Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXII, Number 22, 2 June 1883 — Page 1
| This text was transcribed by: | Melanie Park |
| This work is dedicated to: | Pearl Harbor HCC |
Ka Nupepa Kuokoa
KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.
UKE XXII, HELU 22 POAONO, IUNE 2, 1883. NA HELU A PAU 1122
NA HOOLAHA KUMAU.
MAIKAI KA HOI
KA PAPA,
AME
KA LAAU O KOU HALE.
NOHEA LA?
KAI NO HUO NO KAHI O
WAILA MA.
Nana aka no hoi ia la ohi ka lo o ka laau o Makawao, I ka ua mea hoi o ka nani.
NA PAPA! NA PAPA!
A ME
NA PONO KUKULU HALE
O na Ano no a Pau
AHA MA KE KIHI O NA ALANUI
Papa me Moiwahine
HONOLULU
@ ai e like me ka makemake no ke
KUMUKUAI MAKEPONO LOA.
PAPA! PAPA! PAPA!
NA PAPA HULUHULU,
NA PAPA MANOANOA,
NA PAPA I KAHIIA,
NA PAPA KEPA
PAPA HOLE KEOKEO,
PAPA HOLE ULAULA
Na Laau, Na Laau,
NA KUA,
NA KAOLA,
NA AAHO,
NA MOLINA,
NA PEAPEA,
PINE HULUHULU,
PINE I KAHIIA.
NA PAPA A ME NA LAAU ULAULA.
PILI ULAULA,
PILI KEOKEO,
PANI PUKA,
PUKA ANIANI,
PANI PUKA ANIANI,
PUKA OLEPELEPE.
PENA
O NA ANO A PAU,
Hau Pena mai ka liilii a ke nui,
Aila Pena,
Aila Hoomaloo,
Waniti, Pate,
Na Lako o kela a me keia Ano.
NA AMI PUKA HALE,
NA AMI PUKA PA ANIANI.
PEPA HALE A ME NA LIHILIHI,
E loaa no malaila.
PAAKAI HELU I,
O
KAKAAKO ME PUULOA.
No le Uala Kuike e loaa no na mea a pau I @ ae la no ke Kumukuai Emi Loa. O na Kauoka mai Hawaii a Niihau, e loaa aku no me ka booko pololeila. E kipa nui ilaila i ike ia oiaia. 905 tf.
NA HOOLAHA KUMAU.
PAPA! PAPA!
NO
ALLEN & ROBINSON
Ua wehe ae no mana
PA KUAI PAPA,
MA
Ku Uwapo o Pakaka.
Na Papa Ulaula o na ano a pau,
Na Papa Paina o na ano a pau,
Na Pili Hale Ulaula,
Na Pili Hale Keokeo,
Na Pepa Molina,
Na Pepa Hoonani Hale.
Na Pena a me na Aila Pena!
Na kui o na ano a pau.
Na Pani Puka ame
Na Pani Puka Aniani,
Na Pani Puka a me
Na Olepelepe.
NA LAKO KUKULU HALE
O NA ANO A PAU!
E kuaiia ma
KE KUMUKUAI HAAHAA LOA
O keia Makeke.
PAPA! PAPA!
AIA MA KAHI O
LEWERS & COOKE,
(O LUI MA)
Ma ke kahua kahiko ma alanui Papu a me Moi.
E loaa ai na
PAPA NOU AIKI.
o kele a me keia ano.
Na Pani Puka, Na Puka Aniani, Na Olepelepe,
Na Pou, Na O-a, Na Papa Hele, Na Papu
Ku, A me na Papa Moe nui loa
Na Pili o na Hale o na Ano a Pau.
Na Pepa Hoonani, Na Pena o na Wai e pau,
Na Kui mai ke Nui a ka Makalii, Na Ami
Puka, Na Ami Puka Aniani, Na Ami
O na ano a pau, Na Aila Pena, o
Kela me keia ano Na Aila Hoo-
Maloo, he lehulehu wale,
Na Aila e ae o na ano a pau.
NA WAI VANIKI
A ME NA
WAI HOOHINUHIMU NANI!
O NA ANO A PAU LOA.
NA BALAKI ANO NUI WALE.
