Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXIV, Number 19, 9 Mei 1885 — HE MOOLELO KAAO NO KEAOMELEMELE. [ARTICLE]

HE MOOLELO KAAO NO KEAOMELEMELE.

KA PUA NAN'! lUIU O Kealohilam, Kahiapaioie Nuumealam a me Kuaihelani; ka mea hana i uneune ia Konahuanui a kaawale o Waolani ka aina 0 ka poe eepa a pau i noho al

Hoopukaia t ka Haku MooUlo kauiana Mose Manu tid\ke Kuokoa. % Ika wa a na kanakali lawe ae ai i keia moo a hoomana a|u iaia, a ina e hapai kekahi wahine, ā %ki i ka manawa e nahunahu ai no ka a ina e haka, alaila, e hanau mai ana mahope ona he keiki ano moo, aole nae me ke kino e ola ana, nolaila ua lawe na ma- | kua a hoolei maloko o kekahi wai a ma !ke kau wahi e ae, a mahope mai nae o ia wa, ua hoomana aku la na makua i keia keiki moo i h<ica iloko o ka moo nui nona ka mana, oia o Kihawahine, alaila e lilo ana keia keiki moo i hanau mai ai mailoko mai o ka wahine kanaka maoli i moo Unihipili, a e lilo ana keia keiki moo i akua no na makua a me ko laua ohana a me ka iakou mau niamo aku, a peia no na hoololi ano e ana o keia iahui ma kekahi mau mea e ae i hoomanaia e lakou i ka wa kahiko

loa, a ma ia mau ano i pili nui mai ai ua poe moo nei i keia lahuikanaka a hiki wale no i keia au hou. Aia a hiki hou aku ka oleio ana no Kahanaiakekua a me Kaulanaiki|K>kii, na laua auanei e hoike mai na mea e pili ana i keia lahuikanaka ma ka hana ana i ka mai, a peia e maopopo ai ia kakou keia mooielo e hoike nei me ka oiaio.

! O Kihanuilulumoku ka moo aiii rna Panaewa maioko o ka ulu ohia ma Hilo, Hawaii, o keia ka moo a Kahalaomapuana i heie pu ai ma ka moana i ka wa ana i kii ai ia Kaonohiokaia i kane na Laieikawai, eiike me ka mea i ; hoikeia ma kona mooielo e J. N. Haieole, a i paiia ma ka buke a H. M. Wtni, a oia ka moo oi aku o ka ikaika na ka hakaka ana me kona enemi, aoie ona mea e pio ai; a o kona wahi noho mau» ma Oiaa a maiuna o na ohia ioloa ota e noho ai i kahi wa ana e manao ai e nana i na eneaii a me na wahi a pau o Hiio a me Puna. O Piliamoo ma ke kahawai o Waiiuku ma Hiio laona, elua keia mau moo, ano iaua nei **ka papa kahuiihuli o Waiiuku, 7ke kawa o Piikea, na iehua o Mokupane me Waioialino. He mau moo pepehi kanaka keia, a no iaua hoi ka mea a Hiiaka i oli aku ai ; "Kahulihuli ka papa o Wailuku, He oie ke kaha kuai ai e— Homai ana hoi ua ai" Ma keia oli ana a Hīiaka, ua holo Uua a pihwale aku no ma kekahi aoao me ka manao e nalowaie ana ia Hiiaka, aka nae, ua hao aku ia ka mana t> keia eueu a make iaua, a o ko laua mau | inua waie no la e oia nei a hiki i keia au hoiL O Mooiau» oia ka moo mau> ka o Kahuwa, uia Kohala Hema, a aia kona wahi noho ma Kaheokawai, aia o Mooiau mamua a mahope aku o Wai* ka, a no keia Waika kekahi meie :

u Aloha Waika ia'u n»e he ipo k." Ua okloia raa km moo)eU> e pili mui ia Modau, o kekahl moo huhj kea o i» moo huhu i kmuka, m & um kooa ii&ina ite t lowawioo ai, aU-

