Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXX, Number 49, 5 Kekemapa 1891 — Page 1

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

ME KO HWAII PAEAINA I HUIIA.

BUKE XXX.  HELU 49. HONOLULU, POAONO DEKEMABA 5, 1891 NA ELU A PAU, 2366

@

@

@ ke Kanawai

@ PALAPALA

@ Kaahumanu

@

@ M. LOWREY,

@ no ka LEHULEHU

@

@

@

K@ Hana me W.R. Kakeia,

@ makai o ka Hale

@ Honolulu, 2331

 

@ BROWN,

@ Kokua ma ke Kanawai

@ PALAPALA NO

@ OAHU.

@ Hana Ma Alanui Kalepa.

2331

 

E. @ HITCHCOCK,

@ HIHIKOKI)

@ Kokua ma na me a pau

 @ ana ma ke Kanawai.

@NO NA BILA AIK ME KA AWIWI

@ Hawaii.  2331

 

GEORGE P. KAMAUOHA,

@ ke Kanawai.

@ Akua, Hawaii

@

MEA ANA AINA.

@ Kohala Akau, Hawaii

2331

 

W. @ KAKELA,

@ Kokua ma ke Kanawai.

@ PALAPALA.

2331

 

WILLIAM C. A@

@ a he Kokua ma ke Kanawai

@ o na Aha a pau o keia Au@

@ no ka Lehulehu a Boroka @ na Waiwai Paa.

K@na Oihana, Helu 36, Alanui

K@, Honolulu, Oahu 2331

 

JAMES M. MONSARRAT,

@NAKEA,

@ Kokua ma ke Kanawai.

@ PALAPALA.

@ Palapala Kaai, Palapala @ ne Palapala I'ili Kanawai @ olelo Hawaii.  Dala no ka @   Waiwai Paa.

@ Hale Pohaku hou ma ka @ Halewai, alanui Ka@   2331

 

E. LILILEHUA,

@ MA KE KANAWAI.

@ Palapala no ka lehulehu, @ Palapala K@.  Hoo@malima, Moraki, me na ano palapala pili Kanawai a pau.

# Kaluaaha, M@ 2331

 

WILDER & CO., (WAILA MA.)

M@ @ me na Lako ku@ a pau, a me na @ pau @ pono ai o @

Kak@ Alanui Moiwahine me I'@

2344

 

KO BIHOPA MA,

BANAKO MALAMA DALA

E @ NO MAKOU I NA DALA HOOMOE @ ana ma ko makou BANAKO  keia mau kumu:

@ mai ke kanaka hookahi i na @ no mahou i ke @e ka makahiki, @ lawe ia ana mai o ke dala, @i ekolu mahina, a @ dala a hala na malama @ hooponopono ia ai na helu @ ia malama o na dala @paha o ka mahina

Aole @ a panee @ uku ia i na dala e lawe ia @ ekolu mahina mai ka wa aku o ka @ ana mai

@ mamua @ o ka @ ana aku e ke@ kanaka i kana mau dala, e hoike e mai @ ia mai ke buke dala @.

@ dala e uka ia @ wale no ma ke kikeo @ mai i ke dala me ka @ buke hooahu dala.

@ o keia a me keia makahiki @ hooponopono ia ai na helu o na @ uku panee i uku ole ia ma@ dala a pau e waiho ana me ke @ helu ia me ka anee o ka mea @ dala mai i hala na @ okelu, a ma @ me ke kumupaa @.

@ na puu dala @ mai maluna e elima @ dala e lawe ia @ mamuli e ka nolike @.

@ Banako ma na ia a pau o @ a me na la @.

BIHOPA MA.

@

 

J. T. WATERHOUSE,

(WALAKAHAUKI,)

@ na @ Nani @!

 

HE MOOLELO HOONIUA PUUWAI

NO KA

Ui Nohea Berela.

 

Ke Kamahai hoopono - Ke kupaa me ka luli ole - He wahine na ke kane hookahi - Ke au popilikia a me ka huli ana o ka pomaikai mahope o ka wahine.

 

MOKUNA III.