A ke hai ia aku nei ka lono I na Makamaka a
Pau , ua makaukau keia mau Makamaka
O oukou e hoolawa aku ma
Na mea a pau e pili ana
Ma ka laua oihana
NO KA
UKU HAAHAA LOA.
E like me ka mea e holo ana mawaena o
LAUA a me ka MEA KUAI.
E Hele mai! E na Makamaka
A e lawa no hoi ko oukou makemake
Me kaoluolu a me ka maikai.
NA WAIWAI HOU LOA
O NA ANO A PAU.
E LOAA NO MA NA HALEKUAI O
WALAKAHAUKI MA
MA ALANUI
Papu, Moi ame Moiwahine
OIA HOI:
Na Noho Lio hou
Loa o na ano a pau,
Na Palule Keokeo,
Huluhulu, o na ano
A pau, Na Pio
Ahinahina Pele-
Kane hou loa o na
Ano a pau. Na
Pena Kukaepele.
Na Kepa Bulu. Na
Lole o na Wahine o
Na ano a pau. Na
Pahu Aila Maku
Maikai loa, Na si-
Lika, Pahoehoe, o
Na ano a pau. Ki-
@hei o na ano a pau.
HAINAKA LAU NUNUI SILIKA O NA ANO
A PAU.
He nui aku no i @, he pika pono na Kalama o na pepa, ina e huai pau ia aku nei.
Eia hou ae a hoea mai I keia mau la iho he Lako Waiwai hou loa o na ano a pau, a he lako hou loa I wae pono ia e J. T. WATERHOUSE, Jr., ma Enelani a he mau waiwai hoi I kupono loa no ko kako mau kaiaulu. Nolaila, e eleu mai e na makamaka a me na hoa’ioha e hoonuu I keia mau lako waiwai hou loa. 1076.@
KA MOOLELO O NA LA
O NA
ADIMARALA BERITANIA
OIA HOI MA KAHI OLELO ANA.
Na Liona Au-moana
O ENELANI.
KE KAUA ANA O NA AUMOKU KAUA BERITANIA, A ME KO ENELANI MAU PAPA LAAU, &c., &c.
Kahi Rula maikai kahiko,
Nana I hoolawa mai na kuhikuhi,
Na ka mea OI O KA IKAIKA,
Nana e Noho Alii ka Moana,
A owai la ka mea hiki kea a mai?
Owai la?
- Makia o na Aumoku Beritania.
I na poe heluhelu – E like me ka mea I hoike mua ia aku no na mea no lakou keia moolelo, pela kakou e heluhelu pakahi ai I ka moolelo o kela a me keia Adimarala. E lawe mai no kakou ma na mea ano nui a lakou I hana ai oia hoi na kaua a me ko lakou mau inoa kaulana i ike ia ai ko lakou koa a me ka wiwo ole. O keia malalo iho nei ka moolelo o ka Ela o Dudonela, ka Haku Kamaki Kokerana no loko mai o ke koko Sekotia, oia hookahi ka mea I kapaia e ko Enelani mau koa, oia ka oi o na Adimarala Beritania kaulana loa I keia mea o ka powa I na aumoku waiwai o na enemia ma ka moana, a o kona inoa hookahi, ua kau e ka weli I na moku waiwai e ae o na aupuni nui e holoholo ana ma ka moana mai kahakai aku o kekahi aina a I kekahi, a ua kapaia kona inoa iloko o keia moolelo- Ka Adimarala Powa Kokerana o na Aumoku Beritania. No ka mea, iloko o ia mau makahiki, e hele pinepine ana ke aupuni o Enelani I ke kaua me na aupuni e, a o ka loaa mau o na moku waiwai ma ka moana I ka Haku Kokerana, oia kekahi mea nui nana I kokua aku I ke aupuni makuahine me na puu dala mahuahua I kela a me keia wa.
E hoomaka no ko kakou heluhelu mua ana I kona moolelo malalo o na kauoka a Adimarala Haku Kita, e holoholo ana oia maluna o kona moku Adimarala ka Moiwahine Kalota ma ke Kaiwaenahonua.
KA HAKU KOKERANA.