ila, e ikeia no kona kioia ana i ka kpo maiuka aku o Kahuwa, a me ka makani he Apaapaa, a he Mumuku kahi inoa o ia makani raa Kawaihae a me Kekaha aku a Kaelehuiuhule, a no keia moo kahi lalani mele o Kauikeouii: "Kiolaola Moolau, Ke heie ino nei-' A onamoō a [>au tna Hawaii a puni, o Kihanuilulumoku ka mea nui maiuna o lakou a |.au, oia hoi o Kihawahine ka moo alii o Maui nei, a ua nui waie na kanaka a me n i alii i kapaia ma kona inoa; a ua oleloia no hoi tna keia mooieio, i ka manawu i hiki hou ai o Kihawahine ma Oahu, ua iawe aku oia i kekahi mea a a waiho maiuna o Leahi, a ua ikeia kela mea e a ana i ka [X> me he ahi la maluna 0 keia puu 0 Leahi, a ma ke ao ana ae, ua pii aku kekahi poe maiuna o keia wahi e huii ai aoie nae he loaa iki ia lakou, ua huna loa o Kihawahine ia mea a hiki i keia wa; a no ka ioaa ole ua oleio na kanaka i ke au kahiko, "Ua huna ka moo i ka mea <*," a ua oleio hoi kekahi poe, "O keia mea a īluna 0 Leahi, he maka no ka moo," pela i pahaohao ai ko iakou mau noonoo ana ia wa.

(£ ka mea e heluhelu ana i keia mo- | oleio, ma keia wahi e hoakaka iki aku j au i ka moolelo o kekahi haole, he ka pena oia no kekahi moku e holo ana ma ka moana mawaho ae o VVaikiki, , oiai he mau mile loihi ka mainao mai ka aina aku, nolaila ke hoopuka nei au e like me ko'u iohe mai i ka mea nana i olelo mai ia'u, a na kakou e noonoo i ka mea oiaio o ka moolelo o keia haole kapena inoku. ) [kawa a ka moku o keia haoie e kalewa ana i ka po a me ke ao ma ka moana, ua ike mai la keia haole kapena i ka a o keia mea iluna o Leahi me he kukui la, ahe mau po kona ike ana i ka a mau o keia mea, tiClaila t ua uluhua oia i ka a mau o keia mea, a kauoha oia i kona po£ kanaka e hookuu i kekahi waapa a holo iuka o ka aina, aua hookoia kona manao. I ua kapena nei i kau ai inaluna o ka waapa me kona mau kanaka, ua holo mai la lakou a pae ma Kaluahole, ma laila lakou i pii aku ai a hiki iluna pono o Leahi, nana pono īho la ua kapena nei ia lalo a ike iho la aohe he hale 0 la wahi, no ia mea ua manao koke ae ia ia he daimana ka mea ana i ike ai i ka men a, a i oie he gula paha ua huna ia eka moo. Ama keia mea a aua kapena nei i ike ai, a oia ka ka mea i kapaia ai ka inoa o l,eahi ma ka olelo ana haole o I3aimana Hiia. Nolaiia, ua hiki ia oe e ka mea heluheiu ke ho omanao ae i kela mea a i laweia mai ai me kela pipi ma Kwa, elike me na mea 1 hoike mua ia ae nei; nolaila, e waiho kakou i keia olelo ana, a e hele aku kakou imusL (Ma keia wahi e hiki ai ia r u ke hoike aku i kekahi moo ma Kahiki-

