA WALE @O.
@@@@@@@@ Honolulu ...........@@@.........
@@@@@@@W@@@@@..........@@@.........
@@@@@@@Ka@awa ......@@@@@.........
@@@@@@Honolulu .......@@@.....................
@@@@@@@@@wale no
@@@@@@@@@@@@.
@@K@@@@ Po@@@@@.
NU HOU HAWAII.
E kanu hou la aku ana i ke ko kela aina kanu ko o Laupahoehoe ma Hilo, i haalele la iho nei manu@ o kekahi pakeekee.
Ua hoopaula ka uku anan i ka haa@@@ o ka Moiwahine i pau, mai ko @@ malama aku la i hala haawina @a@.
Ua haawai kekahi pake i kekahi @a pena moku pea e holoholo mau @nei i Kapalakiko, e lawe iaia a hoo@@ aku ilaila no ka $300, aka, ua @oole ia.
E malama ia ana ke kau kiure @@apuni o Kau i keia malama, a ua @olo aku o Mr. J. A. Magoon i ka Poaloa nei e malama i na hihia ma ka aoao o ke aupuni ma ke ano Hope L@io Kuhina.
Eia he lohe @@ mai nei, e kukulu @@ ana ma Ma@i he Hui kakoo i ka hoohui aina i ano kike me ko Honolulu. Ke olelo la mai nei, o ko Kea@ia hui kai ku mua a ke manamana la @a @a e kukolo i @ a ianei.
Ua hookohuia o Mr. George Benton o Hamakua, Hawaii, i l@uhu nui no ka mahiko o Halaula, Kohala, ma kahi o ka Luna nui @mua i hoonoo ia aku e ka make mai ke kahua aku o kana hana.
Hookahi wale no aupuni a ke Komisina Aemrika Kuikawa J. H. Blount i hele ma nei a ike me ka @ii pu mai i ka palapala a Peresidena Cleveland, oia no ke Aupuni Kuikawa e noho pp la nei e Peresidena Dole.
O na make no Hololulu nei iloko o ka malama o Maraki i hala, he 26 Hawaii, 10 Pake, 4 Pakiki, 3 Japana, 3 Beretania, 2 Amerika a me 2 o na lahui e ae. Huina a pau no ka malama, he 51. Na make nohe kauka nana i lapaau, he 11.
Nawai la i olelo aku i ka poe holo kaa hehihehi wawae e hoolilo i na @opa alanui i wahi no ko lakou mau kaa e holoholo ai. I ka auina la Poaono aku nei, ua hookui ia kekahe wahine e kekahi o kela ano kaa @ hina ana Halo loaa i na plapu. E hana ae i keia hana hemahema mai poina kela ola.
i ke ku ana mau o ka mokuahi Rush i ka Poakolu i hala, me ke Komisina Blount maluna, ua hoouna @a aku he manu nunu ahai leta i ka hora 1 auina la o ia Poakolu e lawe i ka mea hou i Kahului. I ka hora 9 kakahiaka Piaha ae, hoohiki aku la oia i Kahului me ka mea hou.
O ka nui o na hoolilo o ke aupuni @o ka hebedoma i hala, ke hui pu me ua uku o na luna aupuni no ka @u ilama holookoa o Mraki, malao o ka hookele ana a ke Aupuni Kuikawa, he $48,686.56. Mamua aku nei, aia ma kahi kokoke i ka papa@ua i keia huina ae la.
He ole pihe nui ma ka ohana o kekeahi kamaaina ma alanui Palapala i ka Poaono nei no ka halia @ i o la honua e hoopilikia ia aku ana ke poo o ua ohana la no ka hewa paipai kipi.
Ma ka hookelakela ikaika hukihuki kaula o na puali Pukiki a me Hawaii i ka po Poakahi aku nei no ka mea oi o laua, ua hukia pu ia na Hawaii e na Pukiki iloko o ka manawa he 32 mau minute o ka hukihuki ana. Ua eo ka makaua i na Pukiki ma ka $125, a ua haule na Hawaii i ka papa elua me ke $50 makana.
He lono plalaualelo kai pahela ae ana keia anaina, e like me ka nui o na lono hakuepa a na kanaka lehelehe eueu e ae, e huki ia aku ana aku hae Beritania ma ka mokupuni o Niihau. He mana no ko kela a a me keia ona aina e huki ai i ka hae ana i makemake ai maluna o kona aina iho, e like me na hae Amerika, Beritania, a pela aku e welu mai nei ma na wahi lehulehu, aka aole nae ia he mea e lilo ai ka mana aupuni i noho hoomalu ia ai ua aina la a i uko ai i na auhau aupuni, i mea ole.