O ka Haku Thos. Kokerana, ka Ela o Dudonela, oia ke keiki mua loa a Akibola, ka eiwa o na Ela kaulana o ke aupuni o Sekotia. Ua hanauia oia ma ma la 14 o Dekemaba, 1775, a ua hoohanaia oia malalo o na kuhikuhi a kona makuakane hanai, oia hoi o Adimarala Sir Alekanedero Kokerana. I ka piha ana o kona mau makahiki I ka 15, ua hoonoho aku kona makuakane hanai iaia malalo o na kuhikuhi o ka Haku Kita, oia hoi ka Alihikaua Nui o na aumoku Beritania ma ke Kaiwaienahonua iloko o ia mau makahiki. (E hoomanao ko makou poe heluhelu, o keia no ka Haku Kita I puka pinepine ai kona inoa iloko o ka moolelo o ka Haku Nelekona, no ko laua kue kekahi I kekahi.) Ua waiho aku ka makuakane hanai o ka Haku Kokerana opio I na hoike e pili ana no kana keiki hanai I ka Haku Kita, me ka hai ana I kekahi o kana pau hana koa I ko lakou wa I hoouka ai I ke kaua me na moku Paniolo ma na kahakai o na mokupuni o Inia. Na ia mau hana koa ana I hoikeike ae iaia eho iloko o kona mau la opio, oia kekahi o na eueu o keia mau la iho, a hookohuia mai la oia e ka Haku Kita he wahi Lutanela o na koaopio, no kona moku kaua Adimrala ka Moiwahine Kalota.
He mau mahina loihi keia noho aoana a Kokerana opio maluna o ka moku Adimarala o ka Haku Kita, ua pumahuahua ae kona ike, ka noeau, ka eleu, a me ka mikiala hana iloko o na wa a pau, a na keia mau mea I hoike aku I kona nanaina akamai imua o na aliimoku, a ua hoolilo kokeia iho la oia, he Lutanela Ekolu o na koa Marina.
I mea e hookoia ai na hoike e pili ana no kana mau hana koa a me ka wi@o ole I loko o kona mau la opio, aia i kekahi la e holoholo an ka moku kaua Moiwahine Kaio@a o ka Haku Kita mawaho ae o na kahakai o Baselona aia hoi ua ikeia aku la kekahi moku kaua e hookokoke mai ana ma na kahakai o kekahi awakumoku e pili kekoke ana, a iloko nae o ia wa, no kea no I kaika kupono ole ana mai o ka makani, aole lakou e hiki koke aku ana ilaila mamua o ka napoo ana o ka la, I na aole e pa koke mai ana kekahi makani ikaika ia lakou nei. Nolaila, manao iho la ka Haku Kita e hoou@na aku la oia I kekahi o kona mau Lutanela a me na koa e holo a e lawe pio mai I kela moku muluna o na @@@apa. O ka Haku Kokerana opio e @@ me kona ano mau o ka miki I na mea I haawiia aku ai iaia e hana, pela no oia e eleu ai ma ke noi ana aku I ka Haku Kita, nana ke alakai ana I na waapa kaua I ka moku kaua e hookomo ia iloko o ke awa. Me kea no kanalua ka Alihikaua nui I nana mai ai I ke kanaka opio I noi aku nana e alakai na waapa kaua I kahi o ka enemi.
Mamuli o ka aa ana o ka Haku Kokerana opio e hele aku a e hui me na enemia maluana o na @@apa, ua kauoka koke ae la ka Haku Kita I na waapakaua ekolu a kuu ia iho la iloko o ke kai, iho aku la o Lutanela Haku Kokerana me na koa marina he 60 a oi a au iluna, hoe aku ia lakou nei me ke kia pololei ana I ka nuku o ke awa, kahi a ka moku Paniolo e hookomo la iloko.
O keia ka moku Paniolo Koma, a main a kahakai mai o Italia kana huakai o ka hoi ana mai. Ua pakele mai oia main a aumoku mai o Adimarala Sir Sydney Smith e holoholo ana ma ia mau kai, a ua alualuia mai keia moku e kekahi o kona mau aumoku a no ka pakela holo loa o keia moku Paniolo, aole I lihi launa main a aumoku Beritania mahope ona a hiki wale I keia ahiahi ihni iho la me ka moku o ka Alihikaua Nui Haku Kita.
