Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXII, Number 7, 17 February 1883 — PALAPALA HOIKE A REV. L. LAIANA. KE KAHU EKALESIA O WAIMEA. HAWAII. NO NA MAKAHIKI HE 50, MAI IUNE 1832, A IUNE 1882. [ARTICLE]

Help Learn more about this Article Text

PALAPALA HOIKE A REV. L. LAIANA. KE KAHU EKALESIA O WAIMEA. HAWAII. NO NA MAKAHIKI HE 50, MAI IUNE 1832, A IUNE 1882.

Aloha oe e ka Aha Euaneiio HawaiL Ma ka lokoniaikai o ke Akua, ua hoo soihiia ke ola kino o niakou na kane eha, D. Balawina, .P. Alekanekera D. P>. Laimana, I- no na makahiki he 50 ma Hawaii. Aole akaka ia'u ka manao ona hoa ekolu. He manao Hoike lubi!e paha ko iakou, aole paha. He poe palupalu no makou. Aka, owau, ua kupu ka nianao iloko o'u, e kakau i Palaj>ala Hoike lubile e heluheiub iloko ou ke ae oluolu oe ika heluheluia ana. Aole e loaa hou ana ia'u he manao elike me keia e hoike lubile hou al Ma lune I§32 t owau kekahi iloko o ka halawai Mtsionari ma Honoiulu ma ia makahiki. He misionari hou au. Akahi no a komo iloko o ia halawai Aia ka halawai ma ka hale o Kamalena ka Puuku Misionari Eia ka poe i akoakoa ae malaila. Binamu, Kalaka, Gulu» Kauka, lada, Kamalena, Kahuhipa, loane, Wini, Gulika, Rikeke, Aneru, Tineka, Bihopa, Gelina, Dibela, Ealawina, a me ka lakou mau wahine. Elua wahine kane ole, Miss Ogden. a me Miss Ward Elua Misionari i koe, o Keiki me kana wahine no Kaawaloa. O ka nui o ka lakou nei mau keiki ma ia wa, he 40. Ka poe kahiko keia. Ua pau na makua ika make. Balawini wale no i koe maanei, a o Tineka w. ma Amerika, a o Kulika w. ma lapana. O makou ka poe hou, he 19 ka nui, Alekanedero, Limaikaika, Kauka Oopa. Emesona, Polepe, Hikikoke. Laimana, Polema, a me ka makou mau wahine. O Rokeke ka mea pai palapala, he kane wahine ole oia. Aohe a makou keiki ia wa. Na kane wale no ka mea hana ma na halawai. Hele no na wahine me na keiki e nana a e hooiohe i na hana. Aohe kanaka Hawaii ma ia halawai Misionari, aohe Kahuna Hawaii, aohe Kahu Ekalesia, aohe Elele Hawaii ia ; wa. Ma ka olelo Beritania wale no na | hana. OL. Aneru ka Lunahoomalu, a o Kamalena a me Tineka na Kakauolelo. Eia no kekahi mau hana. 1 Ka Hoike ana o ke Komite Pai Palapala. He hoike pokole ia. Uuku na mea i paiia ; he mau apana Baibala, he wahi buke Honua, he buke Pi-a-pa, he mau buke himeni liilii, he buke o na kanawai he 10, he buke ninau hoike, he ui kamalii, oia wale no. Aohe buke helu, aohe nupepa Hawaii, aohe nupepa haole. 2 Ka hoike Kihapai. He hoike po-

