Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXIII, Number 38, 20 September 1884 — HE MOOLELO KAAO NO KEAOMELEMELE. [ARTICLE]

HE MOOLELO KAAO NO KEAOMELEMELE.

––KA PUA NANI IUIU O–– Kealohilani, Kahiapaiole Nuumealani a me Kuaihelani; ka mea nana i uneune ia Konahuanui a kaawale o Waolani ka aina o ka poe eepa a pau i noho ai.

Hoopukaia e ka Haku Moolelo kaulana Mose Manu, no ke Kuokoa. HELU I. E LIKE me kana mau mea a pau e makemake ai, a o na kuapuu oia ka poe noho pu me ke anuenue, o ka lakou hana o ka paa mau i na kahili i ka po me ke ao. Ma keia mau ano o o keia poe kanaka i puka mai ai keia mau huaolelo, "Makole la i Waolani," a pela aku, aole keia o ka makole iho hewa i kai o Makua. Ma ia hope iho i ike ai o Kane a me Kanaloa ua holopono ko laua makemake, alaila, kapa iho la laua i ka inoa o ua keiki nei o Kahanaiakekua a o Kahihikuaokalani a me Kamakaokauila, a waiho aku la i ka olelo kauoha i ko laua kaikuahine e malama pono a hiki i ka wa e nui ai, ua ae mai la ko laua kaikuahine i keia mea, a no kekahi wa ua loaa ia Kane ma kekahi manao hou e lawe ia Kamanuwai i mea nana e lawe ka laua hanai i kahi i makemake ai oia hoi ke ano o keia inoa o Kamanuwai, he manu koloa keia, nona hoi ka inoa e kapaia nei mauka iho o Kaumakapili. Oia hoi kela Loi nui e kanuia nei i ka maia e na Pake, ua lawe ae o Kane ma ia Kamanuwai a hoonoho iaia maluna o Waolani a hiki wale i ka nui ana o Kahaiakeakua, aia nae iloko o keia wa e hanai ia nei ua keiki la, ua ike mau ia ka pio ana o ke anuenue i ka po me ke ao maluna o Waolani, a e halii mau ana ka ua koko a e kuku mau ana na punohu, e like me ko lakou ano mau a he mau hoailona kamahao keia i ka lahui o Hawaii nei, e hoike ana i ke ano o na 'lii nui mai ka po mai i ikeia e ke akua. Ua oleloia ma keia moolelo, o ke kiowai o Kunawai ae nei, he kiowai auau ia no ua hanai nei a ke anuenue, a he moo ka mea nona keia kiowai o Kunawai no kona inoa a hiki i keia la.

A no ka lilo ana o keia kiowai no ka Hanaiakeakua, nolaila, ua kapu loa na manu koloa Hawaii nei aole e kau a lana maluna o keia kiowai a hiki i keia la, a pehea la na manu kaka o keia manawa? me he mea la, ke lilo nei kela kiowai i alahula ia poe manu, na ko laila poe e hai mai i ka oiaio. Aia ma keia lilo ana o Kamanuwai i manu nana e lawe o Kahanaiakeakua i kahi i makemake ia, alaila, ua lilo o Kunawai i wahi kapu a hiki iuka o Waolani, oiai aole i noho ia ua kuahiwi la ia wa. (E ka poe e heluhelu ana i keia moolelo kaao, ke kau nui mai nei paha ko oukou manao e halawai koke aku me ke kaikamahine Keaomelemele, ka ui i ka iuiu o ka lewa nuu, e kaohi iki iho na manao ana nona oiai na manao hoakaka no kona kaikunane a kakou e ike nei, a i ole hoi e lauwili ko kakou olelo ana, a ma keia wahi e ike ai oe e ka mea heluhelu i ke akamai oi kelakela o ka lahui Hawaii nei, a i oi aku mamua o ko na ili keokeo akamai, a me he mea la e hooia mai ana no paha oukou i ka'u mea e hoakaka aku nei, alaila, e hoomaopopo auanei oukou ua hanauia na 'lii kahiko o keia mau paemoku me ka mana o ke akua a me na kanaka.) I ka wa a ke anuenue i hoomaka ai e hanai i ua keiki nei, e hoomaopopo iho oe e ka mea heluhelu aole he waiu o ke anuenue e hanai ai i ua keiki nei, nolaila hele aku la o ke anuenue a hiki mua o kona mau kaikunane a ninau mai la o Kane ma i ke kumu o kona hiki ana aku, hai aku la o ke anuenue i hele mai la au ia olua e na kaikunane. I ke aha? wahi a Kane ma, pane aku la ke anuenue, i waiu hoi paha no ke keiki nei ka hanai hoi a kakou. Ae mai la o Kane ma, aia hoi, ua lawe koke ia ka muo o ka wauke a me ka akoko a me ka muo o ka ulu a me kekahi mau laau e ae a hanai aku la i ko laua kaikuahine ia ke anuenue, a hamo iho la kekahi ma na waiu, i ka ai io ana o ke anuenue i keia mau mea a Kane ma i haawi aku ai, a liuliu iki, olelo aku la o Kane ia ke anuenue, e uwi ae ana oe i ka maka ou mau waiu; i hoao io ae ka hana o ianei e uwi i na waiu ona, kahe makawalu mai ana ua mea he waiu. Ma keia mau mea i hai ia ae la i loaa mai ai ka waiu mai a ke anuenue mai a oia ka mua loa o ka wahine i hanaia pela, a mai iaia mai i lawe mai ai ka poe kahiko i keia mau laau a malama no na wahine hapai ole i na keiki, a ua ikeia keia mau hana iwaena o keia lahui i ke au kahiko.

Ina e huli aku kakou a nana i ka na haole, aia hoi ua laweia mai ka waiu o na holoholona a hanai i na keiki, aole pela ke akamai o keia lahui, ua laweia mai la mai ka lau mai o laau e like me ka olelo a ka buke nui: "O ka lau o na laau ka mea e ola ai na lahui kanaka a pau," a ua hiki hoi ia oe e ka mea heluhelu ke puana ae i ka olelo kaulana a ko kakou Moi Kalakaua I. oiai oia ma kana huakai kaapuni honua. "O ka oi no o Hawaii." (Aole i pau.) O ke kanaka e holo paukiki ana, e hina ana no ia, pela no ke kanaka holokiki ma ka olelo, e haule ana ia iloko o ke kuhihewa nui. He mea olioli no ka manao o ke kanaka hana ka pili mau o kona mau lima i ka hana, pela no ka wahine e olioli mau ai i kana kane iloko o ko laua noho pono ana. Ua like ka wahine hana aloha i kana kane i na la a pau o ko laua noho ana me ka punawai waipuna, a ua piha kona mau aoao a pau i ke aloha a me ka oluolu. Ua oi ae ke kiekie o ko ke kanaka pono mau aoao mamua o ko na kuahiwi kiekie loa, ua akea kona mau aoao e like me ka moana nui. Aohe hoa aloha o ke kanaka i kona mau la elemakule, no ka mea, no ka wa ui wale no ia mea. O ka ilihune ka mea e hoowahawaha ai ke kanaka i kona mau hoa'loha, a i kona lako ana e henehene mai ai lakou iaia. O ka pohaku eleku, he pohaku hoowahawahaia ia e ka poe hana hale, pela no ka hoowahawahaia o ka mea ilihune e ka poe waiwai.