Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXVI, Number 15, 9 ʻApelila 1887 — HE MOOLELO NO Lonoikamakahiki KA Pua Alii Kiekie na Kalani. Ke Alii Hui o Hawaii. [ARTICLE]

HE MOOLELO NO Lonoikamakahiki KA Pua Alii Kiekie na Kalani.

Ke Alii Hui o Hawaii.

KAKAL* IV NO KA NLPEPA KUOKO.A.] IA wa hoo; au ae U ke alii o Maui i ka- * na olelo ana me na eiemakule, a huli hoi aku la ke aiii e m i kona ai'na kakahiaka, me kona mau kanaka. A i ka pau ana o ko lakou hoopiha ana i ka iua o ka inaina, kauoha aku la oia i kona poe kanaka a pau loa, e hoomakaukau i ka lakou mau mea kaua ka ai a me ka ia. a me na ponoolakou a pau no ka pii ana i ke ahiahi oia la. no ka aina mauna, e haiawai me Lonoikamakahiki. Ua h x)ko ia ka leo alii i keia manawa. Ia wa oieio aku la oia ia Makaku Kauhiaimokuakama, Kekuapanio a me Paoa, ke kumu ao iaau a Makaku, e heie iakou ika hale ona elemakule, no ke kuka hou ana no na mea e piii ana no ke kaua, ke ae oie mai ke alii o Hawaii īke noi kohu ole ake alii o Maui no Puapuakea, a hoomaka aku ia lakou e hele a hui hou me na rae na eiemakule. Hoomaka hou iakou e kuka no na mea e pili 3na no ka pii ana i uka o Waimea, a me na mea e piii ana i ke kaua. A penei na hoakaka paiau ana elemakuie | Ēke alii e hooiohe pono oe i ka I maua mau olelo, a ma ka maua mau! jalakai e loaa ai ia kakou ka ianakila, e I hoolohe pon© oe: Ina oukou e pii ana i uka i keia ahiahi a moe oukou i kahi e kokoke aku ana i Waimea, moe oukou a ao, aiaiia, pii aku oukou a hui pu nie ke alii o Hawaii, a na olua hoi ia e kuka pu, ina no hoi no ka pono aole hoi he olelo ana, a ina no hoi no ka pono ole, o ka hoomaka no hoi ia o 0 ke kaua ana E olelo nae oe i kou mau koa a pau ioa, e noho lakou iluna o ka puu o Hokuula oia no ka puu i iako pono ī na pohaku. No ka hoehu kana no ua iako ko kakou aoao i ka pohaku—O ia pohaku o lu.ia o keia puu, he pohaku mama, he A-na i ka wa e hoonou ai ī ka pohaku i ke kanaka, aole e poino ioa ke kanaka, oia nae ka puu a na elemakule i kuhikuhi aku ai. No ka mea, ina e lalau ae na koa ou e ke alii, aoie e hala ana ka lima, e pa ana ko iakōu iima i nei mea maikai o ka nui oka pohaku. Oia keia: "Pa me he Nehu la ka noe o Alakai, Ka lalau ae no a loa ke kohekohe." He iki olelo keia la e ke alii, o ka malama ka pono, a ku no hoi ko makaia. He mau olelo hoonahili waie no nei a na elemukule e kaii ana laua o ka hoea mai o na kanaka o ka moku o Kona. Ke hele awiwi ae la ka la ma kena alanui heie, aoie he kaii mai o ke au a me ka manawa, oia paha ka hiki ana ae Ika hora io kakahiaka, oia ka manao koho a kou mea kakau. Ke pa la nae ka makani me ke ano ikaika ke kuupau iho )a hoi na kukuna wela o ka Ia ma luna o ka iii honua, nona pahakeia kannenae.