O keia moku Paniolo Koma, aole oia ikalo loa me na pukuniahi nunui no ke kaua, a oia ke kumu I hiki ole ai I keia moku ke ku aku imua o ka moku o ka Haku Kita. O na waapa kaua ekolu e holo aku nei, hiki aku la lakou nei I ka nuku o ke awa iwaho, a kuu aku la hoi ka heleuma o ka moku Paniolo ma na kuaau kahi kokoke loa I kekahi Papu e ku ana iluna o kekahi puu, a hoolana iho la na waapa kaua malaila a hiki wale I ka wa I uhi mai ai o ka po, a haawi hou ae la ka Haku Kokerana I kana kauoha, a hookomo aku la lakou nei iloko o ke kowa me ke kia pololei ana mahope o ka moku o ka enemi.
Hoomau aku la na waapa kaua ekolu i ka hookomo ana iloko o ke awa, a i ka wa o lakou i kokoke aku ai ma ka aoao o ua moku nei, mamailio kokeia mai la lakou nei I kekahi olelo Paniolo maloko o ka ole, a no ko lakou nei pane ole ana aku, a me ka ikaika loa o ka lakou nei hoe ana me ke ake e pili koke aku ma ka aoao o ka moku, iloko no o ia sekona pokole I loheia aku ai kekahi leo nui e kahea ana, a ki kokeia mai la na waapa kaua ekolu e na pukuniahi he 30 a oi e ka moku Paniolo, a kapalulu like ae la lakou iluna o na waapa Beritania a iloko o na sekona pokole loa, piholo iho la iloko o ke kai kekahi waapa kao nui e lawe ana I na pukuniaahi liilii elua, a au ana na wahi koa kakaikahi ikoe iho iloko o ke kai me ka pinana ana ae ma ka aoao o na waapa elua I koe iho.
Kahea ae la ka Haku Kokerana opio I kona mau koa e hoe me ka ikaika nui, a o kona leo, ua hookoia me ka eleu loa e kona mau wahi koa kakaikahi I koe iho. Me ka wiwo ole o na wiwo ole, pela iho la keia keiki opio e ku nei mamua o ka ihu o kona waapa, a iloko o na minute pokole pili aku la na waapa kaua Beritania elua ma ka aoao o ka moku Painiolo, a iloko o ia wa i hookoia ai ka makemake kikipu a me ka hou pahikaua, ke hele la a hou aku a ou mai.
E hoike ana kekahi mea kakau I kana hoke imua o ka Alihikaua Haku Kita I ka wa i pau ae ai o keia kaua no na mea e pili I ka Haku Kokerana opio, penei:
“Oiai na waapa kaua I pili aku ai ma ma aoao o ka enemi, e ku ana ka Haku Kokerana mamua o ka ihu o ka waapa, me ka hoao ana e lawe aku I kona mau koa iluna o ka oneki, aka, no ka nui launa ole mai o na koa o ka enemi e kuku mai ana ma ka palekai o ka moku , na I amea I pale mai I ko makou wa e pii aku ai. Ua kakiaia aku ka waha o na pukuniahi a ke enemi me na pauku laau a ua hiki ole ia lakou ke ki mai ia makou. O ka Haku Kokerana, he elua ona Manawa I hiki ai ma ka rigini o ka moku iloko o na uluaoa o na elau pu a me na pahikaua, a he elua hoi ona Manawa I eha ai ma ka haule ana mai iluna o ka waapa, a he elua ona moku ma kona kipoohiwi hema me ka pahikaua a na koa Paniolo, a me he mea la ma ke koho wale anu aku, aole I emi mai malalo o ke 30 kanaka I make iaia, oiai o mua o kona kuka ua paa wale no i ke koko.”
He hapalua hora mahope mai o ia Manawa, ano mauleule iho la ka Haku Kokerana no ka nui loa o ke koko e kahe nei iloko o kona kuka, a iloko o ia wa I haawai ae ai oia I ke kauoka, e huli hoi lakou no ko lakou moku, nolaila haalele aku la lakou nei I ke kulana a ka moku Paniolo e ku nei’ a ma ka hora 2 o ka wanaao, pili aku la lakou nei ma ka aoao o ka moku kaua o ka Kaku Kita. (Aole I pau.)
