Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXII, Number 30, 28 July 1883 — HE MEA MAKE KA RAMA. [ARTICLE]

HE MEA MAKE KA RAMA.

1 ko'u mau hoa makaainana aloha o ! na waihooluu hke ole, ke haawi hou | aku nei au i ko'u welina ak>ha. Eia hou no au )a ke hoea hou aku nei i o oukou la. L T a ike paha ka la- | hui i ka'u niau ninau hope loa e plli |ana i ke kumumanao, no ka hopena lawaawa o ka inu rata**; a ua kali au, a |aole i pane ia mai na haina o ia mau j nīnau, a ua manao no au aoie he kana-| . ka naauao nana e pane i ua mau ninau ' {ia, e wehewehe hou ana au \: j kekahi mau hopena awaawa o ka inu! • ramx | ; Ua makemake ka poe inubuUika! ; nuna no ka lealea o ko iakou puuwai, \ no ka mea» penei ka olek) ana o keka[hi poe: <4 C ka poe hioie wale oo ke

i w < {inu mai, rae ka hoooioi inai. noho aku ; kanaka uana me he ilio la.* Noiaila, • <e pono t no e inu like ke kaaaka Hawaii i i a me ka haole i ka nuna, i Uke pu ai |ka hanohano; a he nui hoi na niakahiki ■ j i hoao ia ai e noa ka nuna: a i ke au o ■ ka makahiki 1 hooholo ia iho la ke j kanawai inu laula o ka rama. a ke inu; [nei a ke hoonuu a puaa nei kekahi poe.: | pepehi i ka wahine; nolaila, ma keia j hana o ka hookuu laula ia ana o ka ra-1 nja īwaena o na kanaka Hawuii. ua like j ia me ka hookuu ana i kekahi waikahe j nui e holo aku ana niaiuna o kekahi ai- ■ na maikai kupono i ke kanu ko a he i nui na pomaikai e loaa ana malaila, pe- j la no ka rama i hookuuia ai iwaena o ka lahui maikai a kupono i ka hooulu lahui; nolaila, o ka poe aoie i maa i ka inu rama, ke hoao nei lakou e inu rama; a no ka maa ole o kekahi poe; nolaila, ua pono ole ke oia kino. a e iilo ana paha i mea pilikia a make. Eia hou keia; e wehewehe hou ana ao ma kahi e oieio ana he mea make ka rama. Aole i pau ko u manao hoakaka aku i no keia mea he mea make ka ramaPehea hou e maopopo ai he mea make ka rama ? Ma ka makahiki 1872, ua hoala na haoie o Wailuku i kekahi haie nui, a ua kapa ia ua hale la ma ka ōlelo Hawaii he Hale Hoole Waiona. A i ka paa ana o ua hale ia, ua komo nui kekahi poe iloko 0 ia hui, oia hoi ka hui i kapaia ka hui hooie waiona. Ia manawa ua hai mai keia a me keia imua o ke anaina no ke ino o ka rama. Penei ka oieio a kekahi haoie: Ke ku nei au ma ka aoao hooie waiona, a ua hai mai keia i ka hope weliweii 0 ka inu rama, a he nui ka poe i make iloko o ia hana, | a no kona ike he hopena make ko ka! rama, noiaiia ke kumu o kona hoole ana aoie inu rama hou; wahi a ua h.iole ia, aoie ona mnnao i Vi iiihune, no ka mea, i kekahi wa, loaa no ke dala ke pau ae ka ona rama; aka, o ka hoj)ena weliweii wahi ana, o ka make: a wahi hou hoi ana, mai hookomo hou i ko kakou mau poo iloko o ia ipuka pilikia, me ko kakou ike ana he mea make !oa ia. Pau kana, ku mai o J. Croweil a hai piha mai i kona manao he mea make ka rama, a penei kekahi o kana mau hoakaka ana. Ma Amerika a n>e Beritania, a me na wahi a ae o ka honua nei, ua like no ka iuku ana o ka make i ka poe inu rama, me ka luku ana o kekahi mau mai e iaha