Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXIV, Number 24, 13 June 1885 — HE MOOLELO KAAO NO KEAOMELEMELE. [ARTICLE]

HE MOOLELO KAAO NO KEAOMELEMELE.

KA PUA NANI IUIU O Kealohilani, Kahiapaiole Nuumealani a me Kuaihelani; ka mea nana i uneune ia Konahuanui a kaawale o Waolani ka aina o ka poe eepa a pau i noho ai. Hoopukaia e ka Haku Moolelo kaulana Mose Manu no ke Kuokoa. NOLAILA, ma keia haawi ana a Kanehunamoku i keia ike ia Kahanaiakekua, ana ana i na ko'a lawaia ma keia Paeaina, i mea e maopopo ai i ka poe e manao nui ana i ka oihana lawaia, oia no kekahi hana nui a naauao, a penei e akaka ai i keia hanauna hou e heluhelu ana i keia moolelo o ke ano o na ko'a lawaia ma ka moana mai Hawaii a Niihau. Ua oleloia mai keia moolelo, o keia ao ana o ka mea nona ka aina o Ulukaa ia Kahanaiakekua, aole i hele mai laua a ana pono i na ko'a lawaia ma loko o ke kai ma ka moana e akaka ai ka hohonu mai ka ili iho o ke kai a hiki i ka papaku o lalo; aka, aia nae ma ko Kanehunamoku ano mana a kupua hoi e like no me ko Kane ma ano mana nui maluna o na mea a pau, nolaila, ua lawa hoi ka ike o Kanehunamoku i na mea nui a me na mea liilii maloko o ke kai uliuli lipo lipo, a ma ia ano no oia i ike ai i na kulana a pau o keia mau mokuaina o Hawaii nei, a noia mea, aole paha he wahi pohihihi i koe iaia, nolaila, ua hiki paha ia oe e ka mea heluhelu a me a'u ke hoomanao ae i ka moolelo kaulana o Kapena Nimo ka nana i noii na wahi a pau o ka moana me ka malamalama o ka uwila me kona moku he "Nautilo," a nona hoi keia mau lalani mel :

"Aniani ka hele'na i ka Nautilo, Aia i ka papaku o lalo, Nau i noho ka moana." A mamuli oia mau ano, aia hoi, ua kahakaha iho la o Kanehunamoku i ke one o kona aina huna o Ulukaa i ke ano o na mokupuni a pau o ka Paeaina holookoa o Hawaii nei, a kuhikuhi pono aku la oia ia Kahanaiakekua i ke ano o na ko'a i-a a pau a me ka hohoku oia hoi ke mau kaau elua a oi aku, aia ma keia oihana e maopopo ai kahi maikai maloko o ke kai a me na wahi inoino kupono i ka oihana lawaia moana, a o kekahi hana akamai keia a

Kahanaiakekua i ao ai me Kanehunamoku, a nana i ao aku i ka poe kanaka oia au kahiko mai Hawaii a Niihau i kona wa i hoi ana mai ai mai Ulukaa mai a hui me Kane ma ma Waolani, a oia no ke kuhikuhi puuone mua loa a kakauolelo o kilokilo kaulana o keia Lahui kanaka, a nana i ao aku i na kanaka oia wa, a mai a iaia mai ia ike i loaa ai a hiki mai ia Kekiopilo he kahuna e noho ana mauka o Waikakalaua Ewa, Oahu. Nolaila, ua hiki ia'u ke hoakaka aku i na poe a pau e heluhelu ana i keia moolelo no keia kanaka kahuna, a i mea e lilo ai i ka hanauna hou keia moolelo i mea waiwai a i mea e hiki ai ke hoomanao ae i ka mea oiaio o ke lakou mau hoike a me na wanana ana aia poe kahiko me ka pololei a me ka oiaio, a oia ka mea e lilo ai ka Kahanaiakekua hana i mea waiwai, a penei e maopopo ai:

