Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXX, Number 42, 17 ʻOkakopa 1891 — Page 2
This text was transcribed by: | Ululani Victor |
This work is dedicated to: | Samuel M. Kamakau |
Ka Nupepa Kuokoa
KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.
Ka Nupepa Kuokoa
ME
Ko Hawaii Paeaina i Huiia
No ka Makahiki $2.00
No Eono Mahina $1.00
Kuike ka Rula.
AUHAU NO KA HOOLAHA ANA.
@@ 1 2 3 4 5 6
@ Iniha $1.00 $1.50 $2.00 $2.50 $2.75 $3.00
1 Iniha 1.50 2.00 2.50 3.00 3.50 4.00
2 Iniha 2.00 2.75 3.50 4.00 4.50 5.00
3 Iniha 2.50 3.50 4.50 5.00 5.50 6.00
4 Iniha 3.00 4.00 5.00 6.00 6.75 7.50
5 Iniha 3.50 4.75 6.00 7.00 8.00 9.00
6 Iniha 4.00 @@ 7.00 8.00 9.00 10.00
O na Olelo Hoolaha a pau e hoouna ia mai ana no ka Hoolaha maloko o keia Nupepa, e hoouna pu mai me ka auhau, a ina aole aohe @@@@.
HOOPUKAIA E KA
HAWAIIAN GAZETTE CO.
H. M. WHITNEY, Luna Nui,
J. U. KAWAINUI, Luna Hooponopono
POAONO, OKATOBA 17, 1891
KE KUHINA WAIWAI NO WASINETONA
Ma ka mokuahi "Australia" e hoi aku ai o ka Poaono nei, e holo aku ai ke Kuhina Waiwai no Wasinetona, ma ke ano he Elele kuikawa no ke aupuni Hawaii, a e nana i na hana a ke Keena Kuhina Hawaii ma Wasinetona, oiai aole i hoi iki ke Kuhina Kaaka ma ke kahua o kana oihana mamuli o kona mai loihi, a eia he mau ninau ke waiho nei e pono ai ke hoonoho ia kekahi kanaka nana e hooponopono ia mau ninau. E paa ana no o Mr. Kamika i kona hookohu Kuhina Waiwai, malia paha o hoi koke mai no, a i ole ia e noho loa aku ana paha.
HE ELUA MAU MAKE KAULANA O ENELANI.
Ma ka mokuahi Belgi@ i hekau mai ai ma ka nuku o Mamala i ka Poaha nei, me na mea hou he elua mau la ka makamaka loa mai ko na mea hou mai ai ma ka mokuahi Australia o ka Poalua aku nei.
Ma ka Poalua, Okatoba 6, ua haalele mai la i keia ola ana o Right Hon. W. H. Smith, ka Haku mua loa o ka Oihana Waiwai a alakai o ka aoao aupuni iloko o ka Hale Ahaolelo Makainana o Enelala. Ua hanau ia oia ma Ladana i ka la 24 o Iune, 1823, a nolaila ua piha a oi aku i ke 66 kona mau makahiki i ka wa i make ai. O ka mea e pani ana i kona makalua aole i akaka, no ka mea he kulana hiki ole keia i ka pono laukua wale mai no.
I ka la 6 o Okatoba, ma Brighton, Enelani, make aku la o Kale Kuene Panela, ke alakai o ka lahui Ailiki iloko o ka Ahaolelo Makaainana nui o Enelani, no ke ake e loaa ona aupuni kuloko no Irelani, mahope o eha mau la wale no o ke kau mai ana. Ua hanau ia oia ma Avondale, Wicklow, Irelani, i ka 1846, a nolaila he 45 wale no ona mau makahiki i ka wa i make ai. Malia o kona make ana, e lokahi hou ai ka lahui Ailiki ma ka hoopapau ana ma ka aoao hookahi me ka mahae ole.
E Akahele mai ia Kakou.
Kakauia e HAWAII NAWALIWALI
He nui na mea a kakou e lohe nei a e ike nei maloko o na nupepa e kala ana me ko lakou mau leo, a e i ana, "Eia ke ola, a eia ke Kuokoa mau ou e Hawaii," e lawe mai ana i na kumu like ole a panee mai imua o kakou, me ka olelo mai oia ka mea e mau ai ke "kuokoa" o Hawaii, a e oni ole ai hoi o kona Noho Moi. Aka, o ke kahua nui nae o ka lakou mau kalaimanao ua hapala mau ae lakou i na makua misionari a me ka lakou mau keiki, me ka hooili mau ana i na olelo o ke ahewa maluna o lakou, a na lakou ka i kaihi ae i ka pono a me ke kuonoono mai ia oe ae e ke kanaka Hawaii. Ea! he mea kupaianaha loa keia ma ka nana aku.
