Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXVI, Number 32, 6 August 1887 — HE MOOLELO NO Lonoikamakahiki KA Pua Alii Kiekie na Kalani. Ke Alii Nui o Hawaii. [ARTICLE]

HE MOOLELO NO Lonoikamakahiki KA Pua Alii Kiekie na Kalani.

Ke Alii Nui o Hawaii.

fKAKAl i\ NO K A Nl.-PF.PA KIOKOA.}

IKA pau ana o ka lakou ai aaa ua oukemake na aliu c loaa ona *ai i auau ae hoi i ke kai o ko laua mau ilu i haule iho hoi paha ea, kani pono ka naue; aole hoi e enaneo ka iii i ke kawau kai no ka mea oka auau ana i ka wai ea, he mea ia e mau ai ka »i--ikai o ke o!a kino alaila ea. ke hiolani aku ia o na alii o!u ke!a he vai o lalo.

Ua huli hele aku la ko laua mau hoa holo nioana i wai auau no iaua a ua loaa aku la he wahi kiowai e pi)i ana ma ke kipapali: o Kalualii ka inoa oia wahl Ua kioohu ae !a lakou i ka wai i!oko o kekahi umeke pohue nui a hoihoi koke aku la imua o na aiii a auau iho la na alii a pau ke kawau kai o ko iaua mau ili, a hiana pono iho !a lakou me ka oieio aku o na alii i ko laua mau hoa penei: he keu hoi ha keia o ka aina pali nui waie ka; ua makaikai no hoi au i ko'u aina ia Ha waii aole peia, he oi ino loa aku ne» hoi •;a pali o keia ke hele 'la a honi.

1 aku ia ko laua mau hea, he oiaio no hoi paha ia o ka aina io no hoi nei t noho ai ka paii, ke ike pu ae la no hoi i ka hele o ka paii a hoohueio. -, \Hhope oka pau ana o ko lakou hooluana ana, ua ia lakou e hiamoe hooluolu no ia koena po. I ke ao ana ae o kekahi la, ua ala ae la iakou mai ka hiamoe ae, ua hoomakaukau mai la na kanaka no ko lakou oaina o ia.kakahiaka, a ua hoea pu mai la na kamaaina o ia wahi 10 lakou nei, me ka haawi pu ana mai i na maiihini i ke aloha kakahiaka; ua panai pu ia aku hoi ia haawina e na maiihini me ka maikai. I ka ike pono ana mai o na kamaaīna ia lakou nei, ua ane lelele ko lakou hauii i ka hoomapooo aoa mai i kekahi kanaka kulana an® hanohano a eehia hoi, me kekahi wahine pu ma ia kuiana iike. Oiai ua nohoaiii iho la ka muia wehi lani ma na papaiina q ke aiii wanine me he 'la hoi e i mai ana "he pua oia i ka .-ekiu, i puia i ke aia mokihana; ae oiaio noe iike me keia hooheno.

i Mapu ka hanu oka lauae tna paii Nlapu no i ka paii o Waialoha j Aioha wale ana ike kapa huki palai Palai kahuli ioie uka o aiakai Noe wale mai no ka maka o ka lehua makanoe Xoeka iehua makanoe wiwo i ke anu Anu aku i ke ala kipapa laau I ka u'i ka nani ame ka maikai o na helehelena o ua mau aiii '!a no a eiua a kakou. Ia manawa i hooho mai ai na kamaaina me na ieo ehohia i ka hauoii penei, he noho waie ae nei no hoi ko makou a eiemakule, aoie no hoi he wa a ua make, akahi no a ike pono i na oiwi kino nani lua oie o ka maikai o na hiohiona e iike me olua Ia nianawa olelo aku ia kekahi o na kamaaina penei: e oluolu oukou e na malihini, e kaia mai ika ninau a ka oukou poe kauwa kamaaina nei ina paha ua kaa loa aku ia mnwaho o ke kupono iko oukou kulana.