KA MOOLELO
PILIPO KEKOA!
Ka Makai Kiu Ilikini
O
AMERIKA HUIPUIA!
A O KA
NANE HUNA O KA 1776.
MOKUNA IX.
(Ka olelo ao a ka Makai K@)
Ma ke ahiahi mahope mai o na mea I hoike ia ae nei ma kela mokuna I hala, e noho ana o Weikla Pika maloko o kona wahi pupupu hale I hanau ia ai oia. A he kahunapule hoi kona makaukane. A o Wekila wale no kana keiki kamakahi.
No ka mea, ua make e aku kona makuahine he malama mahope mai o kona puka ana mai I keia ao.
Mahope mai oi wa, ua hooikaika nui ka makuakane me ka manao makee keiki e hanai iaia a hiki I kona kanaka makua ana, aka, I kana keiki I ulu ae ai a kanaka makua, ua lawe pu ia aku la kona luaui hoomanawanui e ka enemi a kea o nei I makemake ole ai he make, a waiho pu ia aku la kona kino lepo ma ka aoao o kona hoapili he wahine. Aloha wale kona hoomanawanui kane ana I kana lei he keiki.
Mai ka wa mai o ka pepehi ia ana o kana ipo aloha, oiai oia ma ke anuu e hiki aku ai I ke kuahu laahia e ko ai ka iini a loko, ua noho mumule wale iho la no oia me ka hoihoi ole I na mea a pau.
Nolaila, ua nana aku kela a me keia maluna ona me ke kaumaha mamuli o ke kaawale ana aku o kana mea I manao nui ai.
Aka, o kekahi poe, ua olelo ae me ka hopo ole penei:
A, aole oia I manao nui no Mariona, no ka mea, e lilo mai ana iaia na waiwai a pau loa o kana wahine, he oluolu ae no koe o kona manao kaumaha.
Ma keia wahi, e waiho hou aku ana makou ia Wekila Pika imua o ko makou poe heluhelu elike me ka mea I hoikeia ma ka pauku mua o keia mokuna, e noho ana oia me ka paa ana ae o kona mau lima ma kona mau maka, ma ke kulana o ke kaumaha kuhohonu no kana mea I aloha ai.
Aka, iloko oia wa, ua puiwa ino ae la ua kanaka opio la ma o kona ike ana ae I kekahi mea e paa ana I kona poohiwi me ka lima oolea.
Puiwa ae la o Wekila a nana ae la iluna a ike ae la I na helehelena hauliuli o ka Ilikini e nana iho ana iaia.
He makemake au io oe, wahi a ka Makai Kiu.
Pehea oe I hiki mai nei iloko o keia rumi? Wahi a Wekila me ka huhu.
I heia mai nei au ia oe.
Owai oe?
He Makai Kiu wau.
He Makai Kiu oe? Wahi a Wekila I puana ae ai ma kea no ninau.
Ae.
A heaha kou makemake?
Ia oe.
Ia’u?
Ae.
A heaha kau ia’u? Heaha auanei ko’u kuleana me kekahi kanaka o kou ano?
He pio oe na’u.
He pio au nau?
Ae
No ke kumu hea?
No ko pepehi ana ia Mariona Beramile.
Me ka pihoihoi ole, ku ae la o Wekila Pika a nana pono aku la I ka Ilikini a pane aku la:
O wai ka mea nana I olelo mai nei pela?
Na’u no.
Owake ae la he ula ahi mai ka waha mai o ka pu panapana, a hihio ana ka poka maluna ae o ke poo o ka @ikini.
A iloko no hoi o ia sekona, ua hakoko iho la laua.
No ka mea, ua ike aku ua Ilikini ia I ka unuhi ana ae a Wekila I kana pu me ka hikiwawe loa a ki mai la, me ka eleu no hoi, ua alo ae la ua Ilikina la, a puili pu iho la me ke kanaka opio.
He kanaka opio ikaika o Wekila Pika, a he kanaka ikaika maoli no hoi ma ka hakaka ana.
Ua loihi no ka laua hakaka ana.
Aka, he kanaka moomanawanui a ikaika no hoi ka Makai Kiu, a he kakaikahi loa ka poe I like me kona kuleana.
