Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXVI, Number 5, 29 Ianuali 1887 — HE MOOLELO KO Lonoikamakahiki KA Pua Alii Kiekie na Kalani. Ke Alii Nui o Hawaii. [ARTICLE]

HE MOOLELO KO Lonoikamakahiki KA Pua Alii Kiekie na Kalani.

Ke Alii Nui o Hawaii.

[KAKAL' IA NO KA MPEPA KLOKO.\.] {He mea pono ika oiea Kakau Moolelo ke hoakaka aku, oiai, ma ka paanaau ka mea i maa i keia Lahuikanaka, āka, he like ole nae na mea i paanaau i kela a i keia mea. A ma ka mea i paanaau i keia mea Kakau Mooleio, ma ia alanui hele oia e hele ai a hiki i ka pau ana o keia Moolelo.)

EPONO AU E hoakaka aku i na kupuna o ke alii nona keia moolelo. I ike mai na hanauna hou o ka Hawaii i na kupuna, a me na makua. a me kona mau kaikuaana, na pokii, ame na kaikuahine, oka lakou alii, nona keia moolelofcaulana e pulelo aku nei. 0 Kiha (k) noho ae la Kaohikinuiokalani (w), hanau mai na laua na keiki alii, he elima ko lakou nui. Kia na inoa pakahi: Liloa (k), maho{>e aku ona, he mau mahoe, Laeanui (w), Kaumanamana (w) Kalani (k), Pinea (w). Noho ae o Liloa i kona kaikuahine ponoi ia Pinea, hanau mai o Hakau (k) oia hoi o Hakau a I.iloa. Ua olelo ia he (Pi'o o Hakau.) Noho hou ae o Liloa ia Akahiakameenoa (w), hanau mai o Umi (k) oia hoi o Umi a Liloa. Penei kahi moolelo o keia keiki: I ka wa i launa kino ai o Liloa me Akahiakameenoa fw). "I aku la o Liloa ia Akahiakameenoa, i noho oe a i hanau ke keiki a kaua, a ina he kaikamahine; alaila e kapa no hoi oe ma kou aoao; a i noho hoi oe a i hanau he keikikane; alaila, e kapa iho oe i kona inoa o Umi.

A i hanai hoi oe iaia a nui, a i nmau ananei oia i kona makuakane, auhea la ko'u makuakane ? Alaila, e haawi aku oe 1 keia malo —oia hoi, he Malo Puakai, ahe Kookoo Kauila, oia hoi ke Kauila o Puukapele, ame ka Lei, oia hoi ka lei Niho Palaoa o (Nalukoki), oia ka inoa oia lei Niho Palaoa. A e olelo aku oe e iho ae a loaa au i'alo o Waipio—i ke kahua Hale i Pakaalana, a ina e kau ia mai ka "Aha 0 ke Alii, oia o Aliau'a;" alaila, e pii ae no la maluna o ia Aha, a o ke kanaka nui poohina e nioe ana ma ka Puka Pakaka, oia ko makuakane, o Liloa ia ke Alii nui Aimoku, e hele pololei no oe a noho iluna o kona u-ha. —Nona hoi ka 'Paepae kapu o Liloa.' O Laeanui (w) laua o Kaumanamana (w), aohe i hoike ia ka laua mau kane, a me ka laua mau keiki. Nolaila, e hoaui ae ko kakou noonoo, no ke keiki hookahi i koe a Kiha, laua o Kaohikinuiokalani, oia hoi o Kalani, 0 Kalani a Kiha. Noho ae o Kalani īa Kanaloakuaana (w), ke kaikamahine a Kaomealanilimakapu (k) ke Alii o Hilo. Hanau mai o Puapuakea.