O ke kanaka nona ka ino i oleloia ae la mamua o Kekiopilo he kane, he kanaka oia ua ao i ka oihana kahuna, oiai oia e noho ana ma Waikakalaua, aia i kekahi la koele oia hoi ka la hana o na Konohiki mai na'lii aku nona ka moku a me na aina, a he mea maa mau noia i ka noho'na o na'lii a me na makaainana i ka wa kahiko, a oiai o Kekiopilo e hana pu ana me na makaainana i ua la koele nei, i ke awakea o ua la nei hapai ae la o Kekiopilo i kana oo laau iluna a pahu iho la i ka lepo i makalua e kanu iho ai i ka lau uwala huli kalo pohuli maia wauke a me kekahi mau mea kanu e ae, aia hoi, ua loaa koke iho la iaia ka hihio a kani iho la kana

u, a no keia mea, ua ninau koke aku ia kekahi poe kanaka e hana pu ana me ia "Heaha kau i u ae nei e Kekiopilo?" Wahi a kanaka i ninau aku ai. Ha'i aku la o Kekiopilo, he hihio ka'u i keia wa, ike aku nei au i keia mea nui e nee mai ana i ka moana me he ululaau la ka manamana hele mai nei no a ku mai nei mawaho aku nei o ke kai, ike aku nei au i na kanaka oluna he alohilohi na maka, he ili ulaula, he poo kikihi, a he keokeo napapalina, a e a mai ana no ke ahi i ka waha, nolaila, e hiki mai ana keia Lahui kanaka i Hawaii nei ma keia mua aku, alaila, e lehulehu loa ana lakou. a e uhiia mai ana ko kakou kino mai ko kakou poo a hiki i na wawae, a e noho aku ana kakou me lakou, a o ko lakou Akua ka kakou e hoomana aku ai, a e lilo ana ko kakou mau Akua i mea ole, a e ku mai ana he mau Heiau okoa a puni keia Paemoku. Aia ma keia mau o\elo a Kekiopilo e akaka ai oia ke kanaka nana i ike mua maloko o ka hihio ma ka oihana kahuna i ke ano e hiki mai ana na haole me ko lakou moku, nolaila, ua hoomaopopo io na kanaka i lohe pono i keia mau olelo ana a Kekiopilo. Mahope mai o kana hoike ana i na mea e hiki mai ana; nolaila, ua kali lakou a hiki i ko Kapena Kuke hiki mua ana mai ma kekahi o

na mokupuni o keia Paemoku, A ma ia mea i hoomaopopo ai na kanaka he olelo oiaio ka Kekiopilo i ha'i e ai mamua, nolaila i na hoomaopopo iho ka mea heluhelu he oiaia kana olelo: a pela no kona ha'i ana i ke ano o ka hihio elua e pili ana no na holoholona. He bipi lio, hoki, miula, hipa, kao a pela wale aku. Ina e hiki mai ana keia mau holoholona a laha i Hawaii nei koe ka pohaku. Pela no me Kaopulupulu a'u i hoopuka iho nei ma "Ka Hoku o ke Kai," a pela no me ka Kapihe mea i wanana'i ka mea nana i hana o Kauikeouli i ka wa i hanau aku o Keopuolani iaia ma Ooma, Keauhou, Kona, Hawaii. Pela hoi me Popolo kekahi kahuna kilokilo nana i koho aku, pololei au ka po o Haku e make ai ke'lii Kamehameha I., nolaila mai hoi ka inoa i kapaia ai kela alii o Leleiohoku. Aia ma keia mau ike i hoike ia ae la, ua ko wale no ka lakou mau olelo ana, a oia hoi ka mea nona keia moolelo i ao nui ai me kona mau kupuna i keia mau ike ia Kahanaiakekua. I mea e puka ai ko lakou mau inoa i keia ao; nolaila, he mea pono ia kakou e hoi hou ae ia Kahanaiakekua.