i Ia manawa, i aui ae ai ke aiii kane | i kona kahu, a ea ae la ke poo o LoI ; a nana aku la oia me na helehelena oluoiu i na kamaaina, a pane aku la Ua oluolu makou e kaia aku, ina he niau ninau ka oukou no makou nei a pau, a i oie ia no kekahi paha o makou e noho aku nei. Ia manawa no i pane mai ai ke kamaaina nana ka ninau, ae; no oukou no a pau iea ka makou ninau Owai ia ko oukou mau inoa pakahi a mai hea mai nei ia oukou, a e hele aku ana ia thea ka oukou huakai ? Ia manawa, ua kali iki o Loii i ka hoike pakahi ana aku iko iakou mau inoa. a penei oia i hoike aku ai. 0 ke kmi noho ioa leeia i ki wai o Mokapu 1 noho a eleele a iimua na alii O Liloa Laea o Kaumanamana O Lonoikamakahiki keia o ka pua a Kaiani Nona hoi ka ia onionio ili mai&e kea Oka inoa hoi o keia alii wahine a oukou e īke mai la. 0 ka Laa oheohe 0 ke aka mahana 1 kupu a kapalulu kapalule ka pua Ka opnu pua loiohe hemahema ia o Kaikilani Nona la lau 01010 no Kanaloa

Ia manawa i pam ae ai na lipa o na kamaaina i ko lakou mau maka, no ka maka'u a hopohopo i na aiii, oiai aole a lakou wahi makana o kawini ana mai imua o na aiii. He kapu make ko na alii i ka wa kahiko. a'e no i ke aka» he make ku b m«*a a he oi loa aku nei hoi keia, no ka mea ua haiawai pu he maka no he maka me na alii nui o Hawaii Ia wa, hoike hou aku la o Loli penei eia na hoe waa ikaiaa o ke alii, Kapa hi, Komoanaikaiwa, eia o Hokuula, he keiki hookama, o ko'u nei inoa o Loli a owau ke kahu o ke alii kaae i holo

mai nei t a mai Hawaii mai nei makou a e holo ana makou i ka makaikai a na alii nei, n*>liih ea, ua lawa paha ko oukou makemake e oa kamaaina no na mea e pili ana ia makou. Ia manawa r pane mai ai na kamaa* ina, ua lawa, a e hoi ae makou i kau hak. e hoomakaukau i mau wahi mea ai na oukou e na a'u. aole nae hot ka nui aku. o kahi no e loaa ana. Ia wa, i huli hoi awiwi aku ai na kamaaina a hnoholo iho ia lakou e hele kekahi e hoike aku i ka lohe i na kanaka a pau mailaila aku a hik: loa i Waikolu, a e heike aku ua pae mai na alu o Hawaii oia hoi o Lonoikamakahiki. a me Kaikilamaiiiwahmeopona a aia iwaho oka piko one, kahi i kajt ai ka «aa o na ahi He mra j?r>no i kou mea kakau ke hoakaka aku ma keia wahi o ko kakou hoonanea. 0 keia aina o na aiii i pae A>. uia ke Koolau o Mol©kai % aole nae h oka inoa mua o ia aina aka he inoa keia i ma ka inoa oka papa konane a ua mau aiii nei i konane ai, o Kalaupapa ka inoa o ka papa konane a ua mau alii 'la, i konane ai 1 ka vra i hele ia aku ai o ua poe kanaka nei ina ke ano he mau luna e hoike aku ana i na kanaka. ua pae mai ke alii o Hiwaii oia no hoi o Lonoikamakahiki ke aiii o lakou i lohe wale ai, o ke alii keia nana i luku nui mai nei na alii o Maui. a me kona pukaua.