Noho hou ae o kalani ia Ilikeamoana, ke kaikamahine a Moana (k) ke alii o Napoopoo. Hanau mai la o " Lonoikamakahiki ka Pua a Kalani ?> Nolaila, he aina alii o Napoopoo, ke one hanau oka makuahine o ka mea nona keia Moolelo. £ hoaui hou ae kaua e ka mea heluhelu i ke alii e noho ana ia manawa. O Liloa ke alii e noho ana ia manawa, i ka wa i hanau ai o Lonoikamakahiki, oia ke alii Ai-aupuni, mahope iho o ia manawa, ua hoonoho aku la o Liloa la Hakau i kana keiki hiapo maluna o ka noho alii, aua lilo ia Hakau ka hooponopono ana oke aupuni, oia hoi ka Mokupuni o Hawaii A o Umi hoi ka lua o ke keiki a Liloa, a o Kekahi inoa o Umi, "o ka puipui a kalawaia." Hookahi mea a Liloa i haawi ai i kana keiki hope, ia Umi—oia hoī ke Akua. Penei oia i olelo ai ia Umi, e kuu keiki, e Umi, ua haawi au i ka noho alii aupuni ana i ko kaikuaana ia Hakau, a o ke Akua hoi o kaua, ia oe hoi ia, oia hoi o ( Kukaihmoku)

A hope o ko l iloa make aoa ua hoomaka laua e kue kekahi i kekahi, a ua hakaka laua ma Waipio—a make o Hakau ia Umi } na ke keiki hookama a Umi i pepehl—oia hoi o Piimaiwia, ke koa hoi nana i hahau i kela kii ihina o ka puu o Kauiki 1 Hana, i Maui, oia hoi o (Kawalakii) i ka «a i make ai o Hakau, noho ae la o Umi i ka noho alii, no ka Mokupuni o Hawaii a make aku o Umi; noho ae la o Lonoīkamakahiki ma ka noho alii Akahi no kakoo a hiki mai i ka mea nona ka moolelo, o Honaunau i Kona Hema, kona wahi t hanai ia ai e kona mau kahu e Loli a me Hauna. £ pono au e hoike aku i ka inoa o ke kahua hale o ka noho ana o Lonoikamakahiki i kona mau la opiopio, o "Hale o Keāwe* A o kana mau hana i hoowaka ia ai kona mau !a kamalii wale e konamau kahu hanai, ota bm ke Konane, ka Maika, ka Pihee, ka Holua. ka Mokomoko, ka Uma, ka Loukm, ka Oo Ihe %

ke Kaki La*u, ke Kukini, a mt ka Heenalu; a ua ao pu w no hoi o Lonoi kamakahiki i ke anoo ke Kakaolelo—a me ke Kuhikuhi Puuone: a ua ao pu ia hoi ma ke ano hooponopono Aupuni a me ka noho ana o ke alo Ahi, o na hana no a pau o ia au kahiko o Hawaii nel Ua iawa p£*na na makamaka i ka ike ana i na mea i ao īa e ke ahi nooa keia moolelo; oia hoi ke aiii o Lonoikamakahiki, ka pua a Kalani ke alii nu; o Hawaii —KuaulL Ua hele kaapum ia o Hawaii e Lonoikamakahiki me kona maa kahu, a o ka hana nui no hoi a keia aiii, o na hana i hoike mua ia ae nei maluna; ua hiki oia i Hilo Hanakahi i Ka ua Kanilehua, a o kana hana i kela a i keia la 0 ka heenalu; he alii akamai i ka heenalu, ua hee ia na naiu o HUo, ao ka inoa keia ona nalu ana i hee ai a oia keia: O Keahua. aia ia nalu iwaho o Hilo e pili ae ana me ka I*ae o Makahanaloa; aia aku hoi iloko o Hilo o Huia ka inoa o ia nalu a o na wai ake alii Lonoikamakahiki e auau ai oka wai o Kolopulepule a me ka wai o | Wailuku, nona ka Papakahulihuli. O Ika inoa oka hale ana e noho f la i Hilo |o Kahaleioleole, mahope o ka pau ana oka ke alii noho ana i Hilo, ua hele ae oia ī Hamakua, aohe i hoike ia ka nalu o ia moku e Hamakua, a pela no hoi i Kohala, aohe no he nalu oia moku.