kole ia. Uuku na Kihapai ia wa. Eono wale no, Honolulu, Waimea, Kauai, Lahaina, Kailua, Hilo, Waimea, Hawaii, ka i\ui o na hoahanau apana, 577. Ka nui o ka poe ike i ka heluhelu, 25,127. 1760 paa mare ma ia makahiki hookahi. He Palapala Hoike no ke kula nui o Lahainaluna. Ka hoike mua keia o ia Kula, Ua kukuluia ma Sept. 1831. He hale pohaku nana haumana i hana. He 25 ko lakou nui, he mau kmiknmakua wale t\o, he mau kumu no kela mokupuni keia mokupuni. He kapa ka lole. Ka olelo Hawaii wale »10 ka olelo. Uuku na buke. Ua holopono ka hana o ia kula. O L. Aneru ke poo. 4 Ka noonoo ana no ka Misiona hou ma ka Paeaina o Nuuhiwa. Ua hooholoia e hele kekahi komite e makaikai e nana i ka pono a me ka pono ole hoouna aku i mau Misionari malaila. O Wini, Alekanedero, Limaikaika, a me Tineka ia komite. 5 Ka noonoo ana no keia ninau. I ehia Misionari hou a kakou e noi aku ai i ka Papa Misionari ma Bosetona no keia Paeaina ? Hooholoia aole e emi malalo 17 kane. 6 Ka noonoo ana no keia ninau. Pono anei ke haawi wale aku i na buke Hawaii, e kuai aku paha? Hooholoia e kuai ka pono. AoJie dala ia wa, ke kapa, ka paakai, ke olona, ka hua kukui, ke kalo, ka uwnla maoli, oia ka dala. Kula wale no na kumu, aole ukuiia e ke aupuni. Aole ukuia e na MisionarL Kokua aloha no nae na Misionari ia lakou ma kekahi mau mea, na buke, ke kapa, kahi lole. 7 Ka noonoo ana no keia ninau. Pono anei ke ukuia na Misionari elike me na Kahunapule, na kumu, na paahana ma Amerika, e hoomaopopoia ka uku ma ka makahiki, a nona ponoi ia uku? E paha ka uku oleia? I hookahi puuwaiwai a e puunaueia ia puu e ka Puuku Misionari elike me ka nui o kona ohana, me kona hemahema. Ua like na Misionari ia wa, me ka ohana hookahl „ Hookahi no makua. Noho llke no, waiwai like, ilihune like. Aole oi aku ko kekahi, aole emi iho ko kekahi O ke ola kino kupono i kela a i keia oia wale no ka mea i haawiia maL Pela ka noho iike ana he 12 makahiki. Ua hooholoia ma keia halawai e hoomauia ia noho ana. Ua hoomauia no a hiki i ka mak. 37, 38. 8 Ka noonoo ana no na dala kokua no kekahi mau Aha aloha mai. Ma ia noonoo ana, ua akaka ia'u ekolu Aha, aloha i kokua i keia lahui HawaiL Ka Aha Misionari ma Bosetona, ka Aha Pai Baibala Amerika, me ka Aha Pai Kalaka, (Tract Society.) Ke mau nei ko lakou kokua ana i keia lahui raa kekahi mau mea. 9 Ka hoonoho ana ia makou na Misionari hou. Ua hooholoia e hoonohoia makou penei: 1 Polepe me Keiki ma Kaawaloa, 2 Polenu me Rikeke ma Lahaiiia, 3 Hikikoke ma Molokai, he kihajxu Kou, 4 £mesona ma Waia lua, he kihapai hou, 5 laimana me DL bela ma Hilo, 6 Laiana me Balawina ma Waimea. O Alekanedero me Liniaikaika, ua hookaawaleia laua no ka Misiona hou ma Nuuhiwa ke maopopo ia Misionx Ka pau ana no ia o na hana ma ia halawai la 23 o lune, 32. Ua hoamakaukau koke makou ka poe hou, me ka jioe kihiko no ka hoi ana i ko makou mau home, home kahiko, hon\e hou. Pehea e luki ai? Aohe moku mahu ia wa, iiohe moku pea, maikal He mau moku maikai o!e ko na lii. Lokomaikai na lii ia wa ī na Mkionaii Kii no ko lakou mau mo ku i na Misionari e lawe ia lakou iHo-

