Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXIII, Number 39, 27 Kepakemapa 1884 — HE MOOLELO KAAO NO KEAOMELEMELE. [ARTICLE]

HE MOOLELO KAAO NO KEAOMELEMELE.

––KA PUA NANI IUIU O–– Kealohilani, Kahiapaiole Nuumealani a me Kuaihelani; ka mea nana i uneune ia Konahuanui a kaawale o Waolani ka aina o ka poe eepa a pau i noho ai.

Hoopukaia e ka Haku Moolelo kaulana Mose Manu, no ke Kuokoa. HELU I.

E KA mea e heluhelu ana i keia moolelo, ma keia wahi e waiho iki kakou i ka olelo ana no ka hanai a Kane me Kanaloa, ka mea a ke anuenue e malama la me ka ihi kapu, a e hoomaka kakou i ke kamailio ana no ka hanau ana mai o kona muli pokii kaikuahine, ka mea nana i noho ka nahele iuiu anoano mehameha kanaka ole mawaena o Puna a me Hilo, kahi e kokoke ana mauka o Olaa. Ia Hina a me Ku i noho ai a hala kekahi mau mahina, aia hoi, ua ikeia ua hapai hou o Hina, a no keia mea ua kuka laua no ke ano o keia hapai hou ana, a ua maopopo ia laua ke ano o ke keiki e hapai nei he kaikamahine, aia nae iloko o kala manawa i, ua puka ae la ka Hina olelo imua o Ku.

Ina no paha auanei e hanau hou ae keia keiki a'u e hapai nei, e lilo aku no paha auanei ia hai ka hanai, ae aku la o Ku i keia olelo a kana wahine. Ae e lilo hou io aku ana no ia hai ka hanai. Aia ma ia hope mai, i ke kokoke ana mai o ka manawa e hanau ai o Hina, ua ike hou ia na ouli o ka lani a me ka lewanuu, a ke hoiloli nei ka honua a hala kekahi mau la o ka hoike ana o keia mau hoailona, ma ka lani a me ka honua, aia hoi, ua hiki loa mai la keia mau ano ma ka Pae Aina o Hawaii nei. Ia ka manawa i ike ia ai o keia mau mea, aia hoi, ua ike hou no o Kane a me Kanaloa ma ko laua ano akua, a mana hoi, e hanau hou ana o Hina i i ke keiki hou, nolaila, ua hoouna hou aku o Kane ma ia Lanihuli a me Waipuhia, he mau kaikamahine na laua i noho i ka welelau pali o Waolani a me Nuuanu ae nei, aia i ko laua lohe ana e hoouna ia ana laua mamuli o ka makemake o Kane ma, nolaila, ua ninau pono aku la o Lanihuli a me Wapuhia i ko laua wahi e hele ai, a no keia mea ua hai pono mai la o Kane ma ia laua e hoouna ia ana laua i ka aina o Kuaihelani, he mau aina mamao keia mai ka Pae aina aku o Hawaii nei; i ko laua lohe pono ana i ka mea a laua e hele ai; hai mai la o Kane, e kii olua i ke keiki a Hina, ua aneane la e hanau i keia mau la, a ina olua e hiki ana i laila, a i ninau ia mai olua i ka olua huakai i hiki aku ai, alaila, e hai aku olua, he huakai kii keiki, a ina i ninau hou io mai olua i ka mea nana i hoouna aku, alaila, e hai aku olua ma ko maua inoa, a ina i kuhikuhi ma o ka Mooinanea la alaila, ua keiki olua.

I ka pau ana o keia mau olelo, ua makaukau laua nei no ka hele ana i ka aina i malihini ia laua, a ia laua no hoi e noonoo ana no kahi e hiki ai, aka, lohe aku la nae laua nei i ka leo o Kane i ka pane ana mai, E puka mai olua iwaho nei, a e nana i ko olua alanui e hiki ai i Kuaihelani. I ka lohe ana o laua nei i keia leo, a i puka io aku ka hana iwaho, aia hoi, ike aku la laua nei i keia manu nui e noho mai ana, o ke

ano o keia manu he Iwa no ia, a i loa no ia laua nei a kau iho, ua hoomaka koke ae la ua Iwa nei e hoeu a mio pono aku la kona poo iloko o ka lewanuu no ka manawa pokole loa, a ia laua nei e nana ana i na ea oluolu maikai o ka lewa, a huli iho nana ilalo nei o ka honua, aia hoi, ua ike koiuiu ia keia mau paemoku malalo pono o laua. Aia nae ia laua e nana ana i na paia lewa o ka lewanuu, kahi e hiki ole ai ia laua ke lalama ae, ua hoomaka koke ae la ua manu nei e kani, a palua a pakolu ke kani ana a ua manu nei, aia hoi, haohao iho la na kaikamahine o ka welelau pali o Nuuanu, no ke kani pinepine a ko laua haluna nana e lawe nei i ka hapalua like o ka lewa, aka, ia laua nae i haliu hou iho ai malalo a ike iho la laua i ka anapanapa o ke one alohilohi o Kuaiheiani, e hoopuni ana hoi i kona mau kapakai, ma keia mea ua kupu ae la ka manao iloko o laua, o ka aina no paha keia a laua e laweia nei, a ia laua no e nalu ana no keia mea, ua hookaa koke ae la ua manu nei e iho pololei me ka hikiwawe loa a ku ana lakou nei ma ka puka o ka hale o Hina ma, a ia lakou nei i hiki aku ai, oiai o ke kuakoko hope loa ia, emoole, hemo ana ke keiki iwaho.