Ika wa i hoi ai oke alii no Kona, ua noho oia ma Kailua oia ka ama i maa mau i ka noho ia e na'lii o Hawaii nei i ka wa kahiko; eia ka inoa o na kahua haie o Papaula, a me Hulihee; ka inoa oka nalu ake alii e heenalu ai o Huiha, a o ka wai e auau ai ke alii o ka wai o Kiope. Ua walea ke alii ia Kona i ka oluolu o ka noho'na, he olu ke ahe makani kehau o ke kakahiaka, a he olu okoa no hoi ke aheahe malie a ka makani o ka Eka, o ke awakea he mau makani papuhea ia no ka aina. Aua hele no ke alii a hiki i ka moku o Kau, "O Kau nui Kuamakani." O kana hana no o ka heenalu; eia ka inoa o ka nalu o Kau o Paiahaa, oka wai e auau ai o ke 'lii oka wai Hu o Kauila, ilaiia e

auau ai. Ua kaapuni ia e ke ahi o Hawaii a puni, a penei kekahi hana ake alii: Ua hele oia me na koa, a hiki lakou ma kekahi mau ahupuaa, a o na kanaka oke Ahupuaa 1 ike ole mai i ke alii oia hoi, aohe he lawe mai i ka ai, ka la, ka puaa, a me na mea e hoomoamoa mai ai na ke alii, e like me ka mea,maa mau i keia Lahuikanaka: alaila» e kauoha aku no ke alii i kona mau koa e kii e hao i na mea a na makaainana e laa hoi ka puaa, a e oki ia ka pepeiao o ka puaa na ke alii la puaa, a pela no hoi me ka loi-kalo, ina e hou ia i ka welau ko alaila ua lilo na ke alii ia loi-kalo, a pela aku na hana oia au kahiko o Hawaii nei.

Ua lilo kou pono Kivila i mea ole, a he nui ka pilikiaona maka?inana ia manawa. Aka, ua auhee aku ia mau hana o ia au kahiko, aole e īke hou la ia mau hana oke au poeleele o ia noho ana imua o keia lahuikanaka e noho nei i keia au malamalama, a hiki ika hulihia ana o ke ao nei. A oia ka ka mea kakau moolelo e puana ae nei, u Ua aie keia lahuikanaka i ka lokomaikai ona makua Misionari, o ka poe i hele mai me ka hoomanawanui i ke ao ana ī ka malamalama o ka olelo ake Akua iwaena o keia lahuikanaka, a me ko lakou mau alil" Oiai, ua hala kahiko aku la ke au oko ke alii Lonoikamakahiki noho aupuni ana ame kona lahuikanaka. a me na hana o u manawa.

A hiki mai i ka wa i ai noa ai na 'lii ame na makaainana o keia Pae Aina; oia hoi ke kaua i Kuamoo nei, a ke 'lii Kekuaokalani a me Liholiho. Ua wehe mua ke Akua i ka ipuka o Hawaii nei kahi e komo mai ai kana olelo i hoauhee ia aku ka pouli o keia noho lahuikanaka ana. A inā paha i hiki mua mai ka olelo a ke Akua i ke au o ko Lonoikamakahiki noho aupuni ai», ina la aole e pilikia ka noho na lahui o iaau. £ ka mea heluhelu, e aui ae kaua e nana i ke alii ia Lonoikamakahiki; ua ulu ka manao makemake oke alii e holo ī Maui, e ike i ke kulana o ko Kamalalawalu noho aupuni ana ma ke ano makaikai, oke ano mau no o na 'hi; no ka makemake no e kaua i lilo no ka mokupum o Maui iaia, a me ka lahuileanaka, a me na alii, i noho ae ai oia ma ke ano noho aupuni ana no keia mau mokupuni a i elua

I ka ia i o Kane, oia ka la wehe 0 ke au i ka aina, oia na b a Lonoikamakahiki ke lii i holo mai ai i Maui. He mau la maik'ai ia 0 ka hoin moana ana a ke liL £ pono ka mea kakau e hoike aku i ka nui oka poe i holo pu me ke alii ma keia huakal O ke 1u Lonoikamakahiki. o kana keiki hookama o Hokuuia, na hoewaa elua, o Kauahi, o Komoanaikaieiwa a me kooa kaulana aina, oia hoi ka Pukaua oia no hoi o Puapuakea kana koa ikaika a kaulana hm. O keia Puapua» kea oia no ke kaikuaana o Lonoikamakahiki, e Uke me ko lakou moolelo i hoike ia maluna, e kona mea kakau, a me Loii kona kahu. O ka ibu oko lakoo nei waa i hoio mai āi mai Kona mai, o Lahaina. (Aolt i fa*X