noluiu no ka halawai makahiki. 3 pau | ka hahwai hoihoi aku no ia lakou i ko \ lakou « ihi noho. me ka uku ole i keka- ] hi manawa t a uku haahaa 1 kekahi ma- j nawa, nana ML>ionari nae e malama ias iakou iho iluna o ka moku. \ la lakou ka ai, ka wai me na mea e; ae e pono ai, ka wahie a me ke kuke | ana i kekahi manawa. | Ua akaka kuu home hou. Aoie au i ikeb mamua. Aole i ninau ia, niahea oe e hoonohOia ai ? E koho oe 1 kahi au i makemake ai Ua hoonohoia au rna W aimea. Ha»aiL ke makemake. ake oiakemake ole* Ua ae oluohi nae au. Ma ka la 4 o luhi ee makou nialuna o Nea kekahi maku buiga, no na iii, owau me kau wahine, Ealuwina me kana wahine, me ka iaua keiki hiapo, Davida, Kakina ma, Bihopa nia, Poiepe ma, me na ohua Hawaii he nui waie a me na ukana, na Kao, na Puaa, a nie na Moa he nui waie. Ua piha loa ka moku aohe wahi kaawaie. Haaleie ka moku ia Honoiuiu ma ahiahi o ia la. Hoio ka moku i Kona a waiho aku ia Tadna ma, Bihopa nia. Polehe ma. A hoio aku i Kawaihae, ia 13 o luiai,lkekahi paiena ia o kuuhome hou Maka ia 16, Poakahi ia iiaaieie makou ia Kawaihae, a puka i Waimea ma ke awakea, Owau, o ka'u wahine, Baluina, kana wahine, me kahi keiki Cabika ; halihali ia na wahine ma na noho hoololiloii ona kanaka Hawaii Kana kane. heie kike, ma ka wawae, ma kahi iio kahiko. Kakaikahi loa na iio ma ia wa. Na na kanaka i haiihaii ina ukana iiiiii Ao ka ukana kaumaha, ua kaouia ma ke kaa iima e na kanaka i Waimea maluna o ke aianui ino aa, Ukuia na kanaka he pa hapaha, ma ke kapa ama ka j)apa pohaku, ama kahi apana haihaia. Aohe daia, aohe ioie ia wa, aoie ikeia ke ano oke dala. He la maiie ia, nana maua 1 ko maua home hou, maikai no, uiiuli a nani na lalam pua, nani na mauna kiekie ke nana aku, mahaio no. Nui na kanaka i hele mai e aioha a e nana ina maiihinf hou. Oka huaoielo "aloha" akaka ia ia maua; jx>hihihi nae na oieio e ae. Aioha iiiai iakou, a pane aku maua <( aloha. " He mau haie noho elua, nana aiii no i haiia me uku oleia; he haie pili a he hale lauhala. No Baluwina ma ka haie piii, he hale mehana ia, no maua ka haie iau haia, he hale anu. He

mau puka komo, he mau puka aniani, he moena ka papa, he kapuahi Hawaii mawaena konu, ma ke ahi e mehana ai kaawalē aku ka hale kuke. He hale luakini no, he hale pili, he hale nui, na na alii a me na kanaka i hana me ka uku oleia. Na Binamu mamua iki iho i hai i ka olelo, a ia Ka-1 ukeaouli ka pule hookuu. He wahi; awai no na Binamu i hana. Hookahi : no puka aniani ma ke kua oka asvai, he moena ka papa me ka noho, elua paha wahi noho pokole no na mea hanohano. Kapu Hawaii oia ka bele. ! Ma keia hoike no na makahiki he j 50, e mahele ana au iloko o na mahele eha. Mahele I.—Ka wa lulu hua. — Na hana lulai 16, 32,alulaii6, 37. 1 He wa lulu hua ia, he wa hoomakaukau ike alanui no lehova. Nui ke kihapai, W r aimea, Kawaihae, Puako, Kohala Komohana, Kohala Akau, Hamakua Komohana, Hamakua Waena, Hamakua Hikina. 15,000 paha ka nui o na kanaka. Ua lohe no lakou i ka ke Akua olelo mannia. Ua kukuluia na kula. Ua ike kekahi hapa ika heluhelu. Ua heluhelu no ia Mataio, Mareko me loane. Kakaikahi nae ka i ike i ke kakau lima me ka helu. Aohe kula himeni-. Aohe buke Pa ko li. He wahi buke himeni liilii. Palapala Aina. No na kanaka ka nui ona kula. Ane jxiu na kane me na wahine i ka hele i ke ; kula mai ka Poakahi a i ka Poalima. Uuku nae na k'eiki i komo iioko o! na kula ma ia wa. Uuku hoi ka mala-! malama ona makua. Nui ka hewa. Nui ka naaupo. No kamea, aohe Misionari noho paa ma Hamakua a ma | Kohala. Ma Waimea kahi noho iki o 'na Misionari. B?namu, o Kauka, o ! Bihopa, o Baluina. Eha paha malama ! i noho ai Ba!uina, oia hoi mai lan. a ; Mei,oia ka mea i hoopaa ia. Gwau ke ! kokoolua. Hoomaka maua me ka maua mau wahine e hana pu ma lulai 16. Eia na hana. IKa haiolelo Hawaii.—la Baluina wale no ia a hiki i Augate, la 19, 5 pule. Ma ia pule, hoomaka au ika haiolelo Hawaii. Mailaila mai a Mei 1835 ka haiolelo pu ana ma ko maua Kihajxii, ma Waimea i kekahi manawa, ma Kawaihae i kekahi manawa, ma Kohala i kekahi mana\va, a ma Hamakua i kekahi mana\va. Hana like maua. Nui wīUe na halawai, halawai nui, haliilii, halawaima na la apau, mai ka la Sabati a i ka Poaono; halawai kakahiaka nui, ahiahi, halawai po, halawai Mahina hou, halawai hookeai malama, hahwai no ka poe huli, halawai hoomakaukau no ka Ahaaina a ka Haku, halawai Ahaaina a ka Haku, halawai hooj)onopono ekalesia, halawai makua, halawai kamalii, halawai hoomau, halawai kauhale, halawai kupapau. Ina wahine a maua na halawai wahine. | Nui ka poe hele i keia mau halawai. ! Nui ka poe hele ole, Nui ka poe huli !mai Nui ka poe huli ole; nui ka poe ane hull Ao ka poe huli, aole lakou i hookomo kokeia iloko o ka ekalesjpKakaikahi wale no. He wa lulu ia, aole he wa ohi. 2. Na Kula. —Hui pu maua me na wahine a maua ma na kula. He mau keiki no ka na wahine, kula no nae laua. Lawe pu ina keiki ike kula, ana na ohua e malama i ka wa kula. Nui ke ano o na kula, kuia kane, kula wahme, kula kamalii, kula Sabati, kulahimeni, kula kumu, kuLi ekalesia, kula humuhumu, kula bailxiia. Akahi no a hoala nui ia nakula no na kamaHl Nui ka poe hele ina kula. Nui na mea i ao ia, ka heluhelu, ka Helu Kamahi, ka Heiunaau ha|>a, ke kakaulima, ka Buke Honua, ka Palapala Aina, Ka Ui kamalii, Ka Moo Ekalesia hapa, Hoikeholoholona, Ikemua, Buke Himeni Pakoli, Aa mt ka Nupepa Hawaii mua ia, Ai o ka La, Ninau Ho ike, Na Apana Baibala. Kula no makou i tia la apau, aole la kaawale, he kula ao, he kula pa