Ua like ia mau mamala olelo me he kui ala e hou mai anai ka puuwai o ka kakou opio nani, a puana ae ia oini keia mau huaolelo walohia.  "E na Lani kiekie loa.  Ua ike oe a o oe ko'u hoike no ko'u hala ole, oiai ua hai mua aku no au iaia mamua ae o ko lawe ana iaia i wahine nana, he wahi kama makua ole au i neie i ke kulana a me ka inoa, aka, nona no ka paakiki, aka me he ia ma keia mau olelo, a ua kane'ia a'u ke hooili mai nei oia i ka hewa maluna o'u, nolaila, a o oe e na lani ko'u puuhonua iloko o na ia a pau o kona noho ana iloko o ka ehaeha a me ka hauoli."

Mahope iho o keia mau kaukau ana a ka ui i hoehaeha ia, ua haule aku ia oia iloko o na lauwili ana a na noonoo kupouli, a ua lilo hoi ia i kumu no koua wahi kino opiopio i mea nawalinawali loa ai.

Ua hooikaika ka lede mea hale e hoolanalana aku i ka manao o Bereia, aka aole loa nae he pohaia iki mai, lia wale no kana kane.  "E hookuu mai ia'u e auamo ae i ka auamo o ke kaumaha, a na ka iokomaikai o na lani e hoomana mai ia'u, aka, ke hoomaikai aku nei au no kou oluolu a ke me ahonui ia'u."

"He nui ko'u kaumaha nou e kuu hoaloha opio i kou hoehaeha ia hoko o kou mau la opiopio lou, aole anei au mau hoaloha e hiki ai ia oe ke hoi aku iwaena o lakou i loaa koke ai ai oe he mau hoolanalana ana, a poina hoi keia mau ehaeha?  i ninau aku ai ka lede mea haie."

Aole loa o'u makamaka hookahi ma keia ao holookoa, aka, ina aole ou uluhua la'u alaila, e oluolu oe ia'u e noho maialo o kou malumalu a hiki i ka wa e loaa ai ia'u he ikaika kupono i ko'u kino no ka hele ana e imi i hana na'u, wahi a Bereia.  "E noho e like me kou mau paia ia oe, e kuu makamaka maikai."  Wahi a ke lede.

I ka haalele ana o Dane Konia i kana ui nohea Bereia me he wahi opaia ia maloko o keia kihapai pua, ua hoi pololei mai ia oia a hiki iloko o kona keena, a kakau koke iho ia i keia palapaia awahia a kana kane, e ka makamaka heluhelu i ike mua ae nei.  Ia wa ua hiki kohana aku ia oia, mahope iho o kona haawi ana i kekahi mau kauoha i kana kauwa hoolohe Hapalika, a hui aku ia laua maloko o kekahi keena o kekahi Hotele ma kulanakauhale o Genewa.

"E hele aku oe e Hapalika e nana ieta ma ka hale ieta a huli hoi koko mai oe."  Ia wa, ua kunou haahaa aku ia o Hapalika imua o kona haku opio, a i ka haia ana o hookahi hora ma ia hope iho, ua hoea hou mai ia o Hapalika imua o kona haku me ka paa ana ma kona lima he palapala loihi i wepa ia me ka wepa ulaulu, a ma ka hoomaopopo iho, he palapala pili oihana, a i ole mai kekahi lolo mai paha, me ke kuni o ke aupuni o ke alii ka moiwahine o Enelani.

Me ka naau pihoihoi ua wehe ae ia ke kanaka opio i ua ieta ia, a heluhelu akahele iho ia oia i ua palapala ia, a hiki i ka pau ana.  I loko o ka wa a Dane e heluhelu ana i ua leta ia, aia hoi kana kauwa Hapalika ke kilohi ia i ka helehelona o kona haku, a i iho ia oia, iloko ona, "He mea nui keia, a he nuhou paha no mana e noho ai iloko o ka oluolu o ka waiwai.  E a ae ia ke poo o ke kanaka opio a liuliu ke kaulono ana a  kona mau maka maluna o kana kauwa, ua pane mai ia oia.  "He lono keia no ka pomaikai, aka au haia nae ka wa."  Heaha hoi ka mea i haia ai o ka wa?  wahi a ka ninau a kona kauwa.