Mamua o ka hora 11 awakea o ka Pualua nei, ua hamu ae ke ahi i kekahi mau eke paakai hoomomona lepo i hooili la iluna o ka mokuahi Mikahala mai ka Hui Kalepa aku o H. Hackfeld & Co. e lawe no ka mahiko o Lihue, Kauai. Ua hiki ae na kaa kinalahi a hoopio iho la i ke ahi me ke kokua ana o na mea e ku kokoke ana. Ua pau i ke kiola ia i ke kai kekahi mau eke. O ka nui o na eke o keia ano i hooili ia, he 150, no lakou ka waiwai io he $2,000 paha. O ka akahi hapalima paha o keia heluna eke, ua pau iloko o ke kai mamuli o ke kiola ia ana.
Ua hookohuia aku nei o Mr. W. C. Wooden i Hope Lunahelu nui no ka mokupuni o Oahu.
Ua h@@@ hula aku ne o Geo. H. Williams i Makai Nui no ka Mokupuni o Hawaii, ma kahi o E. G. Hutch@@ i hookiekie ia ae i Hamuku.
@@ Ua minamina makou i ke komohewa ana me ko makou apono ole ma ka aoao ekahi o ka pepa o keia la, i ka manao i kakau ia mai malalo o ke poo " Ewiki, mai lohi," no ka mea, aole i kuikahi ko makou manao me kekahi mau olelo maloko olaila.
Ua aihue ia mai ke Keena Waiwai aku he 5 mau tini opiuma o na ini opiuma i loaa ai i ke Komite Opiuma a Bush o ka Ahaolelo epaepa o 1892, i hoihoi ia e ke Kakauolelo o ka Ahaolelo i ka Malama Buke Belu e malamaia ai, a i haawi la he palapala hoike e F. S. Pratt no ka loaa ana mai iaia.
Ua haalele mai ka mokuahi Amerika "Rush" nana i lawe mai i ke Komisina Blount i Honolulu nei, mahope iho o ka hora 1 auina la o ka Poakolu nei a ua hoi aku no Kapalakiko. Aole oia i lawe aku i eke leta, aka he mau palapala i na nupepa kai hooili ia aku i ka wa hope loa.
Mailoko aku o ka halewai ua aihue ia he 206 kini opiuma mailoko ae o 1977 e kekahi piko pau i ka iole. Ua nana no ke kolohe o ke kii ana, a ke manao wale ia la he kamaaina no i maa ia wahi ka mea nana i lawe.
Ua noi la makou e hoolaha aku, e noho ana ka Aha Luna Kahiko o Maui ma ka luakini o Kaahumanu, Wailuku, Maui, ma ka Poakolu mua o Mei, hora 10 a.m. 1893. Ke konoia aku nei na hoa a pau o na ekalesia i kuleana iloko o keia aha. E makaala e na ekalesia, o na kahu ekalesia, e koho mai i mau lunakahiko no oukou, i maopopo na hana o ko Iesu Aupuni.
He aha mele kai haawi ia maloko o ka hale Holohau ma Makapala, Kohala Akau, Hawaii, i ka po o ka 1 o Aperila, e ke Kula o Makapala ma o ka hooikaika ana la o na kumukula Misses Hoppin a me Powers a me Mrs. Hussey, i kokua ia e kekahi poe o ae. Ua maikai na leo mele i hookuukuu ia, a ua kahea pinepine ia na poe mele e hana hou mahope o ka pau ana o kela a me keia mele ana.
Ma ke Sabati nei i hala i hele aku ai ke Komisina Amerika J. H. Blount i ka pule ma ka luakini hou o na haole, a na kanaka e puana nei i kona inoa o Kaukeano, a o kana wahine kai hoalu iki iho a pau ka papa ahaaina a ka Haku. Ma ke ahiahi ana iho, ua naue like aku la laua no ka pule ma ka luakini Bihopa. O ka makou e kalokalo ae nei i na Mana Lani, e kokua mai ke Akua i ka hana a ke Komisina imi pomaikai o Hawaii nei.
Ua holo mahuka mai kekahi koa kumau o ke aupuni i ka po Poalua nei, nona ka inoa A. Craig, a hoao iho la e pepehi i kana wahine eepa i noho mua ai ma Kikihale, mahope aku o ka Hale Kaa Wai Pake. Ua loaa aku ia Craig ka wahine me kekahi luina Kili o Manuel Fernandez ka inoa iloko o ka hale, nolaila ua pii koke mai la ka inaina o ka lili iloko ona a hahau aku la i ka wahine me kekahi pauku hao ka mea nana i hoohina iho i ka wahine ilalo. Alaila, huli ae la ua Craig nei i ka luina a hili aku la e like me ka hana ana i ka wahine. Kahe awai aku la na koko o na mea poino, a o ke koa, ua mahuka aku la me ka manao e nalo. Aia ma na poo na moku o keia mau mea, a ua lawe ia i Kuapapanui a wahi ia na palapu e Kauka Maina. Ua loaa aku ke koa hakihaki kanawai e pee ana, a ua lawe ia e hoopaa, aka o ka pauku hao i hahau ai aole i loaa.
