Ka Nupepa Kuokoa, Volume XX, Number 51, 17 December 1881 — Page 5

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

PANAI no ka Nupepa Kuokoa, Dek, 17th, 1881.

 

PALAPALA HOIKE A KA MEA HANOHANO W.N. ARMSTRONG

Ko ka Moi Komisina o ka Oihana Eemoku mai na Aina e mai.

 

I Ka Mea Hanohano, H.A.P. Carter

Presidena o ka Popa Eemoku.

 

            E KA Peresidena:-Ma ka la 14 o Ianuari i hala anei, ua kauohaia au e oe e huli a e hoomaopopo no ka oihana eemoku no na aina e mai, oiai e kaahele ana i ka honua nei me ka Moi, a ua kuhikuhi oe e noonoo pono au i keia mau kumumanao :

            Akahi-No ka loaa ana o na kanaka ano kupono e hoolaupai ai i keia Aupuni, a e hoolawa ai hoi no ka oihana paahana e makemakeia nei.

            Alua-No ka hoololi ana i ka like ole a ikeia nei o na kane me na wahine iwaena o ka Lahui Hawaii.

            Akolu-No ka loaa ana o na kanaka paaha lawa ai, a he poe hoi i kupono no ia mea.

            Aha-No ka loaa ana mai o na huahelu a me na olelo haina pau e pili ana i ka oihana eamku mai na aina e mai.

            A ke hoike aku nei au, penei:

Ua hele au a kipa ma Iapana, Kna, Malaya, na "kulanakauhale kaiknono," i Inia Hkina, o kekahi o na aina o Europa oia hoi o Portugala-a ma kela a me keia aina ua noonoo a ua huli au i na mea e pili ana i ka lawe ana mai i na eemoku a i keia Aupuni, ma ke ano he poe paahana a he hoolaupai hoi o ka aina. Mamuli o ka'u ano oihana, he ukali no ka Moi, nolaila ua pomaikai a ua holo pono ka'u mau niele ana, a no ia kumu hoi, ua loaa ia'u ka halawai ana me ke kamailio pu me na luna nui, a me ka heluhelu i na buke moolelo me kahakalia ole. Ua loaa ia'u ka pono nui o ia ma Iaia. Ua lohe mua na luna o ia Aupuni no ko ka Moi manao e kipa ma ia aina, a me kona makemake e lohe, me ka hakalia ole i na mea a pau e pili ana i ka oihana eemoku, nolaila ua hoomakaukau e lakou, a i kona wa i hiki aku ai, ua waiho ia mai imua o'u na palpala aupuni e nana pono ia , a ua ukaliia au e na poe i makaukau e wehewehe a e hai mai i ka oiaio. Ua hoike piha lakou me ka oluolu, nolaila, oiai ua pkole no ko'u noho ana ma Iuia, aka, ua lawa pono no i loaa'i ka haina ano nui e hooholia ai no ka loina o ka oihana eemoku no na aina e mai.

            E noonoo mua no au i na mea e pili ana i na paahana Iaia, i kapaia na kuli, no ka mea, ua kamailio nuiia iwaena o ka poe maliko o Hawaii nei.

            A maanei ke olelo aku nei au, ua like loa ko'u manao me na olelo a me na wehewehe ana i hoopukaia e oe ma kau olelo pane, o ka la 9 o Maraki, 1881, i kekahi Palapala Hoopii "No na Eemoku mai Iaia hikiua mai," koe wale no keia au i oleloae ai, no ke kuie o ke Aupuni o Iaa i ka oihana ee moku. I ko'u halawai ana iho nei me na Luna o ia Aupuni ua maopopo ia'u aole lakou e kue ana ia oihana, ke lawelaweia malalo o na kuikahi i hooko pololeiia  ; ko manao nei au ua loli ka manao o ia Aupuni e pili ana i kela oihana, i loko o ka manawa i kau hope aenei. Ma ua kumumanao e ae i hoopukaia iloko o kau olelo-pane. ua like ko kaua @ a no laila aole au e hoopuka hou ana i na mea i nooonooia e @.