Ua haia oia, ua mare e au i ka wahine.  E hoike aku au ia oe, a e hoomaopopo mai oe.  He leta keia mai ka Haku Hakalusa mai, a e hai mai ana ia'u ua make kana mau keiki hanaumua pili loa mamuli o ke kahuli ana o ko laua moku hoio lealea ma ka moana, a no ia kumu ua neie oia i ka hooilina ole; a e hoike mai ana oia ia'u, o wau a me kekahi kanaka opio o Nobala Desemona na keiki pilikana i kokoke loa aku iaia ma ke koko nolaila wahi ana, e hoi aki au a e nana mai oe ia'u, a ina he kupono au, alaila e lilo no o wau kona hooilina, aka, wahi ana ina ua mare au i ka wahine, alaila he mea makehewa ko'u heie ana aku, oiai he makemake oia nana no e wae ka wahine a kona hooilina i maopopo ai no iaia ke kulana o ka lede nana e noho alii kona kakela.  He kanaka hookae loa keia haku Hakalusa, a noiaila ke manao nei au e lilo ana ia Nobala Desemona keia waiwai nui, aole hoi o ka waiwai wale no, aka, o ka inoa alii hanohano kekahi mea kiekie loa.

"O! ua hiki loa keia ke lapaau ia" wahi a Hapakila i kona haku opio.

O keia Haku Hakuhusa kekahi no na kaukaualii kiekie loa o Enelani, a oia no hoi kekahi o na kanaka waiwai loa o loko oia aiua, a he lima aku hoi no loko o ka Hale Ahaolelo o na alii.  He kanaka hookae loa i kona kulana i ka a'e wale ia mai e kekahi mea maiaio iho, a he kanaka huhu hikiwawe loa hoi.

He nui kona minamina no ka loaa ole ana he keiki mai kona puhaka mai, aka aole nae oia i nawaliwali e hiki ai ia hoi ke manao ia aku aole loa ona makemake e mare i ka wahine no kekahi kumu i maopopo ole, ua hoole pinepine aku oia i na noi i hele mai imua ona no ka mare ana i ka wahine, aka, ma kona wa e noho hookahi ai maloko o kona keena, e waiho mau ana he kii no kekahi wahine ui imua o kona aio, a ma ia e ike ia ai ka helelei o kona mau waimaka, a puana ae la oia, "O! ina aole no kuu makuahine ina la eia kaua ke noho pu nei me ka hauoli, aka, na na lani nae e huikaia mai ia'u, a i ko kaua halawai ana ma keia ao, e noi no au i kou aloha e kala mai la'u."

He oiaio, eia keia Haku waiwai nui ke noho nei Hoko o na lako a pau o ko keia oia ana, aka, aia no nae ma kahi pouliuli o kon puuwai kekahi naiu mau ana i ka mea a kona uhane i minamina nui ai, a o ua mea ia, aole he hookahi mea i ike koe wale iho no ua Haku ia a me ke Akua mana loa.

I ke kani ana o ka hora umi o ka po, ua oili mai la o Dane Konia mailoko mai o kona keena moe a loko o ke keena hookipa, kahi a kana kauwa e noho hoonanea ana.

Ia wa hoomaopopo koke aku la no o Hapalika i ke ano kunahihi haikea o ka helehelena o kona haku, a ike koke iho la no oia, ua ikaika ka paio ana a ka noonoo o kona haku, nolaila ua pane koke aku la oia;

"E kauoha koke ae anei au e hoomakaukau koke ia mai kou paina ahiahi?"

"Aole, aka e kauoha aku nae oe e lawe ia mai ona kiaha barani no'u i keia wa ano."

I keia wa, ua haule koke iho ia o Dane maluna o kekahi nohe koki hooiuolu, me ke kani ana iho o ka hoe.  E hoike ana,ua luhi ke kanaka mamuli o kekahi paio nui ana a kona mau noonoo.  Huli ae la ia a pane aku la i kona hoa Hapalika:

"He nui ko'u kaumaha no keia mea, a ua hele au a luhi i ka ua mea he ino o ka noonoo."