Ke makemake nei o Mr. Albert Favorite o Arkansas City, Kan., e haawi aku i ka pomPenei kaua olelo:aikai i ko makou poe makamaka heluhelu i kona ike i na mea e pili ana i na ma'i anu. Penei kaua olelo: "Ma ke kau kupulau i hala iho nei, ua loaa iho la au i ka ma'i anu a ua ano kuonoono loa ka ma'i ma kuu ake mama; a aohe hoi i ano oia pono ae, ua loaa hou iho ia au ia ano ma'i hookahi me ka hoonawaliwali ana ia'u a hala wale ke kau makalii, a i ka haalele ana mai o ke anu, he kunu paakiki ka mea nana e hoomailo ana ia'u a'u hoi i manao iho ai aole loa la au e ola iki ana. He umikumamaha makahiki i hala ae nei, ua hoao no au i ka laau kunu a Chamberlain me ka holopono, nolaila, ua manao iho la au e hoao hou. Aole i pau he hookahi omole, ua haalele koke mai la ke kunu ia'u, a aole loa hoi au i hoopilikia hou ia mai e ke kunu me ke anu. Ua hoola aku au i kahi poe, a ke mahalo nui nei lakou." He 50 keneta o ka omole e kuai ia ma kahi o Benson Smith & Co., Agena ma na Pae Aina Hawaii. 2435--4t.
Na Pono Kivila no na me Apau.
Mai ka Nupepa "Hawaiian Star" ma@@
He mea ku i ka pono i ka poe e alakai hewa nei i na kanaka Hawaii ma na mea pili kalaiaina e hoike ae ke manao nei ka poe hoohuiaina e aua i na pono kivila mai na kanaka mai o ke koko Polunesia.
O ke kumu poino nae o na manao ukiuki o loko o ka mahina hookahi a elua paha i hala ae nei, ua loaa he hookanaaho ana mailoko mai o ia ano hooweliweli, aka, mamuli hoi o ka hala ana o kekahi manawa, a me ka naua akahele ia ana o ke kumukanawai o Amerika, ua lilo kela i mea na na kanaka noonoo akahele a pau e hoomaopopo ai ina e lilo aku ana o Hawaii iloko o Amerika Huipuia, alaila, he wa no e loaa ai i kona poe makaainana he kuleana koho balota.
O ka hoololi umikumamalima o ke kumukanawai o Amerika Huipuia, penei ka heluhelu ia ana:
Pauku 1. O ke kuleana o na makaainana o Amerika Huipuia no ke koho balota ana aole loa e hiki ke hoole ia a hookaiki ia paha e Amerika Huipuia e kekahi mokuaina paha mamuli o ke ano o ka lahui, ka waihooluu, a i ole, no ka noho na kauwa kuapaa ana paha manua.
O kela hoololi, he noi ana ia i pono kaulike no na 8000 o na mahiko o ka Hema, na poe ilihune Hunageri o na kulanakauhale Hikina, na poe aie e hoohana wale ia ana o Mekiko a me Arizona, ka poe hoi i hanau ia a i hookupa ia paha i makaainana no Amerika, ua haawi ia ka mana no ka hele ana ma kahi koho no ke koho balota ana.
O ka mea ano e wale no i hana ia'i ka rula, oia no ke kue ana aku i na hehena, na lawehala, na poe hihiu laka ole mai e laa na Ilikini i hookaawale ia, a me na poe Pake ka poe hoole hoi aole e apo mai i ke ano noho'na malamalama, na maa kalaiaina olelo a hoomana o ka aina, a he poe kupono ole no hoi no ka hookupa ana. Aole loa i komo na Hawaii iloko o keia heluna. O kona hoonaauao ia ana, kona kulana Karistiano a me ka noho ana malamalama, he mea ia i kaena nui ia iloko o kanahiku mau makahiki a i hoea ae hoi mamuli o na hooikaika ana a na poe makaainana o Amerika, me ka olelo iki ana ae nona, aia iaia ka noonoo a me ka noho'na maemae e like me ka Negero i haawiia ka pono koho balota. He heluhelu oia, kakau a hoomana hoi i ke Akua Karistiano. Ma ka laina kalai aupuni, ua lawelawe kona lahui maluna o keia mau paemoku, a ua mahalo nui ia mai hoi e na mana nui ma ka hele kino ana aku nei o ka lakou poe elele. O ka nanaina ma na ano a pau aole loa e hiki ke hoeaea ia kona kulena maluna o ka mana koho balota me ka huai ole ia ae o ka inoa o Amerika me ka hilahila.
