Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXIX, Number 51, 20 Kekemapa 1890 — KO HAWAII ENEMI! [ARTICLE]

KO HAWAII ENEMI!

0 ke kanaka a nupepa paha e hoao ana, e paipai ana a e konokono ana 1 na manao hoomokuahana a noho kuee nawaena o na ano lahui like ole i no* ho maikai me ka oluolu lokahi mai mua mai ma Hawaii nei, e kau la ke kuni leopaeli maluna ona a e hookae ia e ka poe manao maikai a pau, no ka mea, oia ka enemi maopopo o Hawaii nei ! Ua ike mau ia na manao hoala kuee maloko o kahi nupepa Leo mai kona hoea mua ana ae īmua o ke akea, a iloko o ka pule i hala aku la, ua noke mai la oia i ke puhi i ka male o kona maalea ma na mea e pili ana i ka huakat a ka Moi i Kaleponi, e olelo mai ana he huakai imi pomaikai keia no ka poe haole mahiko; he hoolilo i ka pono o ka aina, he haawi aina a e lilo ana ke kuokoa, a e hoopilikia loa ia ana ke kanaka Hawaii; e anai pu ia ana oia a pili i ka paia a o ka noho ana pilikia a me ka ilihune lilo loa kona hopena; a o ka haole mahiko a me ka haole kalepa, e ohi ana ka akau ohi ka hema, a e nui ana ko lakou pomaikai. Ua hoopuka pu ae oia ina huaolelo hoala i na manao nonohua, e hoao ana e ulu mai na imihala a me na kue o ka lahui, a e mokuahana ai ka noho ana mawaena o ka lahui Hawaii a me na haole e noho a e lawelawe nei hoi i na oihana kalepa a me mahiai iloko nei hoi o ka aina.

0 keia mau olelo a pau, ua ike no ka mea nona na lima kakauha nana i kakau kela manao o ka L<o, he wahahee a hakuepa, aka, no ka oi loa aku o ka makemake a me ka ikaika oka iini e hoala ae i ka noho ana mokuahana a me ke kuee, nolaila, ua kapae oia ika mea oiaio a lalau a hoopuka ae la i ka mea oiaio ole; kekahi hoi o na hana ino loa nona ka hopena awahua e kau io mai ai na popilikia maluna o Hawaii nei, ina e puni aku a e maliu aku ka lahui mahope o ia mau alakai ana; he mea nae hoi ia na makou i hoomaopo po aole loa e maliu ia aku 1 ka wa i aneane aku ai o kela kana ka Hawaii kalaiaina akamai e hoi ma kela ao, oia hoi o Simona P. Kalama, ua hoolilo oia i ke kulana o kona mau

hoa makaainana i raca noonoo nui na na a i mea e pule ai i ke Akua no ka haawi raai i na kokua ia lakou raa ka noho ana launa oluolu me na haole. He kanaka noonoo hohonu o Kalama, ua kamaaina i na iniha a pau o ka aina ma kana hana he ana aina; he kanaka nana o ka noonoo imua; ua hoohana oia i ka ike i leaa tata ma ke klila o Lahainaluni ma ua ano hoolaula ike; he 1 kanaka ai pakiko a he akaheie, a mamuli o kona luki kiao a me na hooika- | ika ponoi aaa me ka launa pu ana me na haole lawelawe o*hana f ua pii ae oia a loaa ke kuonoono Ua noho Luiamakaainana oia no ka lahui, a ua ikeia kona manao nui no kona lahuikanaka; a pela no i ikeia ai i kona wa e kuka pu ai me na Alii, no ka mea, be puna* hele oia t na Lii o ka aina, a ua mau no ia haawina aloha lahui ona a hiki wale i kona make ana aku. Aia i ka aneane ana e hiki mai ka anela o ka make a lawe aku i ke kino uhane o ua S. P. Kalama nei, ua ui ae la kela i ka poe e Loooho aku ana a pane mal la i kekahi e noho aku ana i keia man bna> oieio ano nui: '*£ hai akn oe I kuo

lahtti māl Hiwiii a Kaoa», o ka pono vak oo om ka boip« • noho i e hana lo%>K« pooeai haole ma oa * pmnika noho ana »op«ni ame o* liaaa plli i ko km noho ana kino a mc ka ahine.**

AaHea ni olelo naiuao a sao makoa e ae i 01 ako i ko keia»oa«ai aloba »ahui i baU ? Me bc U i kona mau hora bope loa, o kooa »ao hoa makaaiaana ka nea iloko o kona ooonoo. a hoowi ta ac la i kda mau huaolelo kuahaua a kooa lunaikehala i »akee i ka pono ame ka pomaikai ao kona lahui. Ua noonoo, ua kilo 4 a ua maopopo iaia ka hopeaa o ka nobo kue aku i na haole, aole oia i makapo i ka ike ana la mau mea; a he nui na hooiaio e ku mai nei no ka pololei me ka naauao o na hua olelo a kela kuhipuuone o na la i aui aku la.