Nolaila, aole I hooikaika loa oia e hoopoino I koua hoa pio, no ka mea, e hoao ana oia e hoopaa I kona hoa oiai oia e hoao ana e hoopoina mai I kona ola.
Iloko o ka wa a Wekila Pika ma e hakaka nei, ua haule aku la kana pu mai kona lima aku, a hopu hou ae la oia I kana pahi e paa ana ma kono kino, a hoomaka ae la e hou I ka Ilikini.
Elua Manawa ana I hou ae ai I ka Makai Kiu, aka, aole nae I hana aku kona hoa iaia pela.
Aka, mahope, iho ike iho la keia, e hele aku ana laua I ke ino loa.
Nolaila, manao iho la ka Maka Kiu he mea kupono e lawe ae I na mea eha a kona hoa mai iaia aku, o lilo auanei kona ola I moepuu no kana pahi.
Ia wa, kali iho la ka Makai Kiu I wa kupono nona, a ike iho la oia, ia wa nahu aku la oia I kona pulima mawaeena o kona mau niho a lulu ae la elike me ka ilio huhu e lulu ana I kana mea I ukiuki ai.
Ia wa, haule iho la ka pahi mai ka lima mai o ke kanaka opio, a opea ia ae la kona mau lima ma kona kua a hoopaa ia iho la ilalo o ka papahele.
E hoolohe mai oe ia’u, wahi a ka Makai Kiu.
E hoolohe mua mai oe ia’u wahi a ke kanaka opio.
E kamailio mai.
E haawi no au ia oe I ko’u mau mea a pau loa o keia ao, ke hana oe I ko’u makemake.
A heaha kou makemake ia’u?
E lawe ae oe I ka’u pahi a hou mai I ko’u puuwai.
No ke aha ka mea o kou makemake ana e pepehi aku au ia oe?
Ua ake loa au e make mamua o ko’u hoohilahila ia ana mai mamuli o ko’u hopu ia ana e oe, Ina aole oe e pepehi mai ana ia’u, e make ana no au ma ko’umau lima iho.
Aole, aole, loa oe e hana pela.
Ia wa, mino aka iho la o Wekila Pika me ka ukiuki, a pane hou mai la ka Makai Kiu,
E ke kanaka opio, aole au e hopu ana ia oe. Aole I oi aku kou manaoio I kou hewa ole mamua o’u, a ua hiki loa ia’u ke hooiaio aku I kou hewa ole.
E ku mua ae iluna, alaila kamailio kaua no ka hana, ano hoi e pono kaua e hoopau I na manao ino o na minute I hala aku.
Ku ae la o Wekila Pika, aka, olelo inai la ka Ilikini:
E noho iho ilalo.
A ia wa no I ninau aku ai o Wekila Pika.
Ua hiki mai elike me ka’u I manao ai.
Heaha kau I manao ai? Wahi a ka Nikini.
Ua manao wale ia o oe ka mea nana I pepehi o Mariona.
Ke hooia aku nei au ia mea, he oiaio ua manao wale ia na u I pepehi.
He hiki anei ia o eke hai mai I ke kumu o keia manao ia anu na’u?
Ua loaa na kumu kohoho wale maluna o kekahi mau mea ano ole.
E hai mai.
Ma ko’u ike, o oe wale no ke kanaka e pomaika ana, ke make oia.
He oiaio anei, e loaa ana ia’u he pomaikai ke maka oia?
Ae.
Pehea kea no?
Malalo o na olelo o ka palapala hooilina a ko kupuna kane, e lilo no auanei o oe ka hooilina o na waiwai a pau ona, ke make o Mariona.
A oia wale iho la no ke kumu o ka mana ia ana na’u?
Oia wale iho la no.
Noho malie iho la o Wek@@ Pika no kekahi Manawa, a pane ae.
E hoolohe mai oe ia’u a oike aku no au ia oe I ka oiaio o na mea pau e pili ana I keia hana.