Malia aole paha he alahele maikai e ae no ka hoomalamalama ana aku i ka loina o Amerika Huipuia no ka mea e pili ana i na pono koho mamua o ka hoike papa hou ana aku i ke kanawai i hookau ia no ka poe Ilikini Greed, Choctaw a me ka Seminole. O keia ka poe lahui i haawi ia i ka mana koho o na Teritori Ilikini. E like me ka loihi o ko lakou noho powa a ahiu hoi, na paa ia lakou malalo o ke kaohi ia ana; aka, i ka manawa nae e ike koke ia aku ai e hoao ana lakou e waele i na loina o ka noho'na maluhia, ua pani koke ia aku lakou me na hana lokomaikai a kaulike hoi me ka aua ole ia o kekahi o na loina o ka noho'na aupuni kuloko.
Mai keia la, ua loaa ko lakou Ahaolelo ponoi, aha hookolokolo, makai a me na poo hoomalu. E loaa anei i na Hawaii ka noho'na i like ole o ka naikai me ka ike maka ia no o ke kulana oi loa ae o ka holomua i hana ia no e ia.
He mea pono aole e poina ia aia iloko o ka hoohui aina aole loa e kapaeia ae ana ka mana koho. He hookahi wale no kumu e hiki ai ke hana ia kela mea mamuli no ia o ka hana ana a ka Ahaolelo nui, oiai aia ma ke kumukanawai o Amerika Huipuina na hana pili hana kanawai a pau o na Teritori Amerika, ua hoea mai no ia mailoko mai o ka Ahaolelo nui wale no, a aole hoi ia he mahele o ka mana kuikawa o ka Peresidena a me ke Senate. Oiai o ka Ahaolelo nui he hale kaulana loa ia, a ua maa hoi i ka lawelawe ana me na ninau koho balota ma ka loina kaulana o Aemrika.
O ka "Hoku," ma kona ano he nupepa hoohuiaina, a ke kaule@ aku nei i na kamaaina o keia mau mokupuni, e hool@@@ makou. Malalo o na opi la@la o ka h@@ Amerika, aole he wa kaawale no na manao hookae lahui, a ili paha ma ka pahu balota. Ina paha e kapae ia ae ana ka mana koho no ka wa wale ao, ua hoea mai kela no ka hooponopono ana no na poe Asia me ka auai ole ia, a pela no hoi no ka hoomakaukau ana i na kanawai kupono, he hana hoi i kupono e nui ka manawa, a me ke akahele loa, ha hana hoi e hoohui pu ana i na poe keokeo a pela hoi ma na kanaka ponoi, na Amerika a pela hoi me na Polunesia, a iloko o kona kulana manao nui a me kona kuluna hoomaemae hou ana ae. I ka wa hope e loaa ana i na poe apau ka mahele kaulike iloko o na pono a ua hoopakele ia ka noho ana makaainana.
Heaha Keia?
"Ina ua noi aku o Sam Parker ia Col Blout ina e malama mai ana o America Huipuia ia ka Moiwahine i ka wa a na kanaka maoli e hoihoi ae ai iaia, he pono e haawi ia aku iaia ka hakahaka mua iloko o ka papa kalaiaina pokii."
"Hoku Hawaii." Apr. 6, 1893.
Nui ka Hoopunipuni.
Ua ike iho makou maloko o na nupepa Holomua a me Ka Leo i ka laua mau mea e hoopunipuni nei, a e alapahi aku i na kanaka aole ka he ae mai o na mea banako dala i ka hoale i ke dala i ke Aupuni Kuikawa. Ua hele aku makou e ninau i ke poo o kekahi banako dala nui oloko o keia aupuni, a ua hoike mai ola aole he oiaio o na mea i hoolaha ia. O ka mea i hoike ia mai, "ua makaukau mau makou e kokua aku i ke aupuni i keia wa ina he pilikia ke aupuni, aka, i keia wa ma ka waihona o ke aupuni he $162,000 a oi." Pehea la i aa ai keia mau nupepa e hoolaha ma ka mea oiaio ole? Ua hoike ia mai ia makou ka papa hoike helu o na loaa a me na liko, a me ke koena ma ka waihoua a oia ae la ke koena i hoike ia mai. Nolaila, mai puni i na hoolaha hoopunipuni a keia mau nupepa.
Na Pomaikai e Halia e Mai Nei.
Ke hoomau nei makou ma ke alahele a makou e paa nei, o ka hoohui ia Hawaii me Amerika Huipuia, oia wale no ke alahele e noho hou ai na kanaka Hawaii maoli maluna o kekahi mau oihana lehulehu e lawelawe ia nei e na Pake a me na Iapana, e laa ke mahi kalo, ka hana a maauwauwa poi, ka lawaia a me ke kau i'a, ka holoi lole a me ka aiana, a me kekahi mau oihana e ae mawaho aku o na oihana aupuni i lilo i na Pake e ikeia nei i keia manawa.