Mo'a unounoo Puna i ke akua wahi[ne, Mo'a makali ka ohia o Moeawakea, Ke nana aku ia lūna o Halaaniani Ka papa ale ka Pahoehoe. Oia ka wa aua alii nei i huli pono aku ai kona mau maka, a nana aku la i ka uliuli oke a o Kaniku, i kela wa ana e nana ana aohe ike o kona maka i ka uhuli o ke a. Me he mea la ua uhi pu ia ka uliuli o ke a o Kaniku, i ka ula i na kanaka, a oia ka ua alii la i ninau aku ai i na elemakule. Heaha hoi ka mea ula e uhi pu mai la ike a o Kaniku ? He kanaka paha ea ? wahi a ke alii. Hoole mai la na elemakule, aohe kanaka, he ula lepo la au e ke alii, e ike la, o ka makani nae ka mea nana i lawe aku ka lepo a hoolei iho la iluna pono oke a o Kaniku, oia ka ula au eke alii e ike aku la. A heaha ia makani wahi a ka ninau a ke alii ? Eia ka haina a na eiemakule a me lta laua mau wehewehe ana. O keia makani, he Pili-a. Iho jxno ae la ma na puu, komo aku nei hoi keia makanihe Wkileia ahumawehumakaniikahi hookahi pu o puilipuahiohioaela,leleliiliiae ia ka lepo iluna, a i eka-aa aeai o na makani, uhola iho la i ka lepo ilu ila o ke a o Kaniku, oia ka ula o ke a au eke alii e ike aku la, aohe kanaka he ula lepo. E ka mea heluhelu ke ikeae b kaua he ula kanaka kela, aohe he ula lepo O na kanaka no keia o ka moku o Kona a ka elele i hoouna ia ai. Aole nae i hoopau ia ka imnao kanalua o ke alil Ke hooluana īki h no lakoo i kela manawa, aka, o na maka nae o ke aiii o Maui, ke naoa pono la no maluna o kela a o Kaniku, ke nee mai la nae ua ula la imua a hiki mai la i Anaehoomalu t akahi no a hoomaopopo ke alii aole ka he ula lepo, aka he ula no i na kanaka.

!a wa olelo hoa aku la o Kamalalawalu i na elemakule, aole paha keia he uia lepo, ke h'X»maopopo nei au he uia kanaka keia e nee mai nei imua. I aku la na elemakule» pela io paha, akahi ia hea ka paa o ka ula i kahi bo> kahi, a ke nee io mai nei imua, auhea !a kakou i ike aku wahi a na elemakule, Ua ike no na elemakule he kanaka no keia ula e nee awiwi mai nei, he mau hana hoeepa wale no nae ka laua i ke alii o Maui: O kahi no paha oka poino, Hoea mai ia ua ula nei i Puako, a ke ike aku nei ke alii a me kona poe kanaka, he ula kanaka keia ua hele a hewa i ka wai ua mea maikai o ka nui ona kanaka oka moku o Kona. Hiki mai la ka maka mua ona kanaka ike one o Kaunaoa ? oia ke one mawaena o Kawaihae a me Puako, pania ia iho b ia one paa i na kanaka. O ka maka hope nae, ke ula hele mai la no i hope me ka ike ole ia aku o ka panina o hope o na kanaka. Ia wa huli ae la oia i kona kaulanaaina a olelo aku la e hoomakaukau i ko kaua mau koa, mai kali eia ka wa kupono no kakou, e hume a paa na malo e liuliu na Ihe laumeki a paa i na lima; e hooinakaukau na Maa, na Pololu, na newa, no ka hoouka kaua ana me ka Hawaii. Ia wa o Kamalalawalu olelo hoalohaloha aku Ia i ke leeiki una, ia Kauhiaimokuakama. E kuu keiki e — Pehea hoi oe i ike ole ai i ka nui o na kanaka oka moku o Kona ? Eia na kanaka la ua hu i ke pili, i ua mea o ka nui launa ole o na kanaka, ina oe i olelo ae he nui na kanaka o Kona, ina no la hoi o Maui aku la, noho no la hoi kaua, aole hoi e hihi, o ko olelo no aohe kanaka o ka moku o Kona, Oia ko'u kumu i aa ai e holo mai e kaua, me ke alii o Hawaii —