He mea oiaio keia e kuu haku, oiai ma ka hoomaopopo aku e lilo io ana no ka inoa alii ia'oe, aka, o ka io nae, oia hoi ka waiwai e lilo ana i keia kanaka opio o olua, oia o Nohala Desemona.  Nolaila, o ka iini ka ia oe, a o ka io ka ia ia la."

"Peia io no, oiai o wau io no ka pilikana koko loa i ka Haku Hakalusa, a ina aoie au i pulale hikiwawe i ka mare ana, alaila he mea maopopo aia au maluna o keia waiwai nui, a me keia inoa kiekie.  He Haku kiekike no Hakalusa.  Pehea ia ke Akua i alakai oie ai la'u a kau ma keia kulana, oiai, he hookahi ae nei no mahina mai ko'u mare ana a hiki i keia wa, ka wa hoi i hoea mai nei o keia lono hoouluhua.  He oiaio ua lilo i mea uluhua, aka ina nae aole au i mare i ka wahine, alaila aole he wa hauoli e ae o'u mamua o keia wa ano."

"Mai paupauaho oe e kuu haku aka, e noho iho oe me ka hoolauwili ole i kou noonoo, a na'u hoi e hoolala ae, oiai ia oe maloko o kou keena e noho ana au me ke kuka ana me ko'u mau noouoo, a ua loaa lau kekahi mea e lilo koke ai ia oe keia mau waiwai me ka maluhia nui."

Ala koke mai ia o Dane me na maka piha hauoli, a lalau koke mai ia i kekahi lima o kaua kauwa a puili iho la me ka hoopuka ana mai i kekahi mau mamaia olelo hoomaikai imua o kana kauwa.

Ina e loaa ana ia'u keia waiwai e hoolilo no au ia oe i lima nui maluna o ko'u mau waiwai a pau."

"Aole oia ko'u makemake, aka, ina e kau io oe maluna o keia kulana, alaila eia kau e uku mai ai."  E kukalu oe i haie Hotele nui no'u, a me ona puu dala nui e hiki ai ia'u ke hooholomua i ka'u hana.

"O ina oia wale ae la no kou makemake, alaila he mea uuku loa keia i ko'u manao."  I keia wa, ua wehewehe aku ia o Hapalika i kana mea i hoolaia ia imua o kona haku, a ma ka pau ana, ua haawi mai la ke kanaka opio i kona hoomaikai kiekie i kana kauwa me kona mahalo pu mai i kona naauao."

"Ae, he ekolu a e eha pule i koe, alaila oia ka wa ou e hoea ai i kahi o ka haku e like me keia paiapaia, nolaila, ua lawa keia manawa no kaua e hooponopono ai i keia me a hololea.  E lilo ana oe he kanaka okoa ioa mai na hoomanao ia ana e ko keia wahi, a e noho hoi kau wahine me ke kanikau ana nou a hiki i kou poina loa ana, aka, eia wale no nae ka mea e pono ai, e hoololi iki ae i kou inoa ma ia mea, a na'u hoi e hooia aku o kou inoa io no ia, a o kou inoa i mare ia ai, aole ia o kou inoa ponoi.  E hoololi ae i kou inoa a Vane Koni, nolaila e hoomaopopo ia ana o Vane Koni io no kou inoa ponoi, a e Dane Konia he kanaka okoa ia, he kanaka hoi ma ke kulana kiekie loa ae imua o keia kanaka Vane Koni.

"Ua maikai keia, a ke manao nei au aole mea e ku ia ai.  Ma kekahi la ae, ua liuliu ae la laua nei no ka laua huakai, a hoike mua aku la o Hapalika i ka ona o ka hotele.  E hele ana laua ma kekahi hana no na ia he eha a elima paha.  Ia wa, ua haalele iho ia laua i ka hotele, mahope iho o ko laua paina ana, a kamoe aku ia na kamahele ma ke aiahele.