A ma na mahiko, e lilo nui ana na kanaka mikiala hana i mea makemake nui ia mai, oiai na Pake a me na Iapana e pau aku ana i ka hoi i ko lakou mau aina iho, a aole loa lakou e ae ia aku ana e komo hou mai iloko nei o ka aina. A o na palapala kepa paahana, he mea maopopo, e pau loa aku ana lakou a nalowale.
Nolaila, o ka ino a na poe i manao ai no ka hoohui aina, e lilo ana la i mea maikai ke puka mai.
Na Hui Hoohui Aina.
Eia ke hamama nei ke Keena Hana o ke Komite Hooko o ka Hui Hoohuiaina nui ma Alanui Kalepa, Honolulu, ma kahi o ka hae Amerika nui e kau kehakeha nei o ke ao a me ka po. Malaila e kakauinoa ai ka poe makemake i ola hou a pomaikai oi ae no Hawaii lahui a me aina.
Ua hoouna ia aku he mau palapala kakau inoa ma na mokupuni maluna a malalo aku nei i na la mua o keia hebedoma, oia hoi he ewalu i Hilo, ewalu i Kohala, ewalu i Wailuku, elua i Molokai a he iwakalua-kumamaha i Kauai.
Ua kukulu ia he hui hoohui aina ma Ewa, Oahu, a ua kakau inoa he iwakalua haole a me kanakolu-kumamalua kanaka maoli.
Aia ke kukuluia la ma Kauai a puni na hui o keia ano, a o ko lakou makemake ka hoouna mai i ka heluna hapanui ma ka hoohui ia Hawaii me Amerika Huipuia.
Ke ala mai nei na kanaka a olohani e kokua i ka hoohui, no ka mea, na ka Moiwahine ponoi i li ia Hawaii maluna o ka amana hoohui, mamuli o kona onou ana mai i kumukanawai hou, me ka ike no he hana lele ia i ka pali nona.
Ua ku mai ka Alameda i ka hora 9:30 kakahiaka Poalima nei, he 6 la me 18 hora mai Kapalakiko mai. Ua hoi mai maluna ona na kamaaina penei: W. R. Kakela, P. Numana, David Kawananakoa, E. C. Makapolena, E. M. Walsh, Miss B. Cornwell, Kauka E. Bull, wahine a me ke kaikamahine a me kekahi poe e ae.
Na Mea Hou o keia Kakahiaka.
Poalima, Apr. 7.
Ua k@ mai ka makaala "Mariposa" ma Honolulu nei mai na Panalaau mai o ka Hema, i ka po Poaha nei, iloko o na la holo he 114 me 7 ohua kapena no Honolulu nei a me 104 mau ohua kapena no na aina mamao o ka hapanui o lakou e holo ana i ka Hoikeike nui o Kikako. Ma ka hora 2 o keia wanaao, ua holo loa aku oia no Kapalakiko me 22 mau ohua hou mai keia awa aku. O kekahi mau ohaa i manao ai e holo maluna ona, ua noho no ka loaa ole o na keena moe.
Ua lawe pu mai ka "Mariposa" he 19 mau kanaka Samoa e lawe ia ana i ka Hoikeike nui o Kikako.
Ua hookohu aku ke Kuhina Waiwai i ka la 6 o Aperila nei i na keonimana malalo iho i mau Lunahelu a me Lunaauhau no na mahele auhau penei: Chas. H. Dickey, no na mokupuni o Maui; Herbert C. Austin, no Hawaii; a me Joseph K. Farley, no na mokupuni o Kauai me Niihau.
Ua pau i ke ahi na eka ko mawaena o ka 165 me 170 o ka mahiko o Makaweli, Kauai, i ka auina la Poalua aku nei, mai na huna ahi mai e puehu ana mai ka puka uahi mai e ke kaa ahi. Ua koho ia, e hiki ana ke poho i ke $30,000 a keu no ia mau ko i pau. Ua nalowale he haole a me a Iapana iloko o ia pau ahi.
O ka hoopii a J. Alapai a me kekahi mau hoahanau e ae o Kaumakapili imua o ka Ahahui Euanelio Mokupuni o Oahu nei, ma ko lakou halawai hapalua makahiki i malama ia ma Kaumakapili i ka Poakolu nei, e noi ana e hoopau i ko Rev. J. Waiamau noho ana i kahu, malalo o kekahi mau kumu ano ole, ua hoole ia, he elua wale no i koho ma ka ahewa, o J. Alapai a me G. M. Keone, na haumaha no o ia kula puuiliili hookahi.
Ua hopu ia i ka Poaha nei o Harry Von Werthern, ka lunahooponopono o ka aoao namu o ka nupepa "Liberala," no ka hihia laibila, mamuli o ka hoopii a Mr. A. P. Peterson.