U3 kau ka hcl» ia lakoo, me ko lakou manao kohihewa. o ka holo mai no la; nei o ua aiii nei e kaua unai ia lakou a lilo j/uuiehū no kēkihua] | kaua, e hke aku la me Kamalalawalu ! ma, eia ka he mau moeuhane palaualeio ia a lakou i manao lalau ai. I ka wa i noho aiii ai o la manao lalau iloko o ko lakou mau naau, ua hoakoakoa ae la lakou ia iakou iho e hui, a e kuka no ko lakou j>ono o ka hele ana aku imua a haiawai me ke alii nona j keia moolelo a kakou e hoohialaai nei. j l ko iakou kuka ana me ka malie, ua j hoea mai la keia mau manao like oie iwaena o iakou, oia keia: Ina he maka'u j ko kakou aole kakou e hele aku ehui aioha me ke alii, o make mai auanei kakou. aia no ia ia kakou. aka he mau mea like wale no nei i ko kakou noonoo ana, ina he manao ko ke alii no ko kakou make, aleiia, e noho no kakou a e make no, e hele no hoi imua o ke alii a e make no. Aka, h* make hanoiiano nae ia o ka« kou e make imua o ke alii, maiia paha hoi ina e ike iho ke alii i ko kakou mau maka i ka amo ae, alaila, e aloha iho oia ia kakou i na hulu makaainana iepo kanu hoi ana, he ole loa ko kakou maka'u honua a noho kakou aole hoi kakou e heleaku e ike ia laua i r.a alii, he mea pono ia kakou e heiee ike i na alii e lawe pu aku hoi kakou i ka kakou mau wahi makana unua oua kau aiii'ia oia hoi keia. I ai l'a. Puaa, Moa,Kapa a peia aku, ina e iawe aku kakou i ka kakou mau amkana aioha imua o ko laua hanohano, ina e apo aioha mai laua ia kakou a i ka kakou mau makana, alaiia, he oi ioa aku ia o ko kakou pomaikai pookeia loa. Ia manawa a lakou i kuka ai me ka oluolu ua hooholo iho la ka hapanui o na makainana i akoakoa mai ai ma kela halawai, e lawe lakou e hookupu aku iko lakou mau wahi waiwai imua o ke alii, e like me ka mea maa mau o keia lahuikanaka, he ipuka hamama he umeke wehe wale, noiaiia, ua iiuiiu iike ae la kela mea keia mea no ka lakou niau makana ike aiii.

I ka manawa i makaukau ai o ia mau mea, ua hele like aku la na kane na wahine a me na kamalii me ka lakou mau makana pakahi ma ko lakou mau lima.

1 lko iakou wa i hoea aku ai i kahi ; kokoke i ko ke alii wahi e noho mai ana, ua pania paa īa ke a o Kalaupapa i ka nui o na kanaka, no ka mea hoi, o ka aina no hoi keia i holo ia i ke mele alii o ua alii nei. Heahea ka nui o Kalaupapa, A ka Pali iki au i ohia Kike ka pupu olenalena. A kapahiau i na makam. I ka wa 1 ike aku ai ua mau alii nei 1 ka nui hewahewa launa ole mai o na kanaka, a rae ko laua mau hoa aloaio ehu kai, ua hoopuiwa ia ko lakou mau noonoo pakahi i ka ike pono ana mai i ka nui-o na kanaka e nee aku nei i ko lakeu wahi e noho ana, a oia ka ke alii i hopohopo ai no ka mea, aoie oia i holo pu mai me kona koa kaulana i k* oia hoi o Puapuakea a me kana kumu ao laau, a ina paha o ko lakou kaua, e poino ana paha ke alii noka mea he uuku loa lakoo i keia wa, i ihona wale no paha auanei i ke alii i ka ak> hookahi aku i ka puumake. no ka mea. he alii ikaika no o Lonoikama kahiki. be koa a me ka wiwo ole, a pe ta pu no hoi me kana keiki ho«kama.