nuL O Kamakilo, oia ka moo ma Kahiki nui ma Maui nei, aia kona kiowai ma Waiopai e waiho nei, oia ka mokunf o ka aina nana i hookaawale ia Kahikinui a me Kaupo; he kahawai nui keia, a hc wai omaomao mau ihoi kona i na mauawa a pau a aohe hoi ona kau e pio al Ua oleloia hoi ma kona meolelo, he moo keia i hanauia mailoko mai r» ka wahine kanaka maoli, he mau mahoe iaua, aia ma keia ano, ua iawe ae m makua a hoomana aku ia iaua ma ke ano i akua, a ua oieioia hoi iaua he unihipili, j)eia t iehulehu ai na moo i ka «ra kahiko; a no ka heie o keia mau moo ī kauhale ma ke ano kino eepa i iike me ko ke kanaka mau hiohiona hoopohaohao e noi ai i ka laua mea e makemake ai, nolaiui i kapaia ai o Kamakiio. He mau moo keia i komo ule, iloko o ka papa hc»onohonoho o na moo m&i kinohi majt, aka, ua manao waie aku no paha im kanaka o ia au e hoomana aku ma ka inoa o ka moo aiu nui o Maui nei, oia hoi o Kihawahme. | He mea mau i keia lahui i ka wa kahi ko a hiki mai no i keia nianawa ka ho opuka \ n2 huaolelo e pili ana ma kahi o na kiowai hohonu, ka hoopuka ana he moo ma keia kiowai, a ina e a u ana ke kanaka maloko o kek kiowai alalia. e oielo no auanei kekahi poe, u e puliki ia ana e ka moo, T no ka mea ua maa paba keia lahui t ka ike a me ka k>he i kaokkaa, aia maioko o na kiowai e noho ai na moo, a pd% iho U m, hoakaka ana no na nx>o nu keia mooielo. Aia nm ka oihana tke kahuna iapaau e ike hou ta ai na mea ptll i n* moo, a e ike ia aiaaei ka hana a keia lahui i ka wa kahiko a luki w*k ouī m i keia m hou o ka naauao, a ek m mahope o t*

ano kahiko kahi poe e noho mai nei me kj hoonianio ana no la nuu haiu a ru kupuei». Ma keia wahi o ko kakou oiai, ua hoike aku nei au i na hoakaka ana ike ano ona moo ame ko kkou kulana; elike me na mea i iaiia, ua lawa ko kakou 'iaa-.M lakou, h©« 'ku nei aa ia oukou t*o aa ttsea e |uli aiu ia Hina. ka wahine .1 Ku, n.i iaua mai 0 Kahanaiakekua. Kahuli, a nie Keao nieleniele, ka uiea hoi nana e hoike nei 1 ko lakou moolela No ka mea, a:a ma o Hina la, oia kekahi wahine kupua kahiko i hoonunaia e ka poe kahiko o keia iahui a hiki no i keia au hou, aia ma keia wahi e ike ai kakou i kona mo olelo e piii ana iaia, a no ia mea e hoomaka kakou e oleio nona.)

I ka wa c aoho ana o Hina ma K.uaiheiani, aole Uikou i hoomanaia aku e keia lahui, aka, i ko lakou manawa nae i hiki mai ai a noho nuaiuna o Waolani, me Kane ma, a i ka wa i nee ai ko la kou noho ana ma na wahi o keia mau mokupuni. He mea oiaio, ua apo aku keia lahui ia Hina a hoomana aku iaia i akua, a ua puni keia paeaina i ka no hoia eia, a penei ka mahele ana ika nui ona Hina. O Hinawelelani, oia ka Hina alii i oleloia, no ka mea ua puka mai oia mailoko mai o Kamooi* nanea maluiia o ka aina o Kealohilani, nolaila ua pili aku oia iloko o ka hekili a me ka uwila, a ua kuleana pu oia me Kanewahinelani a me Kane ma, ke alii 0 na Kane a pau, a ua oleioia ua Hinaweleiani nei, o Hinaakeahi kekahi iuoa j ona, a mailoko mai o keia Hina i puka mai ai na Hina a pau a me kekahi manu Alae, a oia ka mea i oleloia ai, u O ka Alae nui a Hina." O Hinaamiala ma, ua oleloia keia Hma, oka Hina keia nana i ai ka mahina a nona mai kona mv Ua oleloia ma keia moole lo ua noho keia Hinamalama ma Hana Maui nei. O Hinakuwaa, he akua oia no ka poe kahuna kalai waa, a o Laea kekahi inoa ona. A o Hinakuahoanu kahi inoa ona, he kino pohaku keia, a iaia e anai ai ke koi aola ka }»oe ka huna kalai waa, a no keia Hina ka tnea 1 oleloia "Kalalakamahele." Aia ika wa e oki ai ke kahuna i ke koa i inana oia e oki i waa, nana mua ke kahuna ia Kalalakamahele i kahi e hina o ke koa, a i ka manawa e oki ai a kokoke ehi na ai ke koa, oia ka manawa kapu loa. aole e walaau a hawanawana ia wa, a no ia mau ano a ka poe kahiko j hoomana ai mahope o keia {>oe Hina i akua, nolaiia ua hilinai nui lakou a pau ; mahope o ia mau hana no ke Kona ia mai e ke akua, aia roa ia maa o keia lahui, nolaila, ina e hoomanao ae ana ka mea e heluhelu ana i ke mele pka waa o Kekauiuohiomanookalanu ka makuahine Alii oka Moi Lunalilo, alnila, e maopopo auanei na ano a pau aka jx>e kahuna kalai waa e pili ana no keia Hina i hoikeia ae la, a o keia Hina ke kupunawahine o Laka, nana i kuhikuhi aku ia Laka i ka lau o ke Koa i ka ma hina o Hilo a me Hoaka, a o Laka keia ke keiki a Wahieloa i make ai ma Hawaii, i ke a-na a Kauaiehu.