I ko laua hoea ana ma kekahi hotele o kekahi kulanakauhale e aku, ua hoike aku ia laua e pii ana laua e makaikai i ke kuahiwi o Monte Rosa kahi makaikai nui ia hoi e na malihini kaahele, a he wahi hoi i kaulana i na lua miki hohonu loa a ina e haule kekahi mea iloko o ia ano lua, aole loa ia mea e ike hou i ka malamalama o ka ia, a o ka hopena ia o ia mea.

Mahope iho o ka lohe ia ana o keia huakai e na mea o ka hotele, ua haalele iho la o Dane a me kona hoahele no na pali kuhoho o Mauna Rose, ma kekahi la omamalu, a ua nui na poe i hooiloilo ae no ka huakai makaikai a na kanaka malihini, oiai he wa ino loa keia a ua a-u-a ia no na malihini e kekahi poe, a ua olelo aku hoi ka mea malama hotele e akahele loa olua, oiai he wa ino loa keia no ke kuahiwi i keia wa, a he pakikakika loa hoi ke ala kuahiwi, a nolaila e akahele loa olua o pakika auanei olua iloko o na lua meki hohonu.

Nolaila, mamuli o keia mau olelo ua maikai loa ka laua huakai, a ua maopopo loa ia laua e holopono ana ka laua huakai.  Pii aku la na malihini a hoea ma ka piko o ke kuahiwi, a ma keia wa ua uhi mai la na eheu o ka ohu a ua pouli maoli no.  Ia wa ua huli hoi mai la laua, a ma ka hoea ana ma kekahi wahi nihinihi loa, ua ku iho ia o Dane Konia ma ke kae o kekahi lua meki, a me ka malama loa ana o kona mau kapuai wawae, ua kiola aku la oia i kekahi kihei huluhulu a haule aku la ua kihei la, a hihia ae ia ma kekahi ohuku pohaku, a lewalewa iho la ua kihei la me ke ano hoomanaonao, a me he ia no hoi, ke nana iho he  koena keia no kekahi kanaka i lilo he luahi, na keia lua weliweli ma ka piko o keia kuahiwi anoano mehameha. 

Aole i pau.

 

Halawaiana  Pauaka

Liberala Hawaii

He Moolelo Pakalikali e.

(Hoike ke Kiu no ka wa Ehiku.)

Ua noho ka halawai a ka hui hoomokuahana Liberala i alakai ia e Wihkoki, Buki a me Nawahi maloko o ka Hale Maauauwa kahiko i ka wa o J. Piikoi, oia ka Hale Makeke ma alanui Moiwahine, i ka hora 7 a me hapa o ka po Poaono, Novemaba 21.

Ke hui ia na kane Hawaii, na hapa waihooluu ano like ole, na wahine Hawaii a me na kamalii (hapuu), na poe i hookupaia a me na poe aea maluna mai o na ale, @ e hiki no ka heluna i ka @ ma ke koho aku.

 

LAWELAWE HANA PAHEMAHEMA.

Ua heluhelu ia ka mookuauhau o ka halawai i hala e ke Kakauolelo a apono ia me na hooponopono no ka piha i na pauaka o ia moolelo.

Waiho ia mai la ka papa komite he 15 laia, ma ka pa 3 laia o ke komite o ka mahele hookahi a pau na Mahele Elima o ka apana koho o Honolulu nei, oia keia:  Mahele 1 - R.W. Wilikoki, J.W.. Kahalewai (haiolelo mamua o Waianae a e noho nei ma Manoa) a me Mr. Kamakauwila o Kamoiliili.  Maheie 2 - J.W. Pipikane, D.W. Kahuakai (haiolelo hoohulihuli kue moekolohe, inu ona, hoomanamana a peia aku) a me Mr. Kahahawai.  Mahele 3 - J. Pamawaho (o Waialua mamua), J.S. Kukahiko (ka hamabaga nui) a me Kimo Oio.  Mahele 4 - C.B. Maile (Puuku mua o ka Hui Kalaiaina i kipaku ia), Mr. Mauliawa a me Mr. Holoua.  Mahele 5 - D.W. Pua, Mr. Kanoa (aole o Puhiula o Kauai, aka o uka o Waoiani) a me Mr. Kalaehao o Kunawai (i kiola pinepine ia mai ka noho kiure ana o ke kau i haia).  O keia na laia komite o na Apana koho elima o Honolulu nei a lakou i pahonohono ai - o ka mea kahiko a me ka mea hou ma keia po - ka mea hoi a ka Buke nui i olelo maopopo mai ai, "he nui aku ka nohae o ka apana kahiko i ka apana hou."