nei, nolaila o kekahi poe e noho ana ma ia mau wahi, ua minamina nui ia ke ola o ia lahui, a ua kukulu ia kekahi mau hale i! mea e hoopale aku ai i ka holomoku ana o na piiikia maluna o ia mau aina, noiaila, i ko kakou kukuiu ana i keia j hana ma Wailuku nei. e jK)no ia kakou e hooikaika e pale aku i neia mea ino e laha nei ma keia ainamaikai kahi hoi a ko kakou naau e makaieho nel, i oie ai e pokole ke ola o ka lahui Hawaii, a me na lii o ka aina, no ka mea, e nana ia Haaliiio, ua make hikiwawe oia no ka inu rama, a |>eia no kekahi mau alii e ae, oia ke kumu o ka hoio moku ana o na 'lii a me na makaainana iloko o ka piiikia nui ioa, a ma keia kukuiu ana o kakou i keia puuhonua maikai ma kuianakauhaie (Hale Hooie Waiona,) malia e liloana paha ia i mea e kaohi mai ai i ke ola o keia iahui: a he nui aku na mea i koe, aoie pau ioa ia'u i ka hoike aku, aka, o keia kekahi onahaioilo hole waiona ma Wailuku a r u i hoomanao ai. He nui ioa na kumu i hoakaka akea ia no ka ino o ka rama. | Eia kekahL Ua hui ae na haole kuonoono a hanohano hoi. oia na ona o na mahiko o ko Hawaii Pae Aina raai Hawaii a Kauai, a hana iakou i kekahi olelo hooholo penei: E hookapu loa { ia ka rama aole e kaai ia, aoie hoi e inu laula ia iwaena o na haole a me na kanaka; aoie oia wale, ua kakau inoa \ na kanaka naauao a pau malaio o keka-! hi paiapala e oieio ana, mai hoohoio ka \ ahaoielo e inu iauia ia ka rama. &t; j heaha la ke kumu i hana ai ka lehukhu peia ? Eia, ua maopopo he hopena ino kona, he awaawa, a he mea make no hoL { Eia kekahi, me he mea ia he 20 ma- ; kahiki a oi ae ke kaalana o keia n>ea f he mea make: a ina he mea make ia, I lalaila, o ko ke kanaka enemi mii no ia;l f aole o ke kanaka waie, aka, o ka lahui; I a me ke aupuni p«. ) j A pehea hou ia wau e kaniaiiio ai. o | ko u manao ano nui i ike ok ia e ka j liahui, oia noka ae ia ana mamoli o kaī

5 . * hooikaika nui o m Uinaiiukaairuina e • hoonoa loa ana ī ka nima: a ua like no ia me ka hau make e pepeKi ana i keki lahui. Me ka ike no oua poe la he mea make ka rama, ae aku la no nae e ■ inu akea b. Ke manao nei au he karaima klekie keb i hanaia me ka ma- ; nan haaheo e na poe nana i kau i na : kanawni ino e like tne keia ke ana | Hookahi wale no manao iloko o ka | j poe nana i hana i keia karaima. i maj huahua ka heluna dala e waiho ai iioko. | o ka waihona aupuni, a no ia manao j nui i ke dala» nolaila, ua manao ole ia i ke o!a o ka lahul Ea. no ka manao | nui o luda i ke dala, ua manao nui ole oia i ke ola o kana kumu aloha. Aka, eia ka Petero i olelo ai: no kou manao manao e loaa ia oe ka makana o ke Akua me ke dala, nolaila, e lilo pu ana oe me kau da!a i ka make; aka, ua ike o luda ua hewa loa oia mai kana kumu aku, nolaila, make iho la oia; no ka mea, ua oleloia ua hu kona naau iwaho. No ke aha keia ? Eia, ua hiki mai ka hopena o kana karaima i hana ai i kana kumu aloha. A pela no keia, no ka manao nui o ka jx>e kau kanawai o ka makahiki 1882 i ke dala e nakeke ana iloko o ko lakou mau pakeke aole lakou i ike