            Mamua o kuu Hiki ana aku i @ ua maopopo ia'u, ua maa na poe @ @ @ o ia aina i na loina a pau e pili ana i na paahana @. Ma Singapore he ano anoninoui ka manao a me ke Juhina no ko na Aina E o Inia. O Singapore oia ka oi o na panalaau o ke kaikaono, a o Sir Francis Weld ke Kiaaina. E pili pu ana me keia, aia no kekahi mau "Aupuni i Hoomaluia, " oia hoi, na Aupuni i ae ma ke kuikahi e noho aku kekahi  Luna Beretania ma kahi o ia Aupuni, ma ke ano " he ao." E manaoia auanei no o ka nele i na kanaka paahana e lawa ai. A i @ e loaa mai ai na paahana o Iaia, ua noi aku ke Kiaaina o Singapore i ke Kiaaina o Madras e hoouna ia Mr. McGregor, oia ka Luna Malama i ua Eemoku o ke Aupuni o Madras, e heele ae ma keia mau Aupuni e niele a e hoomaopopo i na mea a pau e pili ana i ka oiahana eemoku. Mahope e kona hui ana, ua hoike piha oia, a ua hapai ikaika no ka pono, ka malu a me ka makemake nui e laweia mai na eemoku. Nolaila, ua palapala aku ke Kiaaina o Singapore, oia o Sir F. weld, ia Lord Kimberly, Kuhina no na Panalaau o Beretania, e kokua ana i na kumumnao i hoopukaia e Mr. McGregor, a e hooia ana no ka pomaikai e loaa ana i na panalaau, ke ae ia e holo ae na eemoku. Ua olelo oia: "Ke manao nei au, aohe no he kumu e loaa ole ai na pono a me na pomaikai o ka eemoku mai Inia mai a iloko o na Aupuni i hoomaluia, malalo iho o na hooponopono Aupuni e noho nei, e like hoi me ia i loaa ia lakou iloko o ko kakou mau panalaau iho." Ma ka la 20 o Novemaba, 1880, penei i kakau ai o Lord Kimberly: "Aohe no he kanalua, e ikeia'na ka holomua ma ka waiwai o na panalaau ke hoomahuahuaia na kanaka paahana ma ka laweia ana ae o na kuli o @ ; aka, mamuli o ka noonoo pono ana i na mea e kaohi nei i ka malama maikai ana i na kuli ma na panalaau i kaaawale ae mai ka mana Aupuni Beretania, nolaila, he mea hiki ole ia'u ke ao aku i ke Kuhina no @, e hoao."

            Nolaila, ke ike nei oe, ua like ole na manao o ke Kuhina no na Panalaau o Beretania, me ko ke Kuhina o @. Oiai au e holo ana ma o na panalaau o ke kaikuono, ua halawai au me kekahi poe Luna Aupuni a me na poe nana ma mahina ko, i maa lakou i ka lawelawe na me na paahana kuli, o ka hapanui he mau eemoku i hoopaa ole ia i na aelike, oiai nae, ua nui na kanaka e hana ana malalo o na aelike, a i hoomaluia e na kanwai o Beretania. Aole no i akaka lea i na kuli ka oihana a ka "Luna Malama." Ua manao lakou, ua hoonohoia mai ua luna'la , i meaa kokua ia lakou no na hoopii a pau. Ua kauoia na on a o na mahiko a imua o na Ahahookolokolo no na kumu ano ole, a ke olelo nei lakou, aia no lakou malalo o ka luna hookanmaha. aka, ua hoomanawanuiia, no ka mea,  aole e loaa ana na paahana mai kekahi wahi e ae, A o ka hapanui o ia poe mahiko, ua manao lakou ua oi loa ka maikai o ka poe Pake mamua o ka Inia ; olelo hoi kekahi poe, " hookahi Pake, ua likeia me ekou kuli." Ua ano maka'u nae lakou i na Pake, no ka hoole i na aelike no ka manawa loihi, a no ka laka ole kekahi.