Ina penei ka nui o na kanaka o ka moku o Kona. E oi pakela loa aku ana na kanaka o ka moku o Kohala, ka moku i akena ia ac nei 1 ka nui o na kanaka. Ei ae no ka moku kanaka la o Kohala. Ua le-i-Kohala i ka nuku na kanaka la o Kohala, akahi no au a hoomanao mai la i ka olelo a kahi keiki a Lanikaula oia hoi o Kamohai, e aua mai ana ia kakou aole make holo mai e kaua o niake auanei i ke alii o Hawaii, o ko kakou hoopaakiki mai nei no hoi ia e h®lo no ke kaua, o ka olelo ka paha ia o ka pono, ina kakou i ae aku nei, aka he mau olelo makehewa wale no nei a'u e hoike aku nei. Ia wa olelo mai la o Makaku, ua oki ka olelo e ke alii, ho aku kakou imua no ke kahua kaua, aole hoi i pa na poo 0 kakou o ka Maui i ka laau a ka Hawaii, ku ha'u e no ka hoi kakou, e hoao ae paha hoi na keikikane o makou, a noho malie ae no hoi oe e ke alii nana 1 ka mea nana e kaili ae ka hae o ka lanakila, akahi no hoi a hoohana ia kuu mau lima punahele, a me na io huki a me o'u mau olona uaua. I hou aku la ke alii, e hoihoi mai ka'u mau olelo, ho aku kakou imua i ke kahua kaua, ina no ka make ua niake iho la, a ina no hoi no ke ola a ua ola iho la no hoi. Ke īke pu ae la no oe eka mea heluhelu ke koho e la no ke alii o Maui 1 ka make— "Ke mimihi elano o Kaukuiki pokii hoalohaloha ma. Aloha wale"— I kela wa ua hiki pono niai la ka maka mua o na kanaka i Kawaihae. Olelo aku la ke alii o Hawaii i na elemakule, e hoouna aku paha olua i | elele e olelo aku i na kanaka o Kona e hoomaha iki a pau pono ae hoi ko makou mau hemahema, alaila hoomaka ke kaua ana Ae mai la na elemakule, ae he mea maikai ia. Hoouoa aku la na elema-1 kule i kahi elele no i holo ai i Kona, e hele aku e hoike ia lakou aia a makau- j kau mai na koa oke alii o Maui, alai- ] la o ka hoomaka no ia o ke kaua. | Ia manawa pane mai la kekahi o na | alakai o kela aoao mai, heaha ka mea o | ke kali ana ka i no ua makaukau mua! ia, a me kona mau koa no ke kaua ana? E hoi aku oe a olelo aku iua alii ia, e hoomaka ke kaua, oiai ko makou mau hou ikaika e paa ana i ka ili. Ia wa ke hoi la ua elele nei a olelo aku la i ke ahi, ke olelo mai no keh aoao e hoomaka no i ke kaua i keia manawa, aole ka he wa e kali hou aku al Oiai ke eueu mai nei na puapua o na manu a Kuhaimo^na. Ina ha pela ua hikl Kahea koke aku la no ia ia Makaku, Paoa, Kekuapanio a me Kauhiaimokuakama, o lakou no na alakai ona puali koa kaua, a hoomaka aku la lakou e laina i na koa imua e halawai me na koa o ka moku o Kona. A hiki aku la lakou ilaila a hālawai pu, a haawi na aloha, a mahope o ia wa o ka hoomaka no la o ke kaua. Ua hiki pono ae la ka la i ka k>lo he hon īa awakea hoi ia ia' kakou i keia wa. I kela wa e kaua ana naaoao a elua, ua hoio aku la no ua wahi eiele nei a kahi mamao ku mai ia e nana i ka aoso lanakik. {AaUi/««.) |