O Hinahele, he Hina Kuuia keia he akua keia no ka poe iawaia, a ua hoomana no kekahi poe o keia iahui iaia, a o keia Hinahele ka makuahine ponoi o Aiai me Kuuia kana kane i no ho ma Haneoo ma Hana Maui nei. O na lawaia keia i make ai t ke Alii Ka niohoaiii a na laua i lawe i ia o Ha na a pau ioa. a ma o iaua i puka mai ai kek olelo kauiam : ,k O Hana keia a ka ia iki, Ka ia e Kauia ka ia o Laiukila, Eia o Hana la he aina au pehu/ A mahope o ko iaua make ana ma kt | kino> ua hoi iaua a noho ma ke ano kjno ee[«a a noho ma ke kal O Hina keka, a o Hinaopuhaiakoa kekahi inoa ona, ua noho keia Hina ma ka moana, a o keia ka «ahine naoa i hoohoka o Keamalu iloko o ke kai b laua i hoio ai maluoa okawiao» kana kane me Aiwohikupua, ehkv mt ka mea t hoike ta ma ka mooiek> o Keamalu ma ka Hoku Paikipika. O Hinaea, o keia ka wahine i Kahi Ikinaakala a me Kauhnaakaia, o keia ika wahioe oi aku o ka maikai o kana mau hana, he Hina hooU keia i ka pt likia o ke kanaka, a he paie t na pihkia; he wahtn« akamai i ke kuku kapa a me ka palapa ehe, a o keia Hina ka mea e pau ai ka <a a me ka mat paaoao, a oona ke kanawai he loaialele. O Hinanah«ie, he Hina uUU a pupule keia, a ma «ma la i puka mai ai na uhane <

in«x he uiau hu\a pono ol< » ou kon* mea i «klou ai he "Hinj aiknu a maiioko auu no o keia Htna ua noho ia no e lakou kek pae iiiu mji ko Ukou ano ruAa» kupua, e Uke m« Hina i noho ai kja Waiaauenue ma - liilo Ha»aii> 1 mamuli mii o ke jx>e Hina i h*>nkakab ae U, no **. aiea* a ti^|^|t3uukai »lo Ukou mau. ma * hiki i keia wm tē me keh Atiiwahine i nolio tt ma Kalu.uha, ma Molokaū » ma ona U i ka|>ata .11 k.i inoa o u uiokupuni, w "Molukainuiahiiu," noiaila, u* lawa ta'u na hoakaku ana no na nukua a me na kupuna o ka mea nona keū moolelo, 1 me kona i>oe ohana a |>au, e like me na mea i hoike ia nu iu heiu uiua o keia moolelo, nohula e hoomaka hou kakou e oielo no lakoiL