la wa ua noho lakou oei me ka makaukau nui, a oiai ka huakai kanaka nui e hookokoke ioa mai ana i kahi o na alii e noho ana, ua ike moakaka akm la na alii i na kane a roe na wahine, a na kamalii, e hele mai nei, tne na puaa moa, ai, ia, kapa ma ko lakou mau lima pakahi, me na helehelena o ke ohohia a me ka hauoli i ka ike ana mai i na alii o Hawaii e lualai aku ana, aohe

he m*u mea kaoa ma ke hkov m*Q lima, aka. he maa mea at waie no, e (a«e mit ana bkou i ka bk<xi mao mea ai i ai ako ka waha alii i ka lak.cn mau mea ai. ! ko lakoo halawai pu aoa me ke alii. ina apo aloha aku ia na aiii i na maka ainana o ua pali Koolau la o Molokai, a pela pu no hoi na makaaioana i apo akn ai i ca aiii, ua hoopiha loa ia ka naau o na makaainana i ka hauoli palena ole, ua hookupu ria makaainana i ko lakou waiwai nte ka »>lioli nui, ua be)e na w-3hine ma na |iali i ke kui opihi, hmu. i mau mea hoonoono no na mea ai a ke atii Ua kalua na makaoinana i na puaa.

moa, i mau mea ai na na alii, he mau la kanaka nui ia o ua k«olau la, oiai. akahi no a hiki na at?i nui ma ia mau paii keolau, ua hoolawa ia na mea kupono no ka papaaina» i kela la keia ia, ua haalele aku !a na kanaka i ko lakou mau home, ua hoi aku la lakou a noho pu me na alii, ma ke ano hoolaukanaka aku i na alii no ia manawa a laua e noho ai ma Kalaupapa. ua noho aku !a na kanaka ma ke ano hoolealea i na alii, ma kela hana fceia mau hana lealea o ke au kahiko, a he hana maa no ia i keia lahuikanaka mai ka wa kakiko loa mai, a ke hoopuelo mai nei no ia hana o ia wa i keia manawa a kakou e noho nei, ua lilo la mau la he mau la kanaka nui no na Koolau.

I ka wa i lohe ai o na kanaka o kekahi mau Koolau aku. aia ke alii ke noho la ma Kalaupapa, ua hele nui niai-M ew>fcs*ptt-tnsn?rain, ua hele mai \akou a noho pu me na alii. I ka manawa i ike ai o ke aiii kaue, ke nai loa mai nei na kanakae noho pu nei me iaua, ua hoohoio iho la oia, e hoi lakou a kahi e kokoke aku ana i kahi wai, ilaiia lakou e noho ai, ua ninau aku ia ua alii kane nei i na kanaka auhea ko onei wahi wai kokoke? Ua hoike mai ia na kamaaina, aia i uka o Waihanau aia ilaila ka wai maikai. Ua manao au e hoi kakou iiaila e noho ai, he wahi weia o kai nei, e aho paha e hoi kakou iuka maiia paha he wahi oluolu ia, no ka mea, ua maa ma kou i ka noho ana o ko makou ama mauna, o Waimea i Hawaii, he oluoiu maikai ke ea o ia aina, pela au i manao ai e hoi kakou a kahi e oiuolu ai o ka noho ana, no ka mea. ke nui loa mai nei kakou i keia wa. Ma ia mea, ua hooholo iho la ke aiii a me na kamaaina e hoi lakou iuka, i| kahi e kokoke aku ana i Waihanau. ua hoomaka iakou e pii iuka me ke aiii, a aia ma kahi e kokoke ana i ka paii o Koioa, o Makanaiua ka aina ma kahi aoao o ka loko kai o Kauhako, ma ka aoao makai oka wai o Waihanau ina ka aoao mauka o ke kumu o ka pali, maiaiia iakou i noho ai na alii a me na kamaina o ua mau Kooiau ia, he wahi ia e hookokoke aku ana i ka Paii a he wahi oluolu ia i ke alii, ua ane hanu aku la i na ea huihui o ke Kauiupaii. (Ao!e : fuu.)