            I ko'u hiki ana aku i Calentta, ua hoea koke ae o Mr. M. Macauley, o ia kekahi o na Kuhina o ke Aupuni o Bengal, a haawi oia i kona kokua i ka Moi, a ua hoolauna oia ia'u me Dr. Grant, ka mea i hookohuia he "Luna Malama no na Eemoku" malalo o na kauawai o @,  nana no e kiai a e hooko i na kanawai e pili ana i ka oihana eemoku. He moakaka a he waiwai loa kana mau palapala hoike e pili ana no keia mea Aole no i kue o Mr. Macauley me Dr. Grant i ka holo ana o na eemokou a i Hawaii nei, aka, na kokua ia manao. Ua haiia mai nae au, ale e hiki ke hoomaka i ka oihana, aia wale no a komo kakou iloko o kekahi "aelike," ( oia hoi ke kuikahi) me ke Aupuni o Beretania Nui, no ka mea aole i launa aupuni ke Aupuni o @ me ua Aapuni e. A i ko'u hiki ana i Beretania, ua loaa koke ia'u  ka halawai ana me Sir Louis Mallet, ke Kokua Kuhina no Inia. Ua hai mai kela ia'u, aohe kumu e hooleia ai ka lawe ana i na kuli a i ko Hawaii Pae Aina, aka, i mea e pono ai, e hana maa i kuikahi e pili ana ia oihana, e like me na Aupuni e ae ; a e waiho aku ia mau kanawai imua o ke Aupuni o @ a in a e aponoia e na Aupuni'la, alaila e hanaia ke kuikahi. Ua hoike mai kekahi o na Kakauolelo o ke Keena Inia, no kou kamailio ana me lakou e pili ana no keia oihana eemoku i i kou kamailio ana me lakou e pili ana no keia oihana eemoku i kou wa i noho ai ma ke ano he @ Noho no Hawaii ma ke Aupani o Beretania, a ua wehewehia e like me ia i haiia ae la maluna ; aole nae i loheia no ka hooholo ana ma Hawaii i na kanawai e like me ka mea i oleloia. A i ko'u hoonaka ana i ka manao, malia naha, no ko makou lawelawe ana me ka oluolu a me ka malama pno i na eemoku paahana, he hiki paha ke kapae i ke kuikahi ano pohihihi ia makou ; alaila, ua pane koke mai lakou, aole loa e hiki ; a, aole i manao ko Aupuni o Beretania, he oolea a ano makamaka ole paha ke kuikahi i koiia e hana ; a in a aole i hanaia ke kuiole paha ke kuikahi i koiia e hana ; a in a aole i hanaia ke kuikahi a me ka homalu o ia ano, aole e hookoia ana na kanawai kahi a me ka hoomalu o ia ano, aole e hookoia ana na kanawai maikai loa, a e hana ino ia ana paha na kanaka kupa Beretania ; a in a i makemake na Aupuni e, hoohana i na kanaka kupa he nui o Beretania, alaila ua kupono no ka hoonoho ana aku malaila i kekahi luna Aupuni o Beretania, e makaala a ehooko i na kanawai.

            Ua maopop no ia oe, in a e hookuu a hooluola paha kakou i kekahi o na rula o na kuikahi e paa nei mawaena o Beretania me na Aupuni e, alaila e lilo no ia he mea e koi koke mai ai ua mau aupuni 'la e hoololi like no lakou ; a malia paha aole e hoomauia aku ana ka hana oluolu e like me keia i na eemoku e noho nei ; a he poe kanaka palupalu a naaupo na kuli o Inia, me he poe "hanai" la na ka Lahui Beretania, aole no hoi e hooloiia ana ke ano mau o ka hookele aupuni ana o kekahi lahui nui a ikaika hoi, mamuli o ke noi a ke Aupuni Hawaii. Eia kekahi ua kauia na kanawai oolea i kooia e ke Aupuni o Beretania, a me na rula o ka "malama" ana o na paahana maluna o na Paanalaau Beretania, a in a e ae ole o Hawaii i keia, alaila he ano kapakahi no ia. Maloko o na kanawai o Hawaii nei e pili ana no na luina o na aina e mai, aohe ano e o kekahi mai kekahi, no ka mea, ua manaoia he mau kanawai ku i ka pno a me ka pololei. Pela no me ke Aupuni o Beretania i manao ai ua kupono no na rula i koiia e kau na Aupuni e, mamua o koa ae ana e laweia aku kona poe kanaka palupalu me ka naaupo.