E nana aku kakuu la Tahiti, ae hoomaopopo no kakou i ka oiaio o kela mau ole'o a Kalama. Ua ulu mai la ka noho ana kuee mawaena o ka lahui Tahiti i na haole, nui ka lakou mau hanaino me ka hooikaika e hoopoino i na haole, a o ka hopena ua huli mai la na haole a paio i ka lakou mau hana ido a me na kue, a o ka paniaa loa oia no ka lilo ana o Tahiti malalo o ka hae 0 ke aupuai o na haole, a ke mau nei ka welo ana o ka hae Farani maluna o ia aina ame ia lahui. Ua nele lakou 1 ke aupuni ole, aole o lakou hae, aole hoi o lakou kuokoa; a o ia mau haawina a pau, ua ulu mai no ia mamuli o ke kue aku i na haole. A e nana ae hoi kakou i ka mea hou e loheia mai nei no ka paemoku Caroline, oia hoi kekahi maheie o Maikonisia, aia ke ala mai ia na Sepania e lawe ae ika aina. Ua kue aku na kanaka i na Sepania, a ua pepehi a make i kekahi o na alii kiekie o ka mokukaua, he lutanela, a ua hoomaka mai la na moku e kipu, a ua hoio na kanaka i kuahiwi, pau na hale i ke puhiia i ke ahi a pau kekahi poe i ka lukuia, a ua nui no ka pilikia. Oke kue aku me na hana ino ke kunau o keia.

A pehea hoi o Samoa, kela aina miikai nona ka lahui maikai i noho maluhia me ka lokahi me na haole mai mua mai a hiki wale no i ke komo ana aku o na olelo hooulu kue a hoala eneenemi me ke alakai hewa a ka ona a mea kakau hoi oka Lto. E nana kakou i ka hopena oia iahui. No kekahi mau makahiki loihi, ua noho maikai keU* aina, a ua hoomakaia na oihana hoo waiwai aina, a ua oluolu ka launa ana ona kamaaina me na malihini. Aka mahope mai ua mahaoi aku la ka mea hakuepa a puni hoala haunaele, a hooulu ae la i ka manao inaina o ka Moi a me ka lahui Samoa i na haole, a kauo aku la. A heaha ka hopena i ike ia ? Ua maopopo no ina mea a pau. Ua hopu pio ia ka Moi; ua lawe pio ia a pomaikai kona hoihoi hou ia ana i ka aina hanau. Ua pau kona noho Moi he noho kii wale iho nn; ua kohoia he mau luna aupuni haole, a I maka nawai Kitkie ke poo rupuni, Iyia ka mana a pau, he kanaka I knemaka, eia ae ke holo mai nei, o Dccederkrantz kona inoa Nana e koho ka mea e noho ana ma ka-noho rrioi ke hiki aku oia i Samoa, a ua olelo ae oia, aole i maopoj>o kana moi e koho ai, o Maiietoa paha a o Tamast se paha. He inoa moi wale iho no nae, a<>ic '«»a he mana. O keia Lunakunawai Kiekie hookahi ka mea mana, o kana olelo olelo hooholo, a o kana kauoha ka hopena, aohe mana hou aku. A o kela mahaoi nui nana i alakai htwa ia Sa moa, ua holo mai, a ua lohe ia aole loa oia e ae hou ia e hehi i ka lepo o Sa moa. Ua ulu mai keia pilikia malun.. o kela lahui no ke kue a me na hana ino i na haole.

E like no me ka makou mau oltlc mau mai mua loa mai, hookahi wale no Paemeku o ka Pakipika e paa nei i kona kuokoa a me kona mana, a oia no o Hawaii nei; a o ke kumu wale no i paa a i mau ai ia mau haawina, no ka naauao ma ka hui pu ka noho pu a me ka lawelawe pu ana me na haole. Ua noho pu a ua noonoo pu no na mea e pono ai ka aina, a ua oluolu a lokahi na manao ma na mea e pomaikai ai. E nana kakou i na kanaka Hawaii a pau i komo pu aku ma na ano oihana a hui a lawelawe pu me na haole, a me ka poe i apo a lawe i na kuhikuhi ana a na haole, e ike auanei kakou ua holomua lakou aua kuonoono. E nana kakou ia Keoni Naone, ia A. Fernan jdez, Keoni Ina, Keoni Kamaki, Keoni Kolohana, P. P. Kanoa, H, Bekelema oa, a me kahi poe e ae. He nau komu! hoike keia a pau e hoaiai a e nani a kela mau huaoleio kaulaaa a S. P. Kalama; a he pono e hoonaauao ka lahui | a e kaupale loa.i oa olelo paipai hoala kuee aka mea oaoa i hoaU ke kuee ooa Samoa a ioaa ai ka hopena piliaia i | kona Moi ame kooa lahuikaoaka. Ka | ifeea hoi i hele aku ai iloko o ka hale | mo rama ma Samoa a Ulau e ioo i ke kiaha rama me ka hoopuka ae i na olelo ioo 1 ka Emepera o Gtremania, a e ole kooa pee ana pakele ai mai na lima oka poe Geremaoia. O keia ibo la ka eoemi, o ianei t a*he mea e aku. O ka mea kakau o ka L» ka eoemi i ka pooo •ka Uhui Hawaii, e Uke me kooa eaeeni aoa a lilo ka pooo o ka Uhoi Samoa,