Kaheaia ke Komite Kuwaena (a waiwai paha) o ka hui e waiho aku i ka lakou hoike.  O keia laau kaulana a ke alii a Kekuokalani (o Hoolehelehekii) ka lakou hoike.

 

NA HAIOLELO.

Mahope o ka popopulu ia ana o na hana, ua haawi ia i manawa no Kauka Hamona (keia haole malihini haalele loa i na kanaka Hawaii a i hoopii iho nei ia Aimoku [w] Hawaii) e puhi mai i ka palu no keia lau kanaka hookahi a oi.  O kana poolelo, ke ana waiwai ma ke kumukanawai, ua like me ke kii guia a Nebekane@a, i unuhi ia mai e Ailuene Buki, aiaila ua pii mua ae la ka lili o keia haole i ka puali anaaina o ke aupuni, no ka mea a ka aina ka keia haole e hoomakaulii nei a Ailuene a me Wilikoki e hunakeie a e hamo puna nei iua o ka lehulehu.  E makee wale aku ana no ua haole nei i ka nui o ke daia i haawi ia ua lakou na anaaina.

Pehea ia hoi ua haole hoopukapuka aina nei e haawi ole mai nei i kona mau aina ma na kumukuai haahaa mai, oiai aia no ka lilo o kona mau aina i kahi o ke mele a ka pelehu "pokeokeo."  Laiaina pu ae ia no hoi ka ahewa i na mikanele, na poe nana i hapai ae ia Hawaii ma na anuu kiekie loa a komo i ka heluna o na aupuni naauao loa.  Aole ilaila wale, aka ua noke pu ae ia oia i na poe waiwai, a e pai ana i na limahana o ka aina.  Heaha ka pono o na limahana, ke ole e loaa ka waiwai i kekahi poe?  Hiki anei ke hana na limahana me ka uku ole ia aku me ke dala?  Ua lilo no nae na olelo a keia malihini haalele loa i mea haouli na keia anaina.

Pau kana, alaila o Wilikoki mai.  O kana poolelo, o na hipa eleele, ka inaina i ka Ilamuku, ka opukeemoa no hoi i ka Moiwahine i ka lilo o na oihana aupuni ia hai aole ia ia me Ailuene Buki a peia aku a peia aku.  Ke ninau iho kakou ia kakou iho, "Heaha ke kumu e loaa ole nei na hana aupuni ia kakou?"  Ka haalele no hoi paha i ka wahine mare a lilo i ka wahine manuahi,  ka epaepa no hoi o na hana, ka hakihaki kanawai no hoi o ka aina, a peia aku.  Kohu a hanohano anei ka oihana i na kanaka hakihaki kanawai?  Aole wahi kohu iki.  He kue keia i ka olelo kumu o ka aina, oia hoi, "Ua mau ke Ea o ka Aina i ka Pono."  Aole o na hupo a me na jopa ke hopuhopu ia a hookoe na luna aupuni.  Ina kakou e manao aua e lilo ka honua ia kakou, alaila e hoolohe kakou i keia olelo hoopomaikai mua loa i haawi ia mai ai:  "Pomaikai ka poe haahaa o ka naau, no ka mea e lilo ka honua ia lakou."  A peia no hoi na olelo hoolana a Kamehameha III. i kukala mai ai, "O ke kanaka e hana ana i ka pono, o ko'u kanaka ia."  Nolaila, ina haliu na Hawaii a maliu i keia leo o ke alii e moe nei i ka honua, e lilo ana ka hooponopono ana o Hawaii aupuni ia Hawaii kanaka.  Nui no ka paipai ia o keia haiolelo e na poe e mele ana:

"Kamau kiaha i olu,

I pahee ko puu ke moni."