(Aole I pau)
HE OLELO AO ENELANI
NO KAPOMAIKAI O NA OPIO HAWAII
NA ANO OKOA O NA OLELO
Mokuna I
II. NA ANO OKOA O NA HUAPALAPALA ENELANI, A ME NA HUAPALAPALA LA HAWAII.
He kanaha na leo okoa ma ka olelo Enelani. He umikumamahiku wale no ma ka olelo Hawaii. O na huaolelo oia no na hoailona o na manao: o na huapalapala oia no na hoailona o na leo wale no. Ua hooponopono ka poe misionari I na huapalapala Hawaii. Ua like keia mau hua me na hua Enelani. Ma ka olelo Hawaii, he hua hookahi no ka leo hookahi. Nolaila ua maalahi loa ke heluhelu I ka olelo Hawaii. Aka eia kekahi hemahema nui o ka olelo Enelani. He 26 wale no na huapalapala, he 40 na leo kumu ano okoa. Ua hoailonaia na leo he nui ma kekahi hua, a no kekahi mau hua na leo kulike. Ua kapaia ka papa inoa o na hua he Alphabet, no ka mea ua hoomaka ka papa inoa o ka olelo Helene, Alpha, Beta. Ua like pu keia inoa me ka inoa Hawaii pi-a pa, no ka buke kumumua.
He elua na papa o na leo kumu Enelani, elike me ka leo kani o ka olelo Hawaii, na leo kani, a me na leo kani pu. He elima wale no na huapalapala no ka hoike ana I keia mau leo kani pu, a, e, i, o, u, ma ka olelo Hawaii. Aka, he 15 na leo kani pu. Ua kupono e hoomaopopo I kea no o keia mau leo.
Ua kaniia ka leo a ma ka hemo loa o ki a-I a me ka waha. Ma ka hooemi ana I ka a-I, u kanii ka leo @ a hiki I ka paa o ka leo, oia no ka leo kani i.
Ma ka hooemi ana I ka waha ua hookaniia ka leo kani o, a hiki I ka paa loa o ka waha, oia ka leo kani @. Ua hookaniia ma ka olelo Enelani, na leo anuu okoa Aole pela ma ka olelo Hawaii. Eia keia mau Haawina Ao. E heluhelu me ka pololei I keia mau huaolelo. Hate, hat, hall, hard, here, hen, wine, win, hope, hop, who, pure, pun, pull house.
O ka papa elua o na leo Olelo Enelani, oia no na leo kai pu. Ua kapaia lakou pela no ke kokua ana o na mea waha I ka leo kani olelo maoli: He 25 ka heluna o keia mau leo kani pu, aka, he 21 wale no na huapalapala I koe. Aia kekahi hemahema hou ma ka olelo Enelani. No laila ua hoohuiia kekahi mau hua palapala elua no ka hoailona ana I ka leo kani pu hookahi. He 7 wale no na leo kani pu ma ka Olelo Hawaii. A 7 hoi ka heluna o na hua palapala, no ka leo kani pu kona hua ponoi. Eia kekahi mau Haawina Ao. E heluhelu I keia mau huaolelo. Have, when, kite, sick, gun, mug, jam, glazier, march, shade, late, bar, send, zone, tart, did, think, that, pipe, babe, file, vase, yard, wide, make, nine, young.
Ua okoa kea no o ke kamailio ana no ka poe Enelani. Ua okoa kea no nona kanaka Hawaii. Ke kamailio nui nei ka poe Enelani ma kea lo o ka waha. Nolaila ua kapaia keia ka olelo nahe@a, no ka pinepine o ka leo.
Ma ka huaolelo kanaka, ua hoikeia kea no kuluma o ka lahui Hawaii ma ka olelo, oia no ka pinepine o na leo I hookaniia ma ka puu. E hakilo ka poe imi I ka noeau I na leo kani pu 18, 16, k,g,a hookaawale, kekahi maluna ma ke kani a-I, kekahi malalo. Pela no e hoomaopopo a kaawale ia l,v,24,25. E hookani I ka I, me ka hoopalahalaha ana I ke alelo. E hookani I ka r me ka hoopoeope ana I ke alelo. Pela no l, me ka mama o ke alelo; d, me ka hoopaa ana I ke alelo iluna I ke kepa o na niho. Aole hiki I kekahi mea ke hookani ia @@, ke ole ka hoopuka ana I ke alelo maiwaena mai o ka niho. Mai hoohuikau ia p, me na lehelehe mama, a me b, me na lehelehe paa.
(A hoea hou aku.)