Na na makua misionari anei, a i ole na na keiki anei a na misionari i a'o aku i na kanaka Hawaii e hoohemahema a e hoopalaleha i ka lakou? A na lakou anei i a'o aku i na Hawaii e ai uhauha a e palaualelo? Auhea iwaena o keia poe kakau manao e hoino wale nei i na keiki a na misionari i hiki ke ku mai a olelo ua hiki iaia ke hooiaio ua lohe pono oia mai ka waha mai o na keiki a na misionary e i ana, a olelo aku ana paha i kekahi kanaka Hawaii, mai hele i ka hana, a e hoonui paha i ka inu ana i ka rama a e noho uhauha me ka hiamoe wale ana no ma ka hale, a pela wale aku? Ke i nei au, aole loa e hiki i kekahi o keia poe kakau nupepa ke ku mai ma ke ano he kanaka uhane oia a hooia mai i ka lakou mau mea e hakuepa nei he oiaio -- aole loa. Nolaila, ina aole e hiki i keia poe kakau nupepa ke hooiaio mai imua o kakou i ke ano a me ke kahua o ka lakou mau hoahewa ana, alaila he mea makehewa ia kakou ke hoolohe aku ia mau olelo hakuepa.
Ke ao aku nei keia leo ia kakou a pau -- i ole ai kakou e hilinai kuhihewa wale maluna o ka mea io ole, a mai hoahewa wale hoi i ka mea a mau mea paha a kakou i maopopo ole ai ia kakou he hewa lakou. O ka uku anei keia a kakou na Hawaii e panai aku ai no ka lokomaikai i hanaiia mai ai ia kakou? E hoomanao kakou, ina aole mamuli o na hoomanawanui pauaho ole ana a na makua misionari, ina la aia no kakou ke noho nei ma ke kulana like me na lahui o na Mokupuni o ka Hema, a i ole ma kekahi kulana e ae i oi aku ke ino, ma ke ano he lahui poo ole, a he kuewa maopopo malalo iho o na kukuna olinolino o ka la.
E hoonaniia ke Akua no Kona hoouna ana mai i na poe puuwai aloha i o kakou nei a loaa ai hoi ia oe e Hawaii he Aupuni Kuokoa nou e haaheo ai. E nana mai oe e Hawaii opio me ke akahele i keia a e kaana hoi me ka hopuhopualulu ole.
Ina paha he poe ino keia e like me ka mea e kapa ia nei, alaila ma ke kumu hea la lakou i a'o aku ai ia Kaahumanu a me Kauikeaouli (Kamehameha III.) he mea maikai e kukulu ia ke aupuni maluna o ke Kumukanawai, a e lilo hoi i Aupuni Moi Kumukanawai ko ke Alii a e pono hoi e hana ia i mau kuikahi mawaena o keia aupuni a me na aupuni nui a ikaika o ke ao nei.
No ko lakou makemake anei e kaili, a i ole e hao wale paha i ke Aupunu Hawaii no lakou? Ina oia ke ano o ko lakou manao, alaila he mea maopopo aole loa lakou e a'o iki ana i na 'lii ma ia ano. Aka aole oia ko lakou manao, o ko lakou ake nui a me ko lakou iini o ka noho ou e Hawaii maluna o kou aina kulaiwi ma ke ano o oe no kou hookele, alaila he mea ia na lakou e haaheo ai a e hoonani mau aku ai i na Mana Lani no ka holomua o ka lakou hana iwaena o keia lahui. O kela ko lakou iini, a oia ka lakou moeuhane mau a hoi wale aku la no lakou me ko lakou mau ohohina iloko o ka luakupapau. Eia nae, o ka kakou uku iho la keia e kapa aku nei he poe aihue a he poe alunu, a pela wale aku. Ea! he oi aku a ka mea hoohilahila nui wale, nolaila ke noi nei au e kapae ia au mai kela ano ae, a e haawi aku i ka mahalo no ka maikai i hanaia mai; aole loa he like iki o ko'u manao me ko kela poe hakuepa a hilahila ole no hoi.
Ina he makemake io ko na keiki a na misionari e kaili ia Hawaii nei iloko o keia manawa, ua hiki anei ia kakou ke manao iho aole e hiki ana? Ke olelo nei au, he wahi mea uuku loa keia, aka aole ia o ko lakou makemake; o ko lakou makemake o kou holomua ma na ano a pau, a ua ike ia kela mea. Aole o lakou hoihoi i kou ilihune loa. Ke olelo nei keia poe he lili ka na keiki a na misionari i ka pii ae o na kanaka Hawaii maluna o ke kulana kuonoono. Ea! he hoopunipuni ino loa kela, a ua hiki loa ia'u ke hooiaio aku i ka'u mea e kamailio nei, oia hoi ka mea hiki ole i keia poe kakau nupepa.
E nana ae kakou ia Maka (M. P. Robinson), he keiki Hawaii maoli. Ke noho kuee nei anei oia me na keiki a na misionari? Aole loa; he hoaloha maikai loa oia no lakou, a he kanaka hoi i mahalo nui ia e na mea a pau. Pela o Konela C. P. Iaukea, he Hawaii maoli, e nana i kona kulana me na keiki a na misionari, aole loa he eneenemi i ike ia mawaena o lakou. He mau Hawaii e ae no kekahi, oia o Jno. Ena, J. F. Colburn, J. A. Cummins a me kekahi poe e ae.
Ke olelo nei au me ke kanalua ole, ina he mea hiki e loaa he kanalima o keia ano poe iwaena o kakou na Hawaii ponoi, alaila he mea oiaio aole loa e noho kekahi haole ili keokeo maluna o kekahi noho kuhina, a mau oihana kiekie e ae paha, oiai aole loa e ae ana ko kakou mau hoaloha e lawelawe ia ko kakou aupuni e na kanaka o na aina e; oiai ua lawa no ia kakou ponoi iho. Aka, e like me keia wa e kee nei, he mea hupo no kakou ka manao ana e hiki ana i na kanaka ilihune o kakou ke hookele, oiai auhea ko kakou hilinai ia mai e na poe mea dala nui. E manao ana anei kakou ua hiki ia mea ma e hele wale mai nei ma na alanui me na lima iloko o na eke o ke kuka ke hookele i ko kakou aupuni? Ma ia kumu paha e manao ia nei he lili na keiki a na misionari ia kakou. Aole loa o lakou lili, aka he makee lakou, o lilo kakou he mea hoopahenehene ia e ko ke ao nei. Heaha ka like a heaha ke kohu o ka oihana Lunakanawai Kiekie i kekahi kanaka o kakou? Auhea ka ike kanawai o na kanaka Hawaii e hiki ai ke lawelawe i keia oihana a kulike me ke ano o ia oihana? Aole loa he kanaka Hawaii iwaena o kakou a pau e hiki ke manao ae ua hiki iaia ke noho malaila.
Nolaila, ke ao aku nei au ia kakou a pau: O ka mua, e hooikaika i ke ao ana ma na mea e naauao ai. O ka lua, e hooikaika ma ka imi ana i ka waiwai. O ke kolu, e malama i ka inoa me ka maemae. Ina e loaa keia mau mea a pau, he mea oiaio aia oe e Hawaii maluna o na oihana kiekie a pau o kou aupuni.
E kamailio hou aku ana no au maluna o ke kahua koho balota.
Honolulu, Oct. 6, 1891.
Na Hoolilo o ka Oihana Makai o ka Mokupuni o Oahu nei no ka Malama o Sepatemaba i hala.
Mamuli o ka uleu o ko makou Kiu hana mea hou, ua loaa mai ia makou ka hoike o na lilo o ka Oihana Makai no ka mokupuni o Oahu nei, o ka malama o Sepatemaba i hala koke iho nei, malalo o ka hooponopono hou, a oia keia e waiho ia aku nei no ka pomaikai o ko makou poe heluhelu. O ka pololei o na huahelu, aole no e kanalua ia:
Uku Ilamuku $291 66
Na Hope Ilamuku (2), na Kapena ku wati ole, na Kakauolelo lehulehu (7), na Wiliki hoopaa lawehala a me na makai kiai pono (3). 1,413 00
Wati 1 -- Aole kapena, 1 lutanela a me 20 makai 880 00
Wati 2 -- Kapena Makaila, 1 lutanela a me 20 makai 960 00
Wati 3 -- Kapena Naholewa, 1 lutanela a me 21 makai 1,000 00
Na Kapena haole kiai po (2) a me na makai haole kiai po (5) wale no 500 00
Hale lala o Waikiki - 1 kapena a me 8 makai 385 00
Koolaupoko -- 1 Hope Makai nui a me 4 mau makai 140 0
Koolauloa -- 1 Hope Makai nui a me 5 mau makai 135 00
Waialua -- 1 Hope Makai nui a me 3 mau makai 120 00
Waianae -- 1 Hope Makai nui a me 2 mau makai 70. 00
Ewa -- 1 Hope makai nui a me 4 mau makai 140 00
Huina lilo $6,034 66.
He mea nui no hoi ma keia papa o na uku malama o na kapena a me na makai, he like ole me ko na haole, no ka mea, o ka uku o na makai kanaka kuhuina, he $40.00 o ka malama a he $60.00 hoi dala ka uku malama o na haole kiai po wale no o ka halewai.
O ka uku malama hoi o na kapena haole, he $100.00, a o ko na kapena kanaka uku he $80.00 wale no dala.
Ma keia e ike ia ai ka hookae o ka Ilamuku i na kanaka Hawaii a hoemi i ko lakou uku malama, a i na punahele iaia, nanai ae la ka uku iluna. E nana ae e ka lahui i ka hooponopono aupuni hookae, a e haawi i ka noonoo maikai no ka laau lapaau e ola ai keia maihehe hookae waihooluu Hawaii a ka punahele a ke Aliiaimoku.
Ka Makuahine Hoopono i Hala aku la.
Mrs M. K. Smith o Kolo Kauai i Aloha nui ia.
Ma ka hora 4 o ke kakahiaka o ka Poaha, Sepatemaba 24, i hala aku nei, ua hiki mai la ka anela o ka Haku a kikeke mai la ma ka ipuka o kona home, a kaili aku la i kona hanu hope loa, mahope o ka piha ana o na makahiki he 49 o kona noho ana ma keia apana o Koloa ma ke ano he makuahine no keia ekalesia. Aloha ino ia makuahine hoopono!
Ua hiki mai oia ma Hawaii aloha nei i ka makahiki 1842, i ka malama o Sepatemaba, a noho liuliu ma ke kulanakauhale o Honolulu, a haalele ia Honolulu i ka malama o Novemaba oia makahiki no, a hiki mai la ma Koloa nei i ka la 4 o Novemaba, a mai ia manawa mai ua noho paa oia ma Koloa nei a hiki wale i kona la i hala aku la.
Ua hele mai oia me kana kane o Dr. J. W. Smith no ka oihana kauka lapaau mikanele, a liuliu iki ko Kamika wahine noho ana ma Koloa nei, ua kukulu oia he wahi halekula humuhumu no na wahine o keia apana, me ka malama pu i na halawai haipule no ka pono o na wahine no na makahiki loihi. A mamuli o kana alakai noeau ana, ua holopono na hana, ua hoohua mai i ka hua maikai a eia no kekahi o kana mau haumana ke noho nei, he hoike hoi no kana mau hana maikai iwaena o lakou. He wahine uleu oia me ka mikioi ma na hana a pau. Ua lilo oia he kokua nui no kana kane ma ka oihana lapaau. I ka wa e kaawale ai o Dr. J. W. Smith, ua hiki no ia Kamika wahine ke haawi mai i na laau i ka poe mai e kii aku ana i ka laau i ko laua home, me ke kuhikuhi pono mai i na rula e pili ana i ke ano o ka laau.
I ka makahiki 1861, ua hooikaika pu oia me kana kane i ka imi ana i mau dala kupono no ke kukulu ana i halekulu hanai kaikamahine. Ua hooko ia mau mea, a ua hookomo nui ia mai na kaikamahine ma ia kula me ka loaa ia lakou o na hoonaauao maikai ia ana ma ia kula, a eia no kekahi o kana mau haumana ke ola nei, e hoike ana hoi i kana mau hana maikai.
I ka makahiki 1887, ma ka malama o Dekemaba, oia ka wa i haalele mai ai kana kane iaia, me ka waiho ana mai i ko kakou makuahine a me na keiki i panihakahaka nona, i mau makua hoi no ka ekalesia o Koloa nei. Ma ia manawa mai, ua hoomau aku oia i ka hooikaika ana i kana mau keiki me kona mau manao aloha no keia Ekalesia a me na Ekalesia e ae o keia mokupuni. Ua nui kona paipai ana i na makamaka haole o Kauai nei "ma o kana mau keiki la" e hapai a e kukulu i hui kokua no ke ola o na kahu ekalesia o keia mokupuni, a i mea hoi e hoomama ai i na hoahanau Hawaii ilihune ma Kauai nei. E ia no keia hui ke ku nei a hiki i keia la, a ke kokua nei keia hui i na kahu mai o a o.
I ka malama o Iune 1889, oia ka manawa i hoomaka mai ai kona nawaliwali i kona kino, a na ia nawaliwali i kono mai iaia e waiho aku i ka hana no ka noho malia ana ma kona home, aka aole ia mea i lilo i mea nana e keakea mai ai iaia ma ka imi ana i na mea e pomaikai ai na kanaka o keia apana a me na ekalesia pu no no hoi kekahi ana e kokua mai ai. E ia keia mau hana maikai ana ke ku nei ma ke ano he kia hoomanao no na hoahanau o Kauai nei, a e poina ole ia ai hoi kana mau hoolala ana i na pomaikai no keia apana e ka poe i ike maka.
No ka mea, e na makamaka, o na hana maikai a pau i hapaiia a hooholo ia imua e kana mau keiki mawaena o oukou e na Hawaii, ua hana laua mamuli no ia o na alakai noeau ana a ko laua makuahine i aloha ia oukou.
Iloko o ka makahiki 1890, ua nui loa mai la ka ehaeha i loaa iaia ma kona kino, a no no ia nawaliwali loa, ua waiho aku oia maluna o kona wahi moe me na kiai e kiai ai iaia i ka po a me ke ao ma ka aoao o kona moe. Aka, iloko oia nawaliwali, aole loa ia i poina i ka paipai ana i kana mau keiki no ke kokua ana ma na hana pono o ko ke Akua aupuni a me na kanaka o keia apana.
Iloko no o ka nawaliwali o kona kino, aka oia mau no ka ikaika o kona manao, iloko no o na ehaeha i'loaa i kona kino, ua hoomanawanui no oia me ke ahonui.