Ia Ku a me Hina e lawelawe ana i ke keiki, ike iho la laua he kaikamahine maikai o ka helehelena, a ia laua no e nanea ana i kela wa, huli mai la laua a ike mai la i keia mau kaikamahine e noho aku ana mawaho o ka puka o ko laua hale, haawi mai la laua i ke aloha me ka ninau mai ia laua nei; alaila ua hoike pau aku laua nei i ke ano o ka laua huakai i hiki aku ai e like me na mea i hoike mua ia ae nei. A ia laua e kamailio ana me Ku ma, aia iloko no o keia manawa i pa-e aku ai kekahi leo maluna pono iho o kaupaku o ka hale, a i ko Hina ma hoomaopopo ana i ke ano o ka leo i pane iho ai, ua lohe laua aole he leo e ae, o ka leo no ia o ka Mooinanea ka mea nona ka mana nui ma na kukulu o Kahiki.

Ia Ku ma i lohe ae ai i ka leo, ninau pono ae la laua i ka Mooinanea, a hai iho la kela, Ano, e haawi koke olua i ke kaikamahine ma ka lima o laua nei aole hoi olua e kali ia mea. A no keia olelo, ua haawi koke ia mai la ua kaikamahine nei ma ka lima o na malihini a makepono hoi ka laua nei huakai o ka hoounaia ana. A ia Lanihuli ma i makaukau ai no ka huli hoi mai ma ko laua alanui lewa ua waiho mai la ka Mooinanea he olelo kauoha ia laua e lawe loa i ke kaikamahine na Waka e hanai ma ka mokupuni o Hawaii, mawaena o na Ohialoloa, a e kapaia kona inoa o Paliuli, he wahi e ike ole ia e ka maka o ka lehulehu, a e hai pu mai no hoi i keia olelo imua o Kane a me Kanaloa, a ina e nui ana o Paliuli, alaila, o kona hanau mua i oleloia ae nei mamua, ka mea e hanai ia la e ke Anuenue ma Waolani, oia no kana kane, pela ka mea i hoike mua ia ma na helu mua o keia moolelo. I ka pau ana o keia mau olelo a ka Mooinanea, ua kau ae la laua nei maluna o ka Iwa a lele mai la no ke alanui lewa, a ua hiki hoi ia oe e ka mea heluhelu ke puana ana i keia mau lalani mele: "O ke kau a ka manu o Kaula, Hai i ka ino o ka makani, Kikaha ka Iwa iluna lilo, Hoolai malie i ka lewa." Ia laua nei i hiki mai ai imua o Kane ma mauka o Waolani, ua ike ia mai la ke kaikaimahine e paa aku ana ma ko laua nei lima, a hai aku la laua nei i na olelo kauoha a pau a ka Mooinanea mai ka mua a ka hope, a ma keia mea, ua ae no o Kane ma me ke kanalua ole, a nolaila, ua hoouna loa ia o Lanihuli a me Waipuhia e hoihoi loa ia ke kaikamahine ia Waka ma Hawaii, a ua ae na elele i keia mea me ka hooko pono ia o ka leo, a liuliu iki, ua makaukau no ka lele aku no ka aina nui ma ka hikina a ka la o keia Paeaina.

Ia laua nei i lele aku ai a hiki mauka o na laau ohia loloa mawaena o Hilo a me Puna oiai o Waka e noho mau ana maloko o kona nahele, a he kamaaina oia ma ia uka iuiu, a he lilo nui kona manawa ma ka malama ana i na manu o na ano a pau maluna o na laau, a ua hiki loa iaia ke olelo ae imua o na manu, a he mea hoolohe loa iaia, e like me kona makemake, aka, aia nae, i ka wa i hiki aku ai ke kaikamahine o Kuaihelani, a lilo ia Waka ka hanai ana i kela wa, aia hoi ua kauoha koke ae la ua Waka nei i na manu e hana koke