Nui ra> ra hoike, hoike iiihi, hoifcfe | hui ? ma Waimea, ma Hnmakua» ma j Kohala, 140 paiu ka nui o na kula, q,g\Xj j\iha ru haumana. Mau ke kula pu ana o makou a hiki i Mei 1855. K.i paunoiao ko mako\J hui ana* Ua kau kii «naimai nialuna o | Ba!uina kanc> h*; mai pitikb. _ _ | Ke ka no ia o hua a liankle ta " ai , mea a hele i kahi e, i Kon.i mamua. a | i I ahaina mahope, a hoo|<ia ia mahib. j Koe au nie ka'u wahine kau na hana 31 pau o keia kihapai nui maluna o nwua. J mai Mei 35 a Mei 37. Oia hoi na ha-j hwai T na kub r na kaapuni, ka malama j ana i ka eka!e>ia. ka niaie ana. ka las.u--au ana. vs:c. Mau no ka nui ona hana. Mahuahua nae na halawai, me na kaapuni haiolelo ana, n\e ka maliuahua ana o na haumana ma na kula kamalii. Mahuahua hoi ka poe huli mal MaHELE II. —Ka WA OHi ME KA IXLU PV NO.— Mai Mei 1837, a DeL 1847. . He kaumaha ka i kama m:\luna o maua ma Okakoha, 36. Ua iawe aku j ke Akua i ka lua o ka maua keiki a 1 j ka lanl , | Mahuahua ko'u kaumaha i ko mauai hele pu ana ika haiawai Misioiuri nu Honolulu, Mei, 37. Kau ka mai maluna o ka'u wahine a make oia nv.\U\ua ma Mei la 14. A malaila i waiho ia'i kona kino a hiki i keia manawa: He poe Misionari hou ka i hiki mai i Honoiulu ma Aperih, 37. He 3ka nui ke huipu na kane me na wahine. He mau kahunapule. he mau kumu ao, Elua kumu wahine kane o!e. O kekahi wahine kane ole, he kaikuaana oia o ka*u wahine i make, o P>elika kana kane. He kahunapuie ia. Napa me kana wahine, i>eie me kana wahine, he mau kumu ao lakou. ]\[a ia halawai Misionari, ua hoono- | ho ia Napa me kana wahine me aii ma ; Waimea, a ua hoonohoia Beiika me ka!na wahine, Bele me kana wahine ma | Kohaia, kekahi hajxi o kuu kihaixii, a liio ia i kihapai kuokoa. Ma ka ia 19 o lulai, hoi mai au i Waimea me ka'u keiki makuwahine ole, me Napa me kana wahine, ko'u mau kokua. Nui ka poe hele mai e uwe pu me a'u, no ka make ana o ka'u wahine ke kumu a iakou i aioha nui ai, ke kumu i aioha nui ia iakou, a ikaika i ke ao ana ina keiki me na wahine. Hele mai hoi lakou e ike a e aloha i na kumu hou.