Pau ka Wilikoki, o Nawahi mai mahope aku ona.  Eia kana poolelo:  Hoao! Hoao!  Hoao hou!  Ka hoopai paewaewa o ka lunakanawai hoomalu i na hihia sifa, kona hookahi ma ka aoao o ka lahui, a ina lilo ka nui ia lakou ko ka manao (hookahuli aupuni paha, kaua aku a kaua mai paha, kipaku aku paha i ka Moiwahine, a pehea aku ia) o ka lahui.  Ina owau hookahi, aole hiki, a peia aku a peia aku.  O keia haiolelo ka mea nana i hoole ka moolelo o Hawae, ka mea naua ka olelo "hookahi no Hawae, lauhue Kona." a i hoomaewaewa aku hoi i ka Haku nana keia olelo mana e ulu nei ka limu, "o ka pule ikaa ke kanaka pono, he lanakila nui ia."  Ina e hele ia iloko o ka ululaau a pule aku i ke Akua e haawi mai i ka lanakila no Hawaii i keia ia, e loaa ana no iaia hookahi, aka ina e pule wale no ma ka lehelehe me ka manao ole e hana i ka pono no ka aina, hoka no e like me kou hopohopo honua.  Ina haalele i na manao lili pilikino a kamailio maluna o ka mea e hoea mai ai o ka pomaikai i ka aina a me ka lahui, oia auanei ke kalaiaina nana i kukulu i na hana kuliu no ka pono o kona aina hanau.  E paanaau auanei i na hanauna a pau no ka wa pau ole.  Aka o ka nui waie iho no o ka leo ma na hana houhou aku a po ka ia, oia ka mea hoike mai he neo ka haawina i loaa i na wa i haia aenei, no ka mea oia ka hoa palalauhala o ka hale ahaolelo o keia aupuni, wahi ana.  Heaha na kahoaka hoiomua o ka aina a me ka lahui i loaa iaia?  He neo mai iaia ponoi a i ka lahui.

Pau ka Nawahi, alaila ua lilo ka manawa ia L.W.P. Kanealii, keia kumulena palaualeo a Waihee i hoouaa ai.  O ke poo manao a keia moho, o ka hoio no ka pomaikai o ka huli ana i ke Kiu o ke KUOKOA a me PAKAINA e hoolaha nei i na moolelo pauaka hauhili a ko lakou mau halawai hoeepa a na kupueu o Waolani.  Wahi ana, makemake au e loaa pono oia (kiu) @.  I keia wa i aka iho ai au me ka olioli nui, oiai e noho pu ana no au me ia mamua o ka haiolelo ana.  A no kona ike ole ia'u ia wa, hoo@ ao la au i ka moolelo a Kaalulaau i ka paa o na maka i ke kepau.  No kona maka weiaweia la'u, noialia he pili ka'u i hooheio ai na na a e haawi aku ana au na kuu mau na Waieha e ike iho iaia kuu aina hanau, ka mea nana i koho ia'u e hookolo i ka meheu o ka poe e ake nei e hoopau i ko Hawaii noho alii a e hoololi ae i Ripubalika.  Eia ka pili ia'u e paa nei, aole oia e puka i lunamakaainana no keia kau ae o 1892, no ka mea he lili oihana me ka nana oie i ka pono no Hawaii, oiai ua kahiko oia i keia pono aua e kulolo nei me kaiawe ole mai i mau kanawai maikai.  A i keia wa, akahi no oia a manao ae e haawi ma ke kukaia na oihana aupuni, ka maunu hoopalaimaka ekaeka e kau aku nei imua o Hawaii.  Aia na ka mea koho kiekie ia, nona aku ia ua oihana aupuni nei.  Ina peia ke kaona, alaila e ko ana keia mau lalani olelo a kamalii:  "Paia, paia ka maia a kuu moopuna, hoi mai he opeapea ko ia."  Peia okoa iho ia no oia i na kau i haia, he maia a me ke opeapea na haawina loaa i ka lahui i kona mau kau o ke komo ana.

