Ka Nupepa Kuokoa, Volume XIX, Number 52, 25 Kekemapa 1880 — KA MOOLELO O KAAHUMANU. [ARTICLE]

KA MOOLELO O KAAHUMANU.

[Kakauia e S. M. Kamakau.]

He manawa kaua, a he wa pilikia ka wa i hanau ai o Kaahumanu; He kaua na'lii o Oahu me na'lii o Molokai, a me Mnui. He kaua na'lii o Hawaii me na'lii o Maui. A nolaila, lilo o Maui Hikina i apana no ka Moi o Hawaii. Ua hoonoho mai la ka Moi o Hawaii i Alii Kiaaina ma ka apana o Hana. Ua hee pio na makua o Kaahumanu, a noho me ke Kiaaina o Hana, me Mahihelelima. No ka mea, ua kaua aku ka makuakane o Kaahumanu me na'lii, ia Kahekili ka Moi o Maui. Ua hee na makua o Kaahumanu, a oia ke kumu o ka noho ana ma Hana. Ua hanau o Kaahumanu ma Mapuwena i Kauiki, ma Hana. O Namahana kona makuahine, ke kaikamahine a Kekaulike, ke keiki a Kaulahea, na Moi kapu o Maui. O ka makuakane o Kaahumanu; oia no o Keeaumoku, ke keiki a Keawepoepoe, ke keiki a Kalanikauleleiaiwi, ke kaikamahine a Keakealani, na 'Lii Moi o Hawaii. Ma ka Makahiki 1768 ko Kaahumanu hanau ia ana, ma Kauiki Hana. Ma Kaniamako kona ewe, a me kona piko. Malaila kona wahi i hanai ia ai. Ua hoonoho aku o Namahana, he mau kauwa lawelawe o Apo, o Eleeleioho me Wahineaa; a i mau kahu hanai e malama. I ka manawa kaua, pilikia ka puu kaua o Kauiki i ka hooukaia i ke kaua. Ua huna na makua o Kaahumanu iaia me na kahu maloko o kekahi wahi ana uuku a poopoo hoi e pili ana i ka pali kahakai. Me ka manao o na makua, ina e pio ka puu kaua o Kauiki; alaila ua kaawale ke kaikamahine, e hiki no ke lawe malu ma ka waa a pakele ke ola o ke kaikamahine. Aka, ua malama ia mai kona ola a hiki i ka pau ana o ke kaua. Ua hanai ia oia ma Kawaipapa, a ma Wananalua, a hiki i ka umi kumamakahi o kona mau makahiki. Ua hoi kona mau makua i Hawaii ma Kapalilua. I ka A. D. 1782. Ua kokua o Keeaumoku mahope o Kamehameha, a lanakila o Kamehameha, a ua make o Kiwalao; a ua lilo ke aupuni ia Kamehameha. Ua lilo hoi o Keeaumoku i Kuhina Nui no Kamehameha. Ua lilo ka moku o Kona ia Keeaumoku. O Kahaluu kona Mokuohai, no kona ili eha. Ua noho na makua o Kaahumanu i Kahaluu, a malaila no oia i noho ai. I ka A. D. 1785. E noho ana o Kamehameha ma Kauhola, Kohala. Ua kauoha ia mai o Kaahumanu e lilo i wahine hoao na Kamehameha. NO KA MARE HOAO O KAAHUMANU ME KAMEHAMEHA. Ua hoohanohano ia ka hoao paa ana me na Kuhina o Kamehameha a me na 'Lii, a me na kaukau alii, na puali koa, a pela aku. Ua hana ia he ahaaina nui no ka mare ana. Ua hoi koke o Kamehameha ma Kona. Mahope o ka lilo ana o Kaahumanu i wahine na Kamehameha, ua kaulana o Kaahumanu, i ka wahine maikai; aole ona lua e pili ai; aole oi mamua ona, ka ula unounoo. O ke ano o kona ili, ua keokeo kupono, ua kiekie kupono kona kino, ua palahalaha kona kino, ua omoomo maikai na papalina, ua ulaula onaona na maka. He wahine puni haaheo, aole makemake i ko hai maikai. He 'lii nemanema i na alii wahine e, a me na wahine maikai o na makaainana. He alii wahine hana i na mea pono ole, a me na hana hoohaumia me kekahi wahine e, oia ka puni a keia alii wahine o ka moe wahine. I ko Kamehameha ike ana i ka oi o ka ui o Kaahumanu. Alaila lilo ae la o Kaahumanu i wahine * lama a malama loa ia me

ka hoonoho ia i mau kiai. He wahine punahele na Kamehameha. I ka M H 1801 ua hana o Kamehameha i ka hoohanohano a me ka hookahakaha no Kaahumanu ma Kailua, Kona, Hawaii. He mea hanohano mamua o kana mau haia wahine. Ua kapaia ia la, ka la hookahakaha o Kaahumanu. HE WAHINE ALOHA KANE O KAAHUMANU. I ka lilo ana o Kamehameha i ka wahine hou, oia hoi o Kaheiheimalie Hoapiliwahine, kona kaikaina ponoi. Naauauwa iho la o Kaahumanu i ke aloha i kana kane i ka lilo i ka wahine hou. Nolaila au iho la o Kaahumanu i ke kai ma ka moana eha mile a eono paha ma ke kaha o Hawaii, a mai Keei a Honaunau, ma ka po ka au ana i ka moana, no ke aloha i kana kane ia Kamehameha. Nolaila, ua kau iho la o Kaahumanu i kanawai nona, he Aumoana ka inoa. Ua lilo ia inoa paa nona no ke ola a me ka make. I ka holo ana mai o Kamehameha i Oahu i ka M H 1803 i kekahi makahiki, he mai ko Keeaumoku ka makuakