Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXX, Number 25, 20 June 1891 — Ka Haiolelo Pana a Hon. J. H. Waipuilani ma ka Luakini o Mokuaikaua Kailua Mei 26. 1891. Imua o ka Moiwahine. [ARTICLE]

Help Learn more about this Article Text

Ka Haiolelo Pana a Hon. J. H. Waipuilani ma ka Luakini o Mokuaikaua Kailua Mei 26. 1891. Imua o ka Moiwahine.

£ ke Alii ka Moiwahine, ka oiea kiekie Pomaikalani, na poe Hanohano a rae o'u mau hoa makaainana:—Ane i loaa mai nei iu'u ka hanohano o ka puana ana aku i ka haiolelo aiii ilihia a ko kakou Moiwahine i aloha nui ia. Mamua ae o ko'u kakoo ana aku, ke hoonani nei au i na Mana Lani i ka hooloihi ana i ko kakou inau oia a hiki i ka ike ana aku, he Moi* wahine mua loaa e noho ana maluna o ka noho kalaunao Hawaii mau loa, a ke mililani hou nei au i ko na Lani pulama ana mai i ko kakou Moiwahine a makuahine hoi i aloha nui la, a haiawai pu me kakou iloko o keia Haie Hoano; e wa olelo pu me kekahi o kona mau wahi hulu makaainana, • noho ana i ka ikiiki o ka la moanopa kuhaoa o na Kona. £ o'u hoa manu o ka aina hookahi, e kiei aku kakou i muii e leha aku i na hana hoehaa like oie a ko kakou mau Alii Almoku i kukulu ai i ka iakou mau pa-o kaulana, no ka pono o kela lahui kanaka, e hoomaka ana; mai a, Kamehameha 1., ka nai aupuni; ke nana aku i ka hoponopono aupuni ana o Kamehameha I, he hana pahaohao ka uiu ana o ka noeau iloko oia au pouli. Oiai ua ulu mai, aia na kakaoielo akamai, na kuhikuhi puuone, na kilo, na kanaka koa a me na alii kiekie o ka aina. O keia poe oiwi ponoi o ka alna, kana i huli pau mai ai a akoakoa i kona aio, a ui aku i ko lakou ike, i na mea e holomua ai ke aupuni, a nana no e puunaue aku i ka ai e lawa ai ma! loko mai o kona mau haie Papaa, aole o keia waie noj aka ua o-u ia ka omaka ana ae o na manao ohumu kipi i ke aupuni. lle elua pao kauiana loa a Kainehameha 1., i kukuiu iho ai ma* iuna ou e Ilawaii ponaio ole ; o ka mua, o ka nai ana i hookahi aupuni maluna o na kahua kaua ianakila ehiku, o ka lua, o kona kukala ana mai i keia kanawai kauiana o ka maoao, oia hoi Mamaia hoa lvanawak M £ hele ka elemakule a moe i ke ala, o* ke kaona nui o keia kauawai, ua oki ka pepehi kanaka, alaila e nee mai ia. Liholiho Polani, Kamehameha ll.— O kana hana iloko o nalaomaka mua o kona noho aupuni ana, oia no ka ai noa ana o Hawaii nei, a pau ka ai kapu ana. Ma ko kakou moolelo Hawaii, he ai noa keia lahui mamua aku o Wakea, aka 1 ka loaa ana aku o Wakea ia Papa e launa hewa ana me Hoohokukolani ka 4aua kaikamahine hanai, ooiaiia hakaka iho ia laua, a hana iho la i aelike naaupo, e ai kaawaie laua, na ke kane e hana kaawale na mea ai a ka wahine. Mau mai keia hanano na haneri makahiki a hiki mai I ke au o Kamehameha 11, alaila lalau iho la oia i keia aelike naaupo a uhaki ae la, a hea mai ia kona leu alil, 4, e al pu ke kane me kana wahine i hookahi uini ke, a i hookahi ka inu pu ana o kahi mea iki me ka mea nui." I ka au ana aku o na la holuloiulo o Kamehameha 11, ua kau aku la kona hanau muli i ka noho aupuni, oia o, Kaleiopapa Kaukeouli, Kameh*meha lII.—O kana hamare mua loa o kona noho ana ae i ka noho au* puni, "he aupuni palapala ko*u, o ke kanaka pono oia ko*u kanaka;** a maiuaa o keia kahua, i huai pau | mal al oia i kona nianao o ka nui 0 kena lokomaikai, i kau ia ai ke kaolana a puni ka honua, ma ka haawi wale ana mai I ka aina i kona lahui kahaka, aka aole oia wale | no, o kooa imi ana aku i ke Ka o | Hawaii nei a loaa i Pelekaoe. Ua | hoolkaika o)a e imi I na mea e ho--1 lomua al ke aupuni, ma ka noho