iki i ka hopena awaawa o keia karaima e haawe nei ma ko lakou mau liokua, a e hiki mai ana no ka la- ; kou hopena. E hoomaopopo kakou i keia, aole i lokahi like na makaainana mai Hawaii a Kauai e kauoha ana i ka ahaolelo e hoonoa i ka nima; aka, ua hana wale lakou i keia mamuli o ko lakou nianao e hoopoino i ka lahui. Ua hana ta keia kanawai me ke ano o ke kanaka jx>wa: i ka wa e loaa aku ai kekahi kana- | ka ma kahi mehameha i kekahi poe |>o- | wa. hooholo iho lakou e pepehi i ua kakaka la, a i ko lakou hoomaka ana e kui aku, a i e hahau aku paha iaia i ka 1 q^tj^,k kanaka nei me ka noi ae e ola wau, mamuii make wau ia aka, aole lakou i aloha i ka leo oua kanaka la, a pepehi no lakou iaia a make. I i hoopaapaaia ai keia kanawai hoonoa rama, uwe leo nui mai na makaainana me na leo aloha. mai hana oukou ia mea, he mea make ia, aka, aole he hoolohe ia mai. E ka lahui, e makee nui i ke ola o ka lahui. Ua manao au ua hana ia keia kaiiawai me ka manao ino e mamua e hoopau, a e hoonalowale, me ka hoomake i keia lahui, aole no hoi i hanaia me ka manaō kuhihewa, aka, ine ka ike j maopopo no. i O kekahi mea kahaha o ko'u naiiu 'oia no ka hui pu ana o kekahi kahuna- | puie o ka ekaiesia o Keokea nia Kula, | Maui, me kekahi hoahanau o ka ekalej sia hoole Pope o Wailuku kahi a*u e | noho nei oia o J. Nakookoo, a e hana pu i keia karaima awaawa e hana ia iwaena o ka lahui kanaka i aloha nui ia e na aupuni o ka honua nei; nolaila, ma keia hana, ua kue ia na kanawai o ka aina, a ua kue pu ia no hoi ka j»oe nana i kau keia kanawai a lakou no i hana ai, a ua kue pu ia na kanawai o ke Akua £ olelo ana, mai pepehi kanaka oe. noiaila, ina e helu pono ia keia ] mau mea a pau a*u e hana nei mai mua mai a hiki i keia wa a'u e olelo nei. ua ike ia, ua piha loa ke kiaha o ko ke j Akua huhu i ka poe nona ka hoolohe I ole ana i ka leo o lehova ma o ka lahui Ikanaka la i uwalo aku ai ia oukou. nolaila e noonoo nui ka lahui i keia mea, a imi aku i mea e hoopale aku ai i keia holo moku ana o ka make iwaena o keia lahui: e hoopau koke ia keia kanawai i keia manawa me ke kali oie. Eia kekahi mea kupanaha loa a'u i ike ai Ua hoonoa ia ke kapu o ka rama i ke kanaka Hawaii, a mahope ole-! lo aku la e hopu ia ka poe pna rama, a i ua hana ia no i kanawai pela, nolaila, heaha la ke ano o ka hana ia ana o ke ia kanawai peia, ua like keia hana me ka hoowalewale e hana hewa ka bhui kanaka. Ua ike no ka |kx? nana i ae i l keia kanawai t ka hewa o ka rama, ae ; aku no nae e inu laula ia; a mahope iho hana hou i kanawai e hoopaa ia ka | mea ona rama. Ua like keia hana me' ke kanaka ahele manu, ua ike no ka manu i ka puka o ke kauia e waiho j ana ma kona wawae, aka, hele no a he-1 | hi iho o ka huki ia aku la no ia o ke f | kaula a paa ana ka wawae; a peta no | keia kanawai o ka makahiki 1882, me| ka ike no he mea otta ka rama, hana no. nae i kan t*ai no ka ona» nolaila hei kolohe nui keia, a «a pili ke kararina j ilaila, nolaiia, i kpu kamailioana i keia! ! mea imua o ka lahul Hawaii, e pono e!