Ekolu malama ko'u kaawale ana. Iloko o ia mau malama, ua hoomau ia na halawai me na kula Sabftti. Ka hoomaka no ia 0 ka huii liilii ana, me ka ohi liilii ana hoi. Pela no ma na kihapai e ae. Ua haule mai na kulu wai o ka Uhane Hemolele, ma Hilo, ma Maui, ma Honolulu, he hoailona no ka haule makawalu ana mai mahope, aole ma Waimea wale no, aka, ma na kihapai apau a puni keia Pae Aina. Ua lilo na kula Misionari o Waimea ia Napa me Napa wahine. Ua kokuaia no nae e a'u. Aka, o ka'u hana nui mai lulai 37 a Mei 38, ka haiolelo ma Waimea, ma Plamakua, a ma Kohala, e kokua ana ia Belita ka Misionari hou olaila. Waiho au i ka'u keiki, Kaki, oia hoi C J. Lāiana, me Napa ma, aku a kaaheie pinepine, e kukulu ana i na halawai hoomau ma Hamakua a ma Kohai la, ama Waimea. Haule mana maka Uhane. Nui ka poe i ala, ala haneri, ala kausani, piha na halehalawai a hu iwaho, aole akea kupono na halepule. Mawaho ma na ulu kukui, ma na pa luakini kekahi mau halawai. Me he la, ua paa Satana i ke kaulahao ma ka luaahi-ia wa. Ala nui, ala like na kane, na wahine, na keiki, e makau ana, e weliweli ana, e hai ana ika hewa, e pule ana, e uwe ana, e haalulu ana, e hina ana ilalo, e mihi ana, e huli ana, e hoohiki ana e huli ma ko lehova aoao. Ma kekahi halawai ma Kohala, 3,000 ka i huli ma ko lehova aoao ma ia wa hookahi. He po kamahao ia, aole ikeia mamua malaila. Aole haalele kekahi poe kanaka ika luakini. Lilo lakou i ka pule, ka uwe ana, ka mihi ana. Ka hana nui, ka hui ana a' ninaninau i ka manao o ka poe huli, ka poe i huli ka~ hiko, me ka poe i huli hou. Nui ia mau halawai. Nui na po i lilo ia hana. Piha na halehalawai i ka poe e imi ana ike ola. Hele mai na makua, na kupuna, na keiki, na moopuna, wahaia mai ka poe oopa a mUmuku, na makamaka. A pau ka ninaninau ana, o ka poe i manaoia ua huli io mai, ua hoopukaia lakou ma kahi akea, me ka olelo, eia ka jx>e e komo ana iloko o ka ekalesia ma keia hope aku, ke kupaa lakou, a ae ia e ka hapanui ona hoahanau. I kekahi hoopuka ana, ua 10 ia poe, i kekahi hoopuka ana ua 20, a pela ka pii ana'e a hiki ike 60, a roo, a 200, a 400, a 600. A pela ka hookomo ana mai ka paumi, ]>a 30, pa 60, pahaneri, pa alua hanen, a hiki i ke eono haneri o kekahi ohi ana. Ma Kohala ia ohi nui ana. la'u no ka ninaninau ana i ka poe huli 4,000 paha. A waeia a ae ia 600. Ma ka bapetizo ana ia lakou ua kokuaia au e Belika. Ua hemahema oia ia wa ma ka olelo Hawaii.

Mau no ka'u lulu ana ika hua, ma Waimea, ma Hamakua, ma Kohaln, ma Kauai hol Mau na halawai hoomau, mau ka huli, mau ka ninaninau ana, ka hoopuka ana, ka ohi ana. Ka oi nae ma ka Ia hookahi, Soo ia. Aole nae lakou no kahi hookahi. Ua nui ka poe ma Waimea. Noho nui malaila ma na hale lewa. AaUi pan, Ua hopuia aua hoopaahaoia ke keiki alii jerome o ka Repuhalika o Farani no kona hoolaha ana i kekahi manao e i ana ua lapuwale na lawelawe aupuni ana a ua ano e ke kulana o ka Repubalika. - Ua aumoe loa ka holo ana o Likeīih ame Iwahini i ka Pooiua o ke!a pule aku nel Me he mea la ma ke koho wale aku he heihei ka laua hana ma ia huakai a bua; [iela io no, a ua eo aku La ia Likelike. Ua haule iho he mau paka ua ma ke kuhmkauhale nei i na ia mua o kela pule. Nuinoho) ka ua ma na pali Koolau.