kaonoooo, ka malohU a me ke aloha U mai e na Aina E. A ma ka U 15 o Dekemat», aa kolo nuio ae U aa knpnea nei o ka po, a kmiii koiani aku U i kaei makamae o ka Moi Kaleiopap* Kankeoali, UU no a haU ae, h*Ukau ana o, Alekanedcro Liholiho, Kamehameha IV, —I ka wehi KaUana o Hawaii. He Moi oaaoao, o kona hana paka ana I na kaikahi o Hawaii oei me na aapuni naaaao, oia ke kahoaka o ke koiia o kona noeau. Ua hapai oU i na ahahui Uulima, a hahai i na loina hoopooopono aupani a Kamehameha lUT I ka M. H. 1860, aa kakola oU i ka Halemai Moiwahine i puuhooua a i oioina hol e maha ai ke oU o kona lahui kanaka, ka Paradaiso o Hawaii, e Upaaa waie U ke kanaka i ioaa ina paUpu aka mai. I ka hali ana o ka powa o naUoka Moi Liholiho, pii mai la kona hanau mua oia o, Kapuaiwa Kamehameha V. —He Moi iuli ole, he kapaa, he koa, a ua haiamau U kona Noho Alii •ke kapukapu a me ka ihiihi, o kana hana lua ole, oia no ka wawahi iiilli aīiA i ke kumukanawai a Kamehameha 111, a onou mai la i kumukanawai hou ma kona manao ponoi i ka ia 20 o Augate, M. H. 1864, no konalahui kanaka. Ua hoaU pu oia i k« kukulu ana i ka haieaupuni Aliiolaoi Hale e noho ia nei a me ka Hotele Hawaii. Aole i kaha ae ka la o kona noho aupuni ana, hala aku la oia i ka Polikua a Kane, a nele iho la ke aupuni i ka hooiiina moi oie, a mamuli o ka lokahi o ka lahui ma ke koho Balota ana a me ka ahaolelo ma ke koho ana, ua kau aku U ka hiapo a me ka panina a ke Kauluohi i ka Noho Kalaunu o Hawaii, oia o, Lunalilo I.—He hapa kona mau la, ua piha nae i ke aloha, «<ka mea hiki ole ke mokuhia e na waikahe he nui," no ka mea, ua komo ua paa iioko o ka iwihilo o kona iahui kanaka. O koua leo hope loa, "e kanu pu ia au ine o'u mau makaainana;" a pela io no, ke m oe pu la oia me kona mau makaainana ma Kawaiahao. O kana hana hilu loa, o ke kukulu ana i Home no ka poe iihune. Aioha ino! Ina e pii kakou i luna o Puowaina a kiei iho ma ka aoao ma Makiki, e ike iho ana oe i ka Home Lunalilo, e hea mai ana i na palupalu kama ole e ku ae a e naue aku e ai i ka ai ieoole, e noho ai aiii i ka home leoieo-wa-ole a ka puuwai alii i manawalea waie mai ai nou e Hawaii ponoi, Hanohano! kilakiia!! (t kau i ka lani ka hoiowaa ua o Hilo," kau a mau, he kiekie a manomano o ka nui o ke aloha o keia alii i kona lahui kanaka.

Nolaila, e ke olai, ka hekili a me ka makani, mai hoonaueue a hooluliluli wale aku oukou i ka Ilome Lunalilo, no ka mea, oia ka Edena, he halau, he auolo a he ahua hoi e kuu ai ka nae, ka houpo lewalewa hoi o ke kanaka i nana kee ia e na pomaikai. I ka ehu kakahiaka wale no o ka la 3 o Feberuari, 1874, komo hou ana na iima eleele nei o ka make mau loa, a kaili aku la i ke ea o ke alii ka Moi i aloha nuiia, h waiho iho la i ke aupuni me ka hooiiina ole. Nolaila mamuii o ke koho ana o ka ahaolelo ma ka la 12 o Feberuari, 1874, kau ae la i ke kaupoku o Hanalei o KauUlua i ke anu Waialeale, makaheiei i ka iehua maka noe, Daivda Laamea Kalakaua I —Me ka waimaka haioiioi ke hoike nei au, o kakou kana mau keiki e hea mau ai, ua hapai ka la ia kakou maiuna ae ona. He pllina kou e Kona me ia, nau ke alii ma na ano a pau. Oke aheah® o ka Eka, o ka nalu hai o Huika, o ka wai aniani o Kaploiani wai, o ka olu o Keakealani Hale na hoike maopopo o ko kakou noho pu ana, aloalo kuaua ana a nee papa ana I ka la hulili o na Kona, me ua Haku Alii la a kakou. O ka Moi Kalakaua, oia ke alil a ke Akoa i hoopiha ai I kona puuwai alii i ka oluolu loa, ka waipahe a me ka lokomaikai laa ole, a hooneie aku i ua alii la i ka huhu a me ka hoomaaa.

Oka hooulu lahui ka mnkla o kona aupuni, ua hooikaika oia i ka hoolaupai ana I ka aina. Ma ka Hela kanaka o 1890, e loaa ai he mannolana no ka ulu hou o ka lahal kanaka.