E na makamaka, e hoomanao oukou, he mea maa mau iwaena o na poe i loohia i na ehaeha, ke kaniuhu a ohumu i kekahi manawa, aka o Kamika wahine, aole i lohe ia kekahi mau ohumu a kaniuhu hoi a hiki wale i kona la i hala aku la ma kela aoao, ua ae aku oia i kela mau ehaeha ma ke ano, he mau hoao mai ka Mea Mana Loa mai.
Pinepine kona hoonana ana i kana mau keiki, me ka i aku, "Mai hookaumaha i ko oukou naau, ua oluolu no au e ae aku i ko ke Akua manao, no ka mea ua pono no kana mau hana a pau." Ahonui no!
Aka e na makamaka, ua hala oia, ua pau hoi kana mau hana ma keia ao a me ka lohe ia ana o kona loe aloha iwaena o na Hawaii a me kona mau hoakanaka, a waiho mai la ia kakou ma ke ano he mau keiki makua ole, a waiho iho la i ke koikoi a me ke kaumaha o na hana maluna o kana mau keiki. Aka e hoolana ko kakou mau manao, no ka mea ke i mai nei ka mea haku Halelu. Hal. 45:16. "Ma ka hakaka o kou mau makua, e lanakila auanei kau mau keiki."
Nolaila e na makamaka, e hookanaka kakou, a e koa hoi, no ka mea, no kakou na hana ma keia mua aku, o ko kakou makuahine, ua hala oia ma kela aina mao a laelae, ka aina ana i imi nui ai me ka hooikaika ma keia ao malulelule. I kona wa e noho ana maanei, ua kau mai ke aka o ua aina la imua ona a pouli hou ae, aka i keia wa, ua lilo ua aina la i home aulii nona, ua pii a komo pu iloko o ka nani i hoomakaukau ia nona. No ka mea, he kauwa oia i helu pu ia me na wahine naauao elima.
Kona noho makaukau ana, ua moakaka lea ia mamuli o kana mau hana maikai a oluolu, a ua hua mai hoi ka pomaikai mai kana hooikaika ana, a ua pae mai hoi ka leo oluolu mai ka Makua Lani i ona la, "E pii oe e ke kauwa maikai, a komo pu iloko o kahi i hoomakaukau ia nou mai ka hookumu ia ana mai o ke ao nei, a malaila e maha ai oe no ka wa mau loa." Pomaikai ka poe make iloko o ka Haku. "He oiaio, i hoomaha lakou i ko lakou luhi; a ke hahai nei no hoi ka lakou mau hana me lakou."
T. M. MITCHELL
Koloa, Kauai, Sept. 27, 1891.
Ua noho ka hihia mua loa o Bila Kuekue Kamaa ole i ka Poaha nei imua o ke kiure o kona mau hoakanaka ponoi, no ka hihia mua loa i hoopii'a ai oia he wawahi hale a me ke komo ana i loko o ka halekuai o Painapa. Ua kokua ia ka mea hoopii'a e Hon. J. Nawahi kona loio. Ua noho keia hihia mai ka hora 9:30 a hiki i ka hora 4 ahiahi me ka hoomaha pokole ana ma ka auina la a me ka makaikai ana i ka hale i komo ia ai, me na olelo ike, na olelo hoonohonoho a na loio a me ke ao a ka aha, a ma ka hora 6 ahiahi, ua ahewa lokahi ke kiure iaia.
NA LETA.
Aole e @@@ makemake e lawe i ke koikoi o na @@@ @@@ manao i hoopuka ia malalo o keia poe e ko makou poe mea kakau.
IA HON. S. W. P. KANEALII
Ma "Ka Leo" o keia kakahiaka i hoea mai ai ka Hon. S. W. P. Kanealii a hoike huna mai nei i ka oiaio o kana mau mea i kamailio ai ma ka halawai o ka Hui Kalaiaina.
Ke ninau nei oia, "Heaha na olelo a'u i hailiili ai, ia wai la ia olelo ana, a heaha hoi na olelo hupo a ano kuaaina?"
E Hon. Kanealii, penei: Ma kau haiolelo o ua po la, ua ku ae oe me he mea la ua piha i ka inaina, a ma kau kamailio ua kakele ae oe i kau mau kamailio ana a hiki i ka hana a ka mana Hookolokolo o ke aupuni; a ia wa i hoopuka ae ai oe i ka "hoopilimeai ia o na haole kuewa a me na pake Kini Kiu, a pela aku," a ia wa, ua lohe pono ka lehulehu ia mau huaolelo hailiili au e Hon. Kanealii, a ina e olelo ana oe o ka lehulehu kou hoike. Eia ka pololei o ka lehulehu auanei i akoakoa ae malaila ia po ke hooho like mai ana, ua hoopuka no oe i ua olelo hailiili a ano kuaaina, aka ina no kou piha loa i ka inaina ke kumu i puka hewa ai ia mau olelo ia oe, alaila he mea hiki no ke kala ia oe ke mihi mai.