: : nvX>no < ru:i ka poe maikai a mo <a :v.<* ! |x>no a ,t' u lahui hoi i keia mea r.ui iloa, ab h:Vi mai ke kau o kanukahiki 1884. nu*. nana maka me ka oaeio ana e waiho no j.viha na lakou ekoho e like ine ko lak-.Hi makemake. ou ko kakou naaupa e pono e like i !oaa ka mea kuokoa nana e ki aku i na poka pahu oka lanakila* a pomaikai *e o Hawaii. Eu keu, e aho nui ka Uhui mai haawi i kou {>ono kuokoa no ke da!a. me ka olelo iho, he wahi pepa wale iho no ia, e aho no ka bwe ana i kahi daia hookahi loaa kJ>\ :o bipi. a c»:aole :a ma paha. Ea; oua wihi pepa la au » hoowahawaha ai, aia ilaila kau ai. kau ia, kou kapa a me ka pono o kou ohana ame kou aina paa; nolaila. mai hana hou pela eko Wailuku nei. No ko oukou koho ole ana b*u a koho i kahi mea okoa, he jx>e hoi aole iku na wawae i Wailuku e like me a u, nolaila. ua haawiia o Wailuku a lila Eia ka manao o ka poe nana i haawl hiki no, a lilo b aina ia hai pilikia kakou« aole, o ka poe kuleana aina no ke pili- ! kia ana, na lakou ia e hookeke mai t tu palena o ko lakou mau aina me ka haole a me ka lawe ana i ka wai o na ka- , hawai, n»aloo iho na wahi loi a lakou, 1 a pela no lakou e hana ai i keia ohumu . lapuwale. Nolaila. ma keia kamaiiio ana imua o ka lahui, elua mea e eha ai I ka naau o ka lahui. i IKa hana ia ana i kanawai e pepe > hi ai i keia lahui ma ka hoonoa ia o ka . rama. ( 2O ka imi ana e hana apuka ike ola o keia lahui ma ka hopu ana i ka mea ona rama mamuli o ka h«x>noa la ana o ka rama. 'nolaila, ke manao nei au he karaima kiekie keia, a ua hana u me ka manao ino e mamua e iumai iho i keia lahui iloko o ka make. noiaila, ma ko'u ano makaainana, aole au e \xy 1 no e pani i ko'u waha a me ka oi o ka'u j makakila e haukawewe ana maluna o [ keia kalana keokeo, a me ka hoakea , loa.ae i ka ino, ka pilikia, a me ka nu ke o ka lahui maialo o ka hana naaujK> ana. E aho no ka waiho |>eia e iike l me ke kanawai mua, a ina e hana na . aupo ke kanaka, maluna no ia hewa ona; aka aoie pela keia. o ka hana i ka nawai e hoonoa ai, a e kokua ai 1 ka » naaupo ame na hana ino, ae hooliio ana i ka mea Maoa I.'.a i mea haahua ma oka nana pono ol« ia o kekahi o na kanawai oke Akua. L'a hooiiio u na mea maikai i niea ole m:i!alo o na koi ana a me na ana a iu poe aloha lahui ole, a e aloha ai.a :»ae 1 ka eke a Hakai i oieio ai he eke puka puka, e moni ana i ke koko haia oie ou e Hawaii, ka mea i kaupaona ia a ua ike ia kona kaumaha. Auwe ' Aloha waie no ka hoi. E ike ia kakou hookanaka, a mai ae aku e kipa hewa ke aloha ika ilio Owau iho no o ka mea hookawa na oukou. J. Haolil Wailuku, lulai, 19, 1883.