Iloko o na makahlki he 16, o ke au o kona noho alll ana, ua mumalu in ka alna e na pomaikai he nui wale. Oke Kulkahi Panailike ke kamawaiwal o Hawaii nei, oia kana hana lua ole o ke aloha, o ka alo hookahi ana a loaa i Maleka a hoihoi moi i pono no kona Uhul, o ke kanaka mikiaia aa ohi oia i ka hua ohaha oka hnnua. Ua hipai oia i na kanaka Hawai! ma oihana kīekie o ka aioa, a ua holomaa na hana aoponi.

O k* M. 11. lb*7, he hoohali kumak«iuivmit a ha&wi maiU oU i kumakanawai hoa no kona aapani, i ma ka hapa bope o ka M. H. 139«), aa holo aka la oia i Kaiepooi e hali i kooa ola kioo, a e hooikaika hoi i na mea e maa ai ke Kaikahi Paoailike a me kekahi maa mea e ae e pooo ai kooa Uhai kanaka. Oiai nae ka Moi e lamiiami ana Uia, e hooikaika ana hoi i pono no kona Uhai, aole no oia i pauaho iki ka imi ana i me* e holomua ai no kona aapani, m hiki i ka hora 2 p. m. o ka auwioa U o ka U 12 o lanaari, IS9l t ua nihi maiu ae U ua kapaea ino nei o ka malu po a maloko o kekahi keena nani o ka Holele Alii o Kaieponi, a kiei i hola I ke Aiii Aimoku o Hawaii, me na lima menemene ole ua Uwe aku U ka malaniaUma o ka Hale oiwi oHawaii. Ia KaUkaua pau ka pae o na alii kane a huli i ka pae o na alii wxhine, i kuiike ai me kona kumuknna nawai, noiaila o kona knikuahine i i aioha nuiia, ka H>iilinn Aiii o Hawaii ua kau ae U oU ma ka Noho Alii o Hawaii nei, oia no o, Liiiuokalani, —Ko kakou Moiwahioe ilihia e noho pu nei mo kakou i keia wa. Aoie e hiki ia'u ke kamaiiio nona i keia oianawa, oiai aoie i hiio ia na maawe o kona moolelo a me kana mau hann, aka ma ka haiolelo alii i pahoU ihonei maiuna 0 kakou, ua loaa he mea nui loa na'u e iini nui nei. Ke kukaU mai nei ko kakou Haku Alii ka Moiwahine, 4, 0 ke kanaka naauao a hoopono oia kona kanaka/' a wahi hou a ka leo Alii, "aoie e hiki ia'u ke hana hookahi, ke ole oukou e kokua pu mai, ma ke kokua ana ma na mea e holomua ai ko'u iahui kanaka, ua aloha au iaoukou-" O keia mau mamala leo alii o ka liula, he hohonu kona ano, aole e hiki ia'u ke milikaa aku 1 kona mau ano a pau. He kino wahine ko ke alii, he poohiwi palupalu, aka he manao keiki kane. Ano eku iluna e o'u ho& auna, e paa i ka leo o ke alii, e paa no a paa i ke kumu pihapiha ia o loko aku, oiai, O ke alii wale no ka'u makemake, O ka iuhi o inaua me ia nei. He mea ole keia nani a kakou i hoohiluhilu ai, no ka mea, e mae wale ana lakou, aka, o ka hooko i ka leo alii, oia ka mea mae ole. Ke manao nei au, ua lawa ka aina i na kanaka naauao a hoopono, aka e hoao aku ia lakou i na oihana aupuni. Ke poloui mai nei ke aiii, e kokua aku iaia ma na mea e holomua ai ka lahui kanaka, he oiaio keia, he kuhihewa kakou e kaukai nei i ke alii wale no e pau ai na pilikia. He mana hooko wale no kona, aia me kakou ka manakiekie oia ka mana kaukanawai, malaiia e wehe ai na pilikia.

Ua aloha oia ia kakou, "nani ka waiohia o keia leo alii, o ke aloha oia ke kaula gula a ke alii i waiho mai nei maWuena ona a me kakou."—A pehea la? Ina e alolm mai, e nana wale aku anui! Aole peia, e <( Kona kai opua i ka lai" e aloha aku laia, maluna o keia kahua l>ahoa, e hoopono a e malama i na kanawai oke anpuni. No ka mea, o na kanawai o ke aupuni i hooholo ia e ka ahaolelo a aponaia e ke alli, no ke alii ia mau kaaawai, a o kona ieo alii e kauoha mai ana i kona lahui e hooko aku. Ua hiki mai au i ka pahu hopu o ka'u mau wahi hua olelo, a ke haawi aku nei au i ko'u hoomaikai i keia anaina kanaka nui. O ka'u amama hope loa, E ola ka Moiwa* hine Liliuokaiani oko Hawaii Pae Aina i ke Akua, a kau i ka Puaaneane, a kanikoo a Palalauhala.