            Na Kanaka o Inia, ma ke ano he poe paahana.

            Ua nui ka like ole o na manao no ka waiwai a waiwai ole paha o na kuli o Inia ma ke ano ho poe pauhana ; ua hiki no ke olelo a ke koho iho ka hapanui, ua oi aku ka maikai o na Puke mamua o na Inia ; oiai hoi ua loaa no ka puka ma ka awelawe ana me na kuli ma kekahi mau aina, pela no paha e hiki ai maaanei. Aole no i oi aku ka maikai o na Pake a pau mamua o na Inia a pau ; aka hoi, ua oi iki aku ka maikai o na  eemoku paahana mai Kina mai mamua ae o na kanaka oia like ole ma o kanoo'na a me ke ano o ka hoomana o na aina elua. O na kanaka o kahakai o Coromandel, e noho paahana nei ma na mahiko o ka Lae Malaia, ua loaa ia lakou ka uku i paluaia i ko na kuli o Bengal e noho hana ana ma ia wahi hookahi. Aole nae e ae ke kanaka o Cormndel e noho loihi ma ka aina Malaia ; ua hoi no ia no knoa home i ka pau ana o na mahina eono. Pela no hoi ma Burmah, he mau tausani o na kuli i hele ilaila mai Inia ae, a mahope o ka pau ana o na mahina e noho hana ai, ua hoi aku lakou.

            Aohe hoihoi o na kanaka Inia i ka hele in a aina e, a aohe no hoi o lakou makemake e nee aku mai kekahi mokuaina o Inia a ik kekahi, a mai Inia aku a i kekahi aina e paha. Ua nui ka paipai ana ia lakou e nee aku mai kahi kupilikii a i ka aina i nui ole na kanaka, aole mae o lakou hoihoi ia manao. Ma ka apana o Assam, kahi i mahiia ke ti inu, he kakaikahi ka loaaa i na paahana, a no ka nui o na lilo ma ia mea, ua aneane oho a haaleleia ke kanu ana i ke ti. I ka manao o ke kanaka o Unia ua aho no ka eha ok ke kino a me ka wi mamua o ka hele ana e noho ma kahi e, in a hoi ma kekahi apana e ae o Unia.) Ika manawa i kaahope aenei, oiaia lakou iloko o ka pilikia nui o ka wi, aole i nui na kanaka i noi e hele ma kahi o au, a aole no hoi i ae o haalele i ko lakou mau home. O kekahi poe nae e noho ana ma kahi kokoe i na awa kumoku, o lakou kai ae e holo no na aina e.