Ua ku mai ka mokuahi "Alameda" i keia kakahiaka mai Kapalakiko mai, a e holo aku ana no i na Panalaau.
NA LETA
Aole o makou makemake e lawe i ke koiko o na hala no ua manao i hoopuka ia malalo keia poo e ko makou poe mea kakau.
Ko Rev. S. E. Biopa Manao no na Pono Kupa o na Hawaii.
Ma ka nupepa puka mahina "Friend" o Aperila nei, ua ike ia keia mau huaolelo a S. E. Bihopa, ka lunahooponopono, penei:
"Mawaho ae a maloko iho o keia home mokupuni i aloha ia o kakou, ua ike ia na ano paio he lehulehu e aumeume ana. Ke kau mai nei ka weliwei o na poino nui o ka haunaele a me ka mokuahana. Nolaila, ke hoomaikai haahaa aku nei makou i ka Mea Nana Loa Nana e hoomakaukau nei no Hawaii wahi lulu e maluhia a e pomaikai ai, oia ka Uniona Amerika, oia no ke aupuni i hooia mai no kona poe kupa makaainana a pau o kela ano keia ano i na pono kaulike a me ka hoopono piha.
E pono i na mea a pau e ike lea e lilo ana na kanaka Hawaii maoli a pau loa i poe makaainana kupa no Amerika Huipuia, i ka wa e hooko ia ai ka hoohui aina.
"Me ha la, ua kuhihewa maoli ka Bihopa o Honolulu a me kekahi poe o kona poai, e hoolilo ia auanei na kanaka maoli i poe hookae ia. Oia no ka manao i miki ai kekahi poe me ka hooikaika nui e ao aku i kanaka iloko o na la i hala iho nei. Aole loa pela ka oiaio. E loaa ana no i na Hawaii maoli a pau loa i na kulana makaainana piha a me ua pono kivila kaulike. A o na mea a pau e hoole ana i keia, ke hoopuka nei lakou i kekahi manao oiaio ole a me ka lokoino.
"O makou ka poe kokua i ka hoohui aina, ua hana makou pela no ka pomaikai laula nui o Hawaii nei. Aole hoi oia wale no, ua kokua makou pela, no ko makou hoomaopopo ana o ka mea kela e kokua nui ana i na pomaikai kiekie o na Hawaii ponoi maoli kekahi. E hoopakele ia ana lakou i ka mana o ke Aloalii, ka mea nana i kauo mau iho nei ia lakou ilalo maloko o na hana pegana hupo, ka mea hoi nana i pepehi nui i ka lahui Hawaii a na hana haumia o make ai. E hapai ia ana na Hawaii iluna a e hoopomaikai nui ia ana ma ko lakou noho kupa Amerika ana ma ke kulana lanakila o na makaainana o Amerika Huipuia e noho hanohano ai. Aohe enemi e nei i na Hawaii maoli nana e hoopoino nui loa ia lakou, mamua ae o ka poe e imi nei e hoihoi mai i ka Nohoalii Hawaii, ka mea i hele a haukae loa."
Oia na olelo maloko o ka Friend. Ke noi nei o S. E. Bihopa i wahi apana kolamu e pakui hou ae i kekahi mau huaolelo hoike penei:
Maloko o na makahiki i hala ua kuka pu au me na makamaka ma ka Poai Hoomaemae (Reform Party) he poe keiki misionari kekahi, no na ukali o ka hoohui ana, a me na mea he lehulehu e pili ana ilaila. A penei ko'u ike ana a e ka lohe mau ana. Aole i puka mai kekahi leo mai ka mua a i ka hope, e hookao ia na kanaka Hawaii, e loaa ole ia lakou ke kulana kaulike me na haole ma ka noho kupa makaainana ana malalo o ke Aupuni Amerika. Hookahi manao lokahi o makou a pau, e komo pu na Hawaii a me na haole ma ke kulana kaulike maloko o ka pono makaainana (citizen) o Amerika Huipuia. Aole i ulu mai maloko o ko makou noonoo ana kekahi manao iki, he mea hiki malalo o ka mana Amerika ke hookae i na kanaka Hawaii. Ina he poe hupo, Ilikini, lelewa paha, malia no paha he hookae ia. Aohe o makou i noonoo pela no ko makou poe makamaka Hawaii. Nolaila, ke noi nei au i na kanaka Hawaii a pau, e hoomaopopo oukou i ka oiaio ma keia mea, aole loa i manao ia e komo kaulike ole kakou a pau malalo o ka malu o Amerika. E noho kaulike ana na Hawaii a me na haole. Mai hoolohe aku i ka poe e hoole ana i keia olelo.
Na'u na,
S. E. Bihopa.
Kokua i ka hoohui Aina.