Ina e manao ana kakou, e like me ko Kanealii ma, o ko lakou mau lili ka pono o ka aina a me ka waiwai, ma o na hana ia i hooulu ia maluna o ka aina, e aho e lawe mai oe i kanawai e hoolilo ai i ka leho i daia keokeo a i na pohue i daia gula, i oia ai na mea a pau o ka aina.  Ina e kukulu ana o Kanealii, Wilikoki, Buki a me Nawahi i mau hana nui e hoowaiwai ai i ka aina a me ka lahui, e like ia me na mahi laiki, na hale hana hao, na hui mokuahi, na mahiko, a me na hana hoowaiwai e ae e ku nei maluna o ka aina, i loaa na uku mai ka $17.  a pii aku a ka $100, o ka malama i na wa i haia, a ua o Kanealii ma i ulupa iho nei a emi na uku i ke kupihipihi, e pii ana anei ua uku hana ia lakou?  He hiki anei i ka ilikole ke hoowaiwai i ka hune?  E oia anei ko kakou makapehu o na iwi maloo na alakai?  He kalaiaina naauao anei ka hahai mahope o na ao ana a na palauaielo e like ae ia me lakou nei?  Ma ka hua o ia laau e ike ia ke ano o ia laau, a ma ka hana hoi a ia kanaka e ike ia ai ke ano o ia kanaka.  Heaha ka lakou nei mau hana ano nui a kakou i ike ai e hanai aku ai kakou?

Maanei ua poolelo mai ia o Pua penei:  Ua hoohota atu vau ma ta hare ahaorero i na roio no to ratou hoofilimeaai nui.  Ua loaa ia hoi kan aiaaia a ka lahui e nuu nei a puua ke kania-i.  Wahi hou ana:  Ua tufaa vau ma ta reo o ka rahui no ta pono.  Ke ike nei ia hoi ka lahui i kona hana hou ana i ka punawai  o Kalihi a me ka mouo o ke a wa pae o Laupahoehoe, a hoopenoponopono ia hoi e hoihoi mai i na apana aina o Paukunui a me Alanaio no na eepa o Waolani.  Hu ka aka i keia tahiti.

Pau kana, ku mai o Ailuene Buki haioieio Poahiku penei:  Ke hoike aku nei, ke hana hou ia nei keia kuikahi e Mota Kamika.  E ku ana au ma ka aoao o ka lahui (ole wale) e kue aku a hiki i ke kanaka hope, no ka mea ua hana iho nei au eia i mua o oukou ka'u mau pono, ua nui a lawa, aole oukou e hume i ka malo.  Paiahea io no na pono a ua o Ailuene, no ka mea, eia ke emi mai nei na uku hanu ma na wahi a pau o ka aina,, oia ka paha keia ku o ka e'a a ka lepo i ka manahune e kanu mai nei i na maia maia o ka e'a.  Wili ka pohuli o ka maia a ka puhikole e hoopunana ia mai nei na pooia.  Oia no ia ka mea o ka hoopaneeenee ia o na wahi kenikeni a na keiki hoonoho-hua ona a pau i ka haalele.

Pau kana, ku mai ana ke kanaka hiwa paa, eia ka no Honuauia mai a he Peresidena no ka hui kalaiaina maiaila.  Eia kana poolelo:  Ua hele au i ka halawai o ka ponei, o Kahoonei ka Peresidena a ua ike au he hui kamalii a lapuwale, a peia aku.  O keia ae ia ka makaua a keia kanaka o ka mioi ana mai nei o Honolulu, e hele mai e ruia ia Kahoonei a e hehi iho i ka hui makua i ike ia ae ai kana hui he oha pili wale.

Auhea wale ana oe,

E ka negero o Maleka,

E hana a puukaui,

Hoohoa mai maanei.

Kiu.

 

Aohe Romeaia a keia pule, ua lilo i ke au a ka hewahewa, a i keia pule ae paha e hoea aku ai.