Nolaila, he mea makehewa ia oe e hoao mai e hunahuna i kau mau olelo oia po -- no ka mea, aole e hiki ia oe ke huna i ka mea i puka mai kou waha ae, ua lohe ia e na mea a pau.
Aole hoi i kupono e puka mai na huaolelo oia ano mai kou waha mai, oiai hoi oe e paa ana i ka Laikini hai Euanelio, a ina e hoomau ana no oe i na hailiili oia ano, he mea kohu ole kou hookohukohu haiolelo ana imua o ke akea.
O keia ae la ka oiaio o kau mau olelo, a o ka makou noi hoi i kou oluolu. Mai hoao hou oe e alakai hewa i ka lehulehu. --KIU.
Honolulu, Oct. 12, 1891.
Na Iapana Hoohaunaele ma Wananalua, Hana.
[Na ka ikemaka i ke kahua]
E Mr. LUNA HOOPONOPONO.
Aloha oe:
E oluolu mai i keia maka peni e hookomo iho ma kahi kaawale o kau pepa, no na mea ano nui a e ehia i ike ia ma Wananalua Hana nei.
Mawaena o ka hora 9 a me 10 a.m., o ka la 4 o Okatoba nei, ua ike ia aku la he auna o na Kepani limahana, malalo o ka Hui Mahiko o Hana, e iho ana i ka hale noho o ke kauka Kepani N. Y. Atisu.
Oiai au e hoonanea ana no ia mau minute, ua loaa ia'u ka hoohuoi he kumu ano nui e hoea mai ana me ka maopoopo ole, heaha la ia mau mea pohihihi.
Ua hala aku la ia la a hoea wale i ke kakahiaka nui o ka la 5 ae Poakahi, hora 6 a.m. Ia mau minute hamau, ua lohe ia mai la na mea hou, ua ku mai nei ua mau lima hana nei nona ka nui he 200 a oi aku, he poe kepa, a hoole mai la aole e hele i ka hana; oiai ka Luna Nui a me na paalalo aku i hiki aku ai i ko lakoku wahi noho e like me na rula mau.
Ia wa pokole no, ua holo koke aku la ka Luna Nui e hoopii, no ko lakou haalele hana, i hoomaopoopo ia eia e me kona Makai Kepani, he 13 kepani na lakou i alakai i keia hana ino, a malalo oia mau hooia i maopopo loa ai, ua hooko aku la oia a loaa na Palapala hopu.
I ka wa i hooko ai o ka Luna Makai i kana apana hana, ua hoole like mai la lakou, a hookahi no ka hele pu ana me keia huina i hopu ia. Ua hoomaka ko lakou iho ana no ka hale Hookolokolo me ka loaa ole o na hoopilikia ia manawa, aka ua maopoopo no nae e hoea mai ana he hopena ano nui. Ia wa no, ua eleu mai la ka luna nui i na mahele olelo Iapana, i hui pu ia me ke kauka Kepani Atisu, e hooikaika ma ka wehewehe pono ana ia lakou ma na ano apau, o hoopau ia ai keia pioloke. A hiki i ka hora 9, aohe hopena o ka holopono, ke nee nei ka manawa i mua, oiai ua like ko lakou paakiki a huhu me na ala paa o Kahua. Ua hooko aku la ka Hope Makai M. H. Reuter i ka mana o ke kanawai. I keia hora o ka hana, aole kana mau makai me ia, ua haalele iho la lakou no na pali hauliuli o Koolau ma na hora ahiahi o ka la 4, no ka hanu ana i na mea huna i ike ole ia malalo o ko lakou kapena makai hou E. M. H. Pinana. Ua kauoha ae la ka Luna Makai i ka lehulehu i hui pu ia me na kanaka hana apau o ka mahiko, e makaukau lakou, malia paha o ala mai keia huina nui a kue i kana apana hana, oiai oia e hooko ana i ka mana o ke kanawai maluna o ka huina he 13, oiai o lakou kai manao ia na lakou i alakai, a o ka hora 10 la e nee nei o ke kakahiaka. Ua makaukau ae la he heluna lehulehu i hiki ole ai ia'u ke helu pono aku mawaho o ka pa o ka Hale Hookolokolo, oiai na kepani aia i loko o ka pa, he poai o na haole a me na kanaka no na ka huina he 50, a oi aku a emi mai paha, maluna o na lio me na uwepa.
Ua puka mai la ka Luna Makai a me ka puka o ka Hale Hookolokolo a heluhelu aku la i ka palapala Hopu i mua o na haneri he lehulehu, me ka hoopuka ana i ka Inoa a me ka Helu, a hooia ia mai la, ia wa kahea ae la oia ia Nawai e kii aku e hopu i waena o keia anaina a hookaawale ae. I ka minute ana i hopu ai, ua hoomaka ua kepani e keakea a hooko i ko lakou i ini maluna o keia kanaka, e kakani ana na waha e like me na piheekelo, he mau kausani.
Ia wa uo, kahea ae nei ka luna Makai i ka lehulehu e kokua.