Waialua, Maraki 31, 1893. Mr. J. U. Kawainui;
Aloha oe--Ina he mea olu olu i kou kilohana e hoike aku i ko'u manao no na mea e pili ana i ka hoohui ana ia Hawaii me Amerika Huipuia. Mamua nae o ko'u hai ana aku i na manao a'u i haku ai, e kala mua mai ia'u, e hoakaka iki aku au, aole au i hoonaauao nui ia ma na kula; o na hemahema ma ka'u kakau ana, nau iho ia e hoopololei.
Owau o ka mea nona ka inoa malalo iho, ua kokua nui au i ka hoohui aina, ua kakauinoa au me kekahi mau hoa i huli mai mamuli o ko'u hooikaika ana. Ua ike au ma kau nupepa i kou kokua nui i keia hana naauao a maikai.
Eia na kumu nui a kekahi poe a hapanui o na kanaka o Waialua nei e ku nei:
1. He nui na pilikia ke hoohuiia o Hawaii me Amerika, pau i ke kipaku ia e like me na Ilikini. 2. Pau na oihana aupuni i na kanaka e aole i na kanaka Hawaii.
Ke mau nei no ka pouli a me ka naaupo o ka lahui Hawaii. Ua lawe ia mai a imua o ko kakou alo na pono e pomaikai ai, a e waiwai ai kakou, pehea la e hoohemahema ia nei, e hopu na lima i ka beni a kakau i ko oukou mau inoa no ka hoohui aupuni.
Eia na pomaikai e loaa ana ia kakou:
1. Ko kakou lilo ana i poe Amerika, he kuokoa ua noa ia kakou na na wahi apau no ka hele ana ma na aupuni nui, aole he mea nana e papa no ka hele ana, aole e like me ko keia aia he bona ia me he paahao la.
2. Ka waiwai e lu ia ana e Amerika ma Hawaii nei, oia na hana hou, ke lilo ae i hookahi aupuni, hana ana ia Puuloa, e loaa ana i na kanaka Hawaii he uku maikai; aole o ka ilihune e like me ko keia wa, ka uwe o na kanaka i ka hana ole.
3. Ka hookele pono ia o ko kakou aupuni e na kanaka kupono a hoopilimeaai ole, aole e like me ko ka wa mamua iho nei, o ka mea pili i ke kumu malaila e haawi ia ai ka oihana; he nui hoi ka poe kupono a makaukau ma ka hana, he poe kuonoono no ka aina.
4. Ko kakou makeke ia nana e lawe nei na waiwai o kela ano keia ano e hooilo ai a loaa mai ia kakou ke dala aole i kekahi mau aupuni e aku. Eia maluna o Amerika na maka o na mea a pau e nana aku nei i ko lakou mau pono. Ina kakou e noonoo pono a kaupaona like e ike pono no oukou e like me ka mea kakau.
Nolaila, ia oukou a pau mai Hawaii a Niihau, e ala a hopu i ka ipuka gula i loaa ia kakou ka hanohano a me ka waiwai. He aina hoowaiwai o Amerika i ka poe ilihune ina oukou e heluhelu i na moolelo a me na nupepa.
Owau no me ka oiaio,
E. Andrews.
HE MOOLELO HAWAII.
MOKUNA V.
No ka Hoaho Ana.
E wae mua i na aho mahuhua i mau aho pueo; alaila, e pueo mua i ka hale mai lalo a luna. O ka aho pueo, oia no ka aho e hoa ia ai me ka o'a; a pau na aho i ka pueo la, alaila, hookomo i ka aho liilii mawaena o kekahi aho pueo, a me kekahi aho pueo. A i ka hookomo ana i na aho liilii mawaena o na aho pueo, e kau i aho-hui maluna pono o na o'a, a mawaena o kekahi o'a a me kekahi o'a, e hauhoa i keia ahohui me na aho a pau mai luaa a hiki ilalo, a mai lalo no hoi a hiki iluna o kaupoku. Pela e hana ai ma na ako a pau o ka hale.
NO KE AKO ANA.
E hahau mua i ka ha-ko, ke akaakai paha, ka lauhala paha, ka pa-a a lau maia paha, alaila ka aku me ke kaula. Aole e ka lalani, o kulu auanei; aka, e hoewa ae mai kekahi a kahi--mawaena. A paa i ka hako, alaila, pai aku ke pili mai lalo aku a hiki i kaupoku. Penei e pa'i ai ka pili: E hopu aku i ka pu-apili, a e wehe ae no hoi, a hopu aku i kekahi pupu e piha pono ai ka lima a ina no hoi e oi aku, oia no; a e hookomo pu aku iloko o kela kaula i ka pu ia ai me ka ha-ko, a lauhala paha; a komo aku keia pupu pili iloko o kela kaula, alaila, hoopalahalaha ae, a huki mai no hoi i ke kaula, a komi iho kekahi lima maluna pono iho o ka hokua o keia pupu pili i pili pono iho, a pela no e ako ai a paa ka hale.