I ka wa a Keaomcieme{e a me kona kaikunane kane e noho ana maluna o ke kuahiwi o Kaala me ka oluolu me ka !oaa ole ia liua o kekahi mea kue. Ama kekahi !a, ua hele hou mai laua maluna o Waoiani e launa pu me Kane ma, a hala kekahi mau la, a pela no hoi ia Kamooinanea ma l'uunuu A iioko o keia wa ua ao hou ia ka oihana kahuna a pau e Kane īua la Kahinaia kekua, a oia ka pau loa o na hana ike iaia, a hookahi aku hoi mea i koe, oia hoi ka waiola a Kane, a no ia mea ua hoounaia o Kalianaiakekua e holo i Ulukaa, oia hoi ka aina o Kanehunamoku. A holopono keia manao oKa ne ma a me Keaomelemele, nolaila, ua hoouiakaukau ia kona wa e holo ai me na pono a pau inaluna o Waolani. I ka {X) i o Kaloapau, ma ka wanaao, ua haalele iho la keia ia luna o Waolani me ka hoolohe pono i na olelo a Kane ma a me na kuhikuhi a pau no kona heie ana. Ika pau ana ona olelo ana ua kauoha koke ae la o Kane ma la Kamooinanea e lawe koke la Kahanai | akekua ma Koolau|>oko aku Oahu e hoio ai, a no keta oielo kauoha i ua n\oo nei, nolaila, mamuh o kona mana uui a kupua» ua lalau koke oia t ka waa a me ka lakou moopuna a lawe ko ke aku la iaia a me kona mau }>ono a pau, a hookuu aku la iaia me kona wa hi waa makai o Onewaa, a iaia e holo ana me ka liuliu olt oiai kai o ke ao e moku mai ana ka 'pa-wa, ua ike koke aku la keia i keia aina eku koke mai

ana maeiua peno ona ma ka moana ana e hoio aku nei. A no keia mea ua hoomanao io ae 2a keia he mea oiaio ka Kane uia mea i olelo mai ai iaia, ua hoomaka keia i ka holo me ka nana ana imua a hiki waie i ke ao loa ana, a iaia e nana nei i ka

aina ana e manao nui aku nei e pae ilaili, ua piha loa ia oia i ka makemake nui a me ka mahalo no ka aina atu e ike aku nei, eia nae t iaia e holo aku nei me ka manao e pae aku t ua nee aku la ua aina nei a mamao a eoii iho la iloko o ke kai a nalowale no kekahi manawa. A no keia mau hana oahaohao o ua aina nei, noiaila ua komo mai ia na manao kahaha iloko o ianei; a iaia e holo ana i 0 a ianei nia ka moana, ua hoea hou ae ia ua aina nei ma Kooiau 0 Moiokai, a hoomaka hoti keia e hoio poloiei aku ilaila, a kokoke keia, naiowaie hou no ua aina nei, a huii hou no keia eiike me mamua, aoie no I iiuif« iho, ua hoea hou no ua aitia nei mawa ho pono aku oka lae u Manualeie nua Hana Maui nei» a o ka ianei hana noo ka hahai a kokoke no keia, naiowaie hou no ua «ina nei Ma sa hope iho ua hoea hou no keia aina mawaho pono o Hilo ma Hawaii, aka. hoomau no nae keia i ka hahai ana, a i ko ianei kokuke ana aku e pae iuka o ua aina nei, ua ata mai la na kupua he nui o ua aina nei a n»e ka moana me ko lakou ikaika nui aoie o kana uui, a naiowale ae laua aina nei, ea mai ia na ale ahiu o ka moana tnc he mau pali la, a ifio iho la keia me he wahii hua iimukala ia e iumilumi ia ana e iu ale a haule mai b na paka ua, a e nakoio pa* paaina ana ka hekili i ka lewa, a e pa lauwiii ana ka makam we ka ikaika i 01 pahiku aku i ko ka makani Kona; aka, o ua Kahaoaiakekua nei, «ia no eāa ke Huomaoawanui nei iioko o keia mau ['ilikia me ka manao kanaiuna oie no ket& tuau inea iloko ona anahuiu ehiku i ka> po me ke ao a hiki waie ao i kona pae ana i luna o ua aina nei me ka ianakila. (

Ke hoea aku nei ka nanea nani o ka eueu o Waolani Keaooielemeie me ka lealea i na houkaka noeau a ka mea kakau mooieio, aua hookaulua ia ka ett o Hmeilu a keia puk ae.