Ma ia mau minute, ua like ia kahua hoomoana, me ka puali kaua o Balamacita a me Canato o Kili, e welo ana na lio o na keiki lalawai, me na uwepa me he mau koa kaua lio la, e auhee ana na Kepani me he mau pipi ala e alualu hele ia ana i loko o na apana ko opiopio.
E hopu ana i na pauku laau, na pohaku a pela wale aku. I loko o hookahi hora ua auhee liilii aku la na kepani e like me ka puali o Balamacita, a loaa aku la he 7 o ka poe he 13, ia manawa ua paa aku la i ka hale paahao.
Ke hoomaopopo iho au, he hookahakaha ana ia i ke kahu, he huina o na kanaka a pau he 500 a o na wahine pukiki e uwe ana i na kane, na keiki a i na makua no ka makau o make. Mai loko mai o keia huina, he 39 o lakou i loaa i na palapu, aole nae i haihai na lima a me na wawae o ke kalohe.
A ma ia auina la, ua hoao ke kauka Kepani me ka luna nui e hooponopono, aole no he holo pono a hoea i na hora ahiahi.
Ua mahui mai ka mea kakau, ua hoohalahala na lima hana no ka hoohana ia a 11-½ hora hana o ka la, oiai ka olelo ae like e kakoo ana no na hora hana he 10, a i hui pu ai hoi me ka pepehi ana o ka luna i kekahi o na poe kepa nei.
Ma ka po o ka Poakahi a ao ae Poalua, ua kauoha ia na lima hana a pau loa e ku uwati ma na huina alanui a ma na lio kekahi poe a ao ia po me ka manao ia e ala mai ana la na hopena hoopilikia, aka aole i hoea mai ia hopena a pau aku la ia mea weliweli.
Ma ke kakahiaka nui ae, mamuli o ka hooko ia ana o ka i ini o na luna hana, e kakoo ia ma ka pololei o ka ae like, me kekahi pakui hou ae i hooponopono ia e Dr. N. Y. Atisu ma ka aoao o na lima hana, ua pau loa na pilikia a hele lakou i ka hana.
Ma ka Poalua ae a hoea i ka Poaha ka noho ana o ka hihia hoopii a na Haku e kue ana i na kauwa hana, o na loio P. K. Kauimakaole a me J. K. Hanuna, no ka Hana Plant. & Co. S. W. Kaai a me J. K. Kealoha no na lima hana, aua puka mai la ka olelo Hooholo e hooahewa ana ia lakou.
He mau hihia moe mau a moe kolohe ko keia mau la. Mawaena o lakou he mau pihaa ua hala na makahiki he 80, he paa mare ua paa i ka hoopai ia. Ua piha pono keia mau la o na Loio i ka hana, ua oluolu kekahi a ua hookuemaka nui hoi kahi. No ke aha la, no ka mea ua hoolei ala paa no hoi.
He mau hoololiloli hou ko makou, o ke kapena Makai mua he luna Kanawai oia no Kaupo a me Kipahulu, a o E. M. Hanuna opio koonei kapena Makai hou, ua kupono keia mau hoololiloli, oiai hoohui ae la na wahi pikauaua o makou a hookahi lima, ua pono o ka makemake ia o ke aupuni, o ke kanaka e hana ana i kona pono.
HAULANI OPIO.
Hana Maui, Oct. 8 1891.
A Heaha hoi na Olelo Hupo A'u?
Oia ae la ka ninau a ka Hon. L. W. P. Kanealii ia Kiu ma ka Leo o Okatoba 12 nei, me ke noi mai na ka lahui e kaupaono iaia a me Kiu. Nolaila ka mea kakau i manao ai me ka maikai e hoike aku i ke akea, ua kau iho nei au ia oe e L. W. P. Kanealii a me Kiu iluna o ka mea kaupaona a ua maopopo ia'u he mau paona hupo haalele loa kou.
Ke pane nei au ia oe e L. W. P. Kanealii me ke oolea e kaanini ai ko auwae, iloko o keia wa naauao loa o Hawaii, hookahi io kanaka naaupo a'u e ike nei o oe. Ke ninau nei oe i ka ninau nana e hoahewa ia oe. Heaha ka'u mau olelo hupo?