NO KE KAUPOKU ANA.
I ke kaupoku ana, o keehi mua mai kekahi kihi a kekahi kihi, i pili, alaila, kau iho i ka ahololo, a a hoopaa me ke kualole, a i ole, me ke kaula no hoi i ka ia ai ku pili, a malaila e hoa ai i kela aho a paa, alaila, ka no no hoi ma kela aoao keia aoao i ke pili; e kukulu like nae i ko poo o ka mauu, pela no e hana ai a paa mai kekahi kihi a kekkhi kihi; kau hou iho ana he aho-lolo, oia ka lua o na aho-lolo, a e hahau hou no i ke pili e like me mamua.
E hoopaa i keia aho-lolo hope me ka aho-lolo hope me ka aaho-lolo mua, a e ako no hoi ma keia aoao keia aoao o ka aho-lolo elua, a e hoolahilahi nae i ka haunapili o keia aho-lolo hope; alaila, kau iho ka aho-owili, oia ka aho o owili ai i ka mauu o kekahi aoao, pela no me kekahi aoao, e huna i ke poo o ka mauu a me ka aho mai kekahi aoao kihi a i kekahi. A paa i ka wili, alaila hili, i ole e alaa ia e ka makani; alaila, koli, o ka opala, hookaawale loa, a o kahi haahaa, hanai hou iho i ke pili, pela no a paa, a maikai ka hale.
NO KA LAUHALA.
Ma na aina au Koolau i ulu nui la e ka Puhala, he mau hale lauhala no ko laila; he ama-u oiaio o na paia pou, he lauhala no hoi maloko, a maluna o na paia o'a a puni ka lauhala, aole nae i like me ke ako ana o ke pili. Penei ke ako ana o ka lauhala:
Ua hoomakaukau mua ia ka lauhala a nui, he mau kiki haawe he umi a iwakalua a oi aku paha, e like me ka nui o ka hale; kihae ke kokala a pau, pu-apu-a a paa, a mamua ae o ke pa'i ana, o ku i ka lauhala i ka wai, i palupalu ke pai aku.
A i ke pa'i ana, eia hoi olalo ua paa mua, o luna wale no koe, alaila, kii aku i ka pu-a lauhala iloko o ka wai, a kau aku iluna o ka aaho mamua o ke alo o ka mea e hana ana. Lalau pakahi no i ka lauhala a pelu mai i ke poo o ka lauhala malalo o ka aho, e huna ana i ka aho, pela aku ana he lauhala o hoouka mai ana i ka hapalua o kona palahalaha iluna o kekahi, a i elima a eono paha lauhala; alaila, ka iho ana ko kaula, nee aku ana imua, a pela no a pela no a paa ka aho mai kahi kihi a kahi kihi. Pela aku ana he aho pela no a ku ia i kaupoku, a pela no hoi me kahi aoao mai. A i ka paa ana, alaila, o ke kaupoku ana a me ka lala ana koe, aka ua like no nae me ka hana ana o ka halepili. O ke komo ana o ka hale ka mea i koe.
NO KE KOMO ANA.
Eia hoi he wahi ouo puaa ua hoomakaukau mua ia, i wahi mea kaumaha aumakua kukulu hale. Ua moa hoi kaui, alaila, kalua ua wahi puaa nei, ka moa, ka ia no hoi, ina he mau oopu napili, oia no; i pili mai daha pomaikai no ka noho'ua o ka hale, a ina he aama kekkahi, oia no, i aama wale mai ka loaa; a kalua ka imu, mama no hoi ka awa, a piha ke kanoe, a makaukau na mea a pau, alaila, ua makaukau ke komo ana o ka hale. O keia iho la ka la e oki ai ka piko o ka puka o ka hale penei: E kii aku i ka pulapula kokea, a manuiele paha, a ko pilimai paha; a loaa mai alaila, lawe ae i kekahi mau mauu o luna o ka puka, a e paepae ae i wahi laau malalo, a o kekahi lima hoi me ke koi, alaila, olelo ae ia, penei:
"Ke oki nei, ke oki nei ka piko o ka puka o ka hale, he hale hou na'u na (e hoopuka ae i ka inoa) e like me keia:--(A O K East Kahuiualii) i kukulu, i malu no'u, a no ka'u wahine, a no ka'u mau keiki, a no ko'u mau makua, a no ko'u ohana a pau i noho mai malalo o ko'u mau makua, a no ko'u ohana a pau i noho mai malalo o ko'u malu, maiu makou, a malu pu hoi kakou, elieli kapu, elieli noa, Amama ua noe a lele wale."
Alaila, eoki ia a moku i ke okila, alila, huipu i ka mauu i oki la me ka pulapula ko, a onou ae i ke pili o ka puka.--I hana ia pela i ole ai e molowa i ke ako hale.