            Oiai na agena e holo ana ma Calcutta, ke kalanakauhale aupuni o ka Panalaau o Bengal nona na kanaka he kanakolu miliona, aka ekolu wale no heneri me eono na eemoku i hele mai @ @. Mai Inia Waena mai, oia hoi na panalaau nui @ @ Maypore, Jubblepore, Ragpore, REwah me Gwalior, he hookahi wale no haneri me iwakalua. Aia ka iloko o ke Aupuni  nona ka huina kana 250 miliona, he aina pookela o ka @ o ko ke ao nei, he wi ma kahi wahi i na manawa a pau, o ka uku hoolimalima aia malalo o elima keneta o ka la makahi wahi, aia hoi, ma ka aina o keia ano e nonoi a o keia mau miliona o loaa ai na kanaka e hele ma na aina e, a mailoko ae o keia mau miliona o lloaa ai na kanaka he 20,000 wale no i ka makahiki hookalii. Eia hoi kekahi , iloko  oia makahi hookahi, ua laweia na laikini o na "luna paipai" hookahi hapa hiku o lakou a kapaeia, no ka hoike hoopunipuni ana i na eemoku, a nolaila ua maopop he hana kolohe ka ia poe e loaa i ke kanka. Aole i makemake ke kuli e hele. Oiaia ua pilikei, ua nele i ka ai a ua ilihune loa, aole nae lakoku e puni ana, oiai ua hookiekieia ka uku mai ka 4 keneta a i ka 24 keneta no ka la. A ua kaka no, he mau kuymu pono ole e pili ana i ka noho'na kanka, i ka oiahna hoomana, a me k dal no hi, nana i kahoi i ke kuli enoho. aole e manao nui i ka hoolimalim. He rula mau ia lakou, in a he wahi pomaikai imua o ko kanak ma kona home, alial oia e aeia e haalel. Ua hoao pinepine ka poe mai e hele i eemoku, aka ua hooleia. Ma na palapala hike i ke Aupuni Beretania mai ka mokupuni ae o Jamica, ua ikea, o ka lillo pakhi no ka lapaau ana o na kuli iloko iia aina aneane mai ole, ua like ia me $125- no ka makhiki hookahi. Uloko o ka makahiki 1878-9 aole i loaa ia Demarara, Grenada a me St. Lucia ka heluna uuku o na eemoku a lakou i makemake ai, a iloko o ka makahiki @ (oia ka hoike hope ana a na luna aole i loaa ia Demarara a me Trinidad hookahi eemoku iloko o ka heluna uuku ikoiia. ( Enana i ka hoike a na luna i ko Aupuni o Inia) Eia nae, ua kaulana o Demarrara no ka maikai o ka manao o na eemoku i hoi i ka home. Ehoomanao kakou, ke hooikaiaka nei keia mau Aupuni e, e loaa mai Inia mai na eemoku, ua makakau pno na wahi e waihoia'i, a ua lawelaweia ka oihana e na luna i uku keikieia, ah epoe ma hoi ma na ano a pau e hoeueu ai in a kanaka e haalele i ko lakou mau home.

            No ka mea, na aneane 20,000 kanka i hele aku ma na aina e i kela me keia makahiki, eia ka ninau malaila, mahoko ae o ke kulana hea lakou i hele mai ai? Ina na makemake ole ka hapanui o na kaknaka e haalele i ke on ehanau, alaila, aole anei e hiki ia kakou k emanao ae, i ka poe i hele io, mailoko mai paha lakou o ke kulahe kanka maikai ole? Ua haiia mai au o Dr. Grant, o ka hapanui oia poe mailoko mai o ke kulana oi o ka haahaa, ano kauwa o Inia.

            I ko'u manaoio, aole paha e hiki ke apono ia ke ano hoopololei o keia poe Hinedu. O ko lakou oihana pule, oia no ka hoomana i na akua kii he lehulehu, he pupuka, a he mea hoohilahila loa kekahi. Ua hoomana ia na keko, a ua kukulu ia ua halepule no ia holoholona, kahi i akoakoa nui ai na kanaka e hoomana ana. Ua komo aku au iloko o kekahi halepule ma Benares, oia ke kulanakauhale laa. Iloko o na wahi pouli a me kahi akea no hoi, ua piha i na akua laau a me na akua keleawe pupuka ino, e hookeke ana i na niho. Inua o ko kuahu, ua pipili a manoanoa ka papahele me ke koko kao i mohai ia. Iloko o ka pahale he mau laa-wai laa, a ua haiamu na kane me na wahine e ukuhi ana a e inu ana i kela wa inoino. Malalo iho o na lanai, a e hoomana ana ia mau holoholna e ka lehulehu ano lahui okoa e haiamu ana, a o ka hana o na poe wahine e uku i ka mimi laa o na bipi iloko o na kiaha. Kumai la na kahunapule Bramina, he poe momona, Papalina hinuhinu, e ohi ana i na  hookupu dala. Aole au i manao ua ano e keia mau oihana pule i ko ka Hawaii i ka wa  pouli o ko kakou hoomanakii ana, e ahonae paha ka Hawaii.

            Ina e lawe kakou i na kanak o Inia i kumu e hoolaupai ai ka aina nei, alaila e lawe pu no me ko lakou mau ano haahaa o ka noonoo a me ke ano pegana, a me na hoomana hoopailua. O ka hoao ana e hooulu hou ia ka lahui me ia poe kanaka, he mea ia e kue ia mai ai e na aupuni naanao, a he mea hoi e hoohenehen ia ananei kakou. He malihui lo ko kakou ano o ka hooponopono aupuni ana i na kanaka o Inia, aia paha a