Eia, o kekahi o ka oukou mau kumuhana e olelo ana i kumukanawai hou no ka aina ma kahi o ka kumukanawai e ku nei, a ko mau lima no i hauaoa ai a paa. Malaila e hiki loa ai ke kapa aku ia oe he kipi oe i ka Moiwahine. O ka l@@ aku o kou naaupo, o kou @@@ ana i ua manao kipi nei ou @@ aku iloko o ka halawai @@@ poe holona, e ao ana i ka lehulehu e lokahi pu mai me @@@ kipi i ke aupuni, oia hoi o @@@ ke kumukanawai o ka @@@ hua kahi o ko kakou mau @@@ a pau e paa nei, oia ke ol@@@ waiwai. O keia ao ana au @@@ loa e hoopuka la i palapala @@@ nou, a aohe kiure o ka aina @@@ hookuu ia oe mai kela kipi @@ i hoomoamoa ai iloko o kou @@@ eleele a puai aenei ka le@@@
Ua nele anei ke kumukanawai ponoi i na laau lapaau @@@ hooponopono, hoololi a @@@ kou makemake, i lele @@ nei ka oukou kumuhana @@@ no ma ka hookahuli aupuni @@@ ai? Ke pane nei au, o k@@@ ana i na manao o keia ano e @@@ e wawahi i ke kumukanawai @@@ luwelu, ua like no ia me ka @@@ i ka aina e noho kumukanawai @@@ no kekahi mau la, oiai e @@@@ ana ke kumukanawai @@@ make ana. Oia no na mea @@@ ke! i wa a Kamehameha V i @@@ kahuli ai i ke kumukanawai o Kamehameha III, a pela no @@@ hookahuli kumukanawai o @@@.
Aole anei ua lawa na ola @@@ mae i mohai ia ai i ka 188@ @@@ hana naaupo, i kumu no @@@ hehi ino loa aku ai i na @@@ hookahuli aupuni? Ua lawa loa.
Aole anei ua lawa ka hoi @@@ ana o ka aoao Lahui imua o ka Ahaolelo o 1890, aole e hookahuli i ke kumu kanawai, e like me @@ noonoo hupo mamua o ke koho balota, a ma ka hoololi pakahi e @@ ai? Ua lawa loa.
Me keia mau hoka elua ou a me kou poai, ke hapai hou mai nei no nae oe i keia kumu popopo loa au e oheno mai nei. Ma keia mau ano hana e kanalua ole ia ai kou hupo maopopo loa, hiki ole ke kuhihewa ia.
LAHUI
I ke Ehukai o Puaena
Mamuli o ka hana i hooili ia @@ na'u e auamo pauaho ole, ma@@ ua ae oluolu aku la au e au aku i ka aina po i ke ehukai o Waialua.
Nolaila, ma ka wanaao Poakahi, a ma ka hora 1 a. m. ua kau ae ia au me ko'u hoahele ma ka hana maluna o na lio, a haalele iho l@@ Kapalama no ke ehukai o Puaena, a eia na mea ano nui i hoomaopopoia.
Ma ke alanui hele. -- Aohe mea hauoli e ae a maua e naue nei ma ke alahele, o na kulu kehau wale no o ka po e kaomi malia ana ma ke ea lai malie. Ma ka hoea ana aku i ka home noho o ka makua Rev. E. S. Timoteo, o ka hola 9 a.m. o ia Poakolu no. Me na hiohiona ohaoha o na kamaaina, pa-e ana na leo heahea. Hoomaha iki no malaila, a e hoolawa ana i na ono o na ae kai kaulana la. Oluolu kupono iho la, hoolale ae la makou no ka makou hana i au mai ai i keia kula loa, a i ka hiki ana ae i ka hora i koho ia ai, ua noho iho la ka Ahahui euanelio Mokupuni o Oahu ma ka. --Luakini o Liliuokalani.
He nui na maka aloha i akoakoa pu ae. He luakini nani a maemae keia i hoalaia i ke au o ka Moiwahine e noho nei. Ua hoomaemae kupono ia kona mau paia a @@@ he anoano ke alawa ae.
Ma ka Poaha ae, Oct. 8, ua malamaia ka Hoike Hapaha o ke kula Sabati.
He 4 ka nui o na kula Sabati i akoakoa ae i ko lakou hoike hapa @@ ana, he oia mau no ko makou mahalo nui ana, aka o ka mea m@@ olana loa i ka makou ike ana @@@, he papa kula Sabati o na opio ma ke kula olelo Baritana mai o Waialua, i alakai ia e ka lakou @@@ he haole; no lakou ka heluna he @@ a oi, he mau keikikane, a he mau kaikamahine. Nui ka hauoli me ka manaolana i ka ike ana aku i na opio o na lahui like ole e ku p@@@ mai ana. -- He papa kula Sabati @@@ ka hookuu ana o keia mau hana, ua hookipaia ke anaina holookoa malalo o ka malu o ka lanai pea i hoomakaukau eleu ia ma waho iho, a ua hoolawa iho i na mea o waho ia loko.
Waialua e molale nei. -- He oia mau no ka oluolu kohai o ua ehukai nei, me kona mau kamaaina aloha ko makou hoomaikai, a me ke kahu hoi ko makou puili aloha pu ana. Aloha no,
J. S. KEAWE.
Kalihiwaena.
A ka hora 10 kakahiaka o ka la 27 aenei o keia malama o Okatoba, e kuai kudala ia aku ai e Mr. Luna Kudala Mogana, na pahale i mahelehele ia ma ka anemoku o Manana no na home noho, i ka poe e makemake ana e hookuonoono ma Ewa, a e hoolilo ana paha i home kipa aku