I keia wa a Kanehunamoku e ao nei i na ike o ka moana i ka lakou moopuna a me kekahi mau ike e ao he nui, ua hai mai la ka mea nona ka aina i kana olelo ia Kahanaiakekua, "Ua pau ae la no ka'u mau mea e ao aku ai ia oe i ka oihana kahuna, a i hoi oe, alaila, hookahi wale no mea a'u e haawi aku ai ia oe, oia hoi keia huli kalo, a oia kau mea malama a hiki oe i kou aina, a mai hoomaunauna wale aku oe ia mea, no ka mea, a hiki aku oe i kou mau la hope o ke ola ana, alaila, e ola aku kou inoa i keia huli kalo, he Piialii kona inoa," a eia ia huli kalo ke malama ia nei e ka poe mahiai i ka loi apulaau a hiki i keia wa. I ka pau ana o keia mau olelo, aia hoi, ua makaukau ae la o Kahanaiakekua e hoi mai.

I ke ahiahi o kekahi la, ua makaukau ae la na mea ai a pau, a inu ae la laua nei i na apu awa, aole i liuliu iho, ua ooki koke mai la ka ona o ka awa, a haule aku la keia iloko a ka hiamoe; a iaia e hiamoe ana. ua ike ole ae oia i na hana a ka mea nona ka aina ana e walea nei. Aia no hoi iloko o keia manawa, ua emi koke iho la ka aina iloko o ke kai, a hele mai la ka aina iloko o ke kai hohonu me kona mau pono a pau i ua po nei; a ma ka wa kakahiakanui, ua hoea ae la ua aina nei mawaho pono mai o Waimanalo, ma Koolaupoko, Oahu, a o keia ka manawa a Kanehunamoku i hoala aku ai ia Kahanaiakekua, a ala ae la keia; a i nana mai ka hana oia nei, e a aku ana ke ahi iluna o Kuamookane. O keia ahi e a aku nei ia wanaao, na Kane ma me Kamo-

oinanea, oiai ua ike mua mai no lakou i ko Kahanaiakekua hoihoi ia aku no e Kanehunamoku. Ma keia wahi i hookuu maikai ia aku ai o Kahaniakekua me kona wahi waa a pae mai oia ma Hanauma, a maiaila oia a nie kona mau kupuna i hoi mai ai a hiki iluna o Waolani. A liuliu iki, hahai aku la keia i ke ano o kona holo ana e huli ia Ulukaa, a me na pilikia he nui i loaa iaia, a me kona hui pu ana me ka mea nona ka aina, a me na mea a pau ana i ike ai malaila, a hiki wale i kona hoi ana

mai, a hoike aku la oia i ka huli kalo Piialii ana i hoi mai ai, a kamailio aku la no hoi oia i na mea a pau mai ka mua a ka hope; a ma ia hope iho, hai aku la oia ia Kane ma, "Hookahi mea i haawi ole ia mai nei ia'u, oia hoi ka wai ola a Kane," a no keia mea, ua kupu hou ka manao ti Kane ma, Kamooinanea, a me ka Keaomelemele, e hoouna akuia Kaulanaikipokii, e holo i Ulukaa. nolaila, ua holo like ko lakou manao no ia mea; nolaila, ua kii ia o Kaulanaikipokii e hele mai.

A i kona hiki ana mai, ua hai koke ia aku la ka manao hoouna iaia e holo i Ulukaa, e kii i ka wai ola a Kane, nolaila, ua ae o Kaulanaikipokii i keia olelo. A pau na olelo ana, ua lele koke mai la oia a hiki maluna o Hiihiilauakea, a ku iho la oia malaila no ka manawa pokole, a kahea aku la oia i kona wahi waa leho, aia hoi, he manawa ole pili ana ua wahi leho nei ma ka lae o Kawaihoa, a no keia manawa no oia i kau iho ai a halakika aku la keia iluna o ka ili o ke kai, a no ka manawa pokole ua puni o Oahu me ka loaa ole o Ulukaa.