a kukulu ia i hale no kana hanai, a ike o Waka ua paa koke ka hale i kela wa, ua wae pono oia i kekahi mau manu i mea lawelawe no kana hanai, a ma ia hope iho, ua kauoha koke o Waka i ka manu Iwa e lele hou i Nuumealani, oia ka aina maluna'e o ka lewa o Kuaihelani, kahi o ka Mooinanea e noho ana. Aia maluna o ka aina i oleloia, ua ike mua aku nae o Waka ma kona ano mana, aia maluna o Nuumealani, he aina ululaau i malama pono ia me ko laua mau lako i na mea a pau i makemake ia no ka manawa pokole loa, oia hoi ka inoa o keia mau laau i kamaaina i ka olelo mau ia e keia lahui, (akahi) o "Makalei ka laau ona ia e ka i'a," (alua) o "Kalalaikawai, oia ka laau iaia ka mo'a o na mea ai a pau." A no ia laau hoi ka olelo ia ana, "o Kalalaikawai la kuua mai. " O keia mau laau na mea a Waka i manao nui ai ia ka Mooinanea e hoouna mai iaia ma Hawaii, a i ano like paha ke ano o keia mau laau me kahi olelo o kekahi mau kaao, "ka anai ae no i ke komo daimana ku ana elua kanaka." He mea oiaio, i ka hiki io ana aku o keia manu ma kahi i hoounaia ia, ua ike mai la nae o ka Mooinanea i kana huakai i hiki aku ai, nolaila, ua haawi io mai la o ka Mooinanea i ua mau laau nei elua ma o ka manu la a huli hoi mai la keia no Hawaii, a iaia nei i hiki hou aku ai imua o Waka me ka haawi aku i kana mea i hoounaia'i, aia hoi, ua piha o Waka i ka olioli nui me ka malama i ua mau laau nei, a ma ia hope iho, ua huli hou mai la ua manu nei me kona mau hoa hele no Waolani. Ia lakou i hiki ai a hai i na mea a pau loa no ka lakou huakai i hele ai i Hawaii imua o Kane ma, mai ka mua a ka hope, ua lilo ia he mea maikai i ko laua manao ana. A pau na olelo ana, akahi no a

hookuu ia na kaikamahine o na welelaupali e hooluolu i ko laua luhi. Ma keia wahi e na poe heluhelu, e hoi hou kakou a olelo hou no Waka me kana hanai a pela hoi me ka ke anuenue hanai, i mea e ike ai oukou i na mea e pili ana i ke ano o ko laua mau la oi kelakela.

Ia Waka e hanai ana ia Paliuli, ua ike ia e kona kahu hanai ua pii mau mai i ka po a me ke ao kona ui a me kona nani i like me he po mahina konane la o Mahealani, aia ma ia ano, aole i makemake iki o Waka e hoikeike wale iaia imua o kanaka. O na laau elua o Makalei, na ia laau i hoolaka na i-a a pau o ka moana mauka o kela wahi a Waka e noho nei, a ua kukuluia keia laau mawaenakonu o kekahi kiowai, aia ma na lala a me na lau a me na wahi a pau o Makalei, ua pii mau ka i-a i luna o keia laau i na wa a pau, a e haluku mau ana i ka po a me ke ao, a he hiki ke lohe ia ka haluku o na i a e ko Waolani poe. A o ka lua hoi o ka laau i oleloia, ka laau hoi iaia ka ai a me ka mo'a na ia laau i hanai ia Paliuli. Aia ma keia inoa i kapaia ai kela wahi kaulana o Paliuli, eia ke ano o keia inoa, "He aina huna." E like me Mana ma Kauai a me ke Kula o Kamaomao ma Maui, kahi a ka Ona miliona e huai nei i ka lepo Dala nui o keia au holomua. I ka ike ana o Waka i ka nani oi kelakela o kana hanai, ua manao nui oia i kane na kana hanai, a no ia mea ua kuka pu oia me Paliuli a holo ko laua manao no ia mea, nolaila; ua hele koke mai la o Waka a hiki maluna o Waolani, a halawai pu me Kane ma, a me ke Anuenue Pipio iluna, a iaia i hiki mai ai, ua hoike aku la oia he huakai imi kane kana, a no ia mea, ua hoikeike ia mai la imua ona o Kahanaiakekua, a i ko Waka ike ana i na helehelena o ka mea i hoike ia mai i mua ona, ua ae koke kona manao oia ke kane a kana hanai, nolaila; ua hoi oia a hai aku la imua o Paliuli, a ua ae no hoi kona manao. "E ake noaa e ho––ni, Nae aala o Keaomelemele; Ke moani huihui mai nei, Kahi Hanuopaineki." (Aole i pau.) Holoholo ae la kekahi makuahine a me kana wahi keiki ma kekahi Paka hoikeike o na mea ulu, ike aku la kana wahi keiki i kekahi keiki i hele a poneko, a pane ae la i ka makuahine: Hoonaukiuki no hoi au i kamalii poneko, ke nana aku oe i kela wahi keiki, aai lua ke keokeo o na wahi maka iloko o ka lepo; ka! hoonaukiuki aku la hoi au. "Mai huhu oe iaia," wahi a kona mama, "no ka mea ua hanaia kakou a pau noloko o ka lepo." A ina ua hanaia kakou noloko mai o ka lepo, wahi a ke keiki, alaila he lepo keokeo paha ia; a o kela wahi keiki hoi he lepo nanahu paha kona o ka hanaia ana. Paakana a na Hoohialaai.