A no keia loaa ole o ka aina, ua hoomaka oia e poai puni ia Molokai a me Lanai, Maui nei a me Kahoolawe, a pela no ma Hawaii, a no ka loaa oie ilaila, ua holo aku oia no Kauai a me Niihau, a malaila oia holo aku ai no Kaula a me Nihoa, a no ka loaa ole ia ia o ua aina nei o Ulukaa, nolaila, ua manao ae la oia e holo i ko lakou mau aina ma Kuaihelani, a i kona hiki ana aku malaila a ike i kona one hanau, aia hoi, hu ae la na manao aloha iloko ona me na kulu waimaka aloha aina, a iaia i huli hoi mai ai no Hawaii nei, ua hoea pono mai la oia mawaho pono aku o ka lae o Kaena, ma Oahu nei, a ma ia alanui moana oia i holo ae ai, i kapaia he Lepo, a hoea hou oia ma Kona. Hawaii, a malaila aku oia no Kau a me Puna, a hiki oia mawaho ponoi o ka lae o Leleiwi, ma Hilo, ma keia wahi i komo mai ai na manao kanalua o ka aina ana e huli nei, nolaila, hoi oia a noho me Paliuli ma, mauka o Olaa no kekahi mau la, a ma ia hope iho, ua haalele aku oia ia lakou a hele hou aku oia makai o Hilo, a kau aku la maluna o kona wahi waa leho no ka moana.

A hala na la ehiku iaia ma ka moana, a iaia e lana ana ma ka ili o ke kai, ike aku la oia i keia mee nui ulaula me he pukoa la i ka moana, a iaia i kokoke aku ai me ka nana pono, ua ike aku la oia he honu ka ua mea nui nei e lana ana; aia iloko o keia wa ana e nana nei, aole he mau manao makau a hopohopo iloko ona, aka nae, iaia i kokoke loa aku ai, aia hoi ua emi iho la ua honu nei, a ia hoea hou ana ae aia keia ke kau pono nei maluna o kona kua, a no ka manawa i maopopo ole iaia he hana ka ua honu nei, ua laweia aku la keia iloko o ka hohonu o ke kai, a no keia manawa, aia keia ke ike la me na mea a pau maloko o ke kai, a ia laua i hoea ae ai a lana iluna o ka ili o ke kai ike koke aku la keia i ka aina nani maikai e ku koke mai ana mamua ona, ua kokoke loa, a iaia nei no e manao ana pela, aia hoi ka honu ke nee malie la a pae ana iluna o ka aina a hui pu iho la oia me Kanehunamoku, me kona ninau mai no hoi i ka ia nei huakai i hiki aku ai; hai aku la no hoi keia i ko ia nei kuleana iaia, a me kana huakai i hiki aku ai, oia hoi ka Waiola.

A no ia mea, ua ae mai la o Kanehunamoku ia mea a haawi mai la i ua Waiola nei ia Kaulanaikipokii; a pau na olelo ana a laua nei, o ko ia nei huli hoi mai la no ia a hoea mai la oia ma kahi ana i hoomaka aku ai e hele ma Kawaihoa, me kana ukana i kii ai i Ulukaa, a hoi aku la oia a hiki ma Waolani me Kane ma, a hahai aku la oia i kona poai puni ana i keia pae moku, a no ka loaa ole iaia o ka aina nolaila, ua loihi kona mau la ma ka moana, a ua hala iaia na anahulu ekolu me na la keu. A pau kana olelo ana no kana huakai, hoike aku la oia i ka Waiola ana i kii ai mai ia Kanehunamoku mai. A ike o Kane ma i keia mea kamahao, ua lilo ae la ia i mea hauoli no ko lakou manao, a ma ia hope iho, ua haawi pono ia na hana a Kaulanaikipokii, he oihana lapaau, a pela no hoi ka Kahanaiakekua. Ma keia helu ae e ike ia ai ia mea, a oia hoi ka helu pau o keia moolelo.

Ma ka Mariposa mai o ka Poakahi nei i hoea mai ai ke kuhina noho Amerika ma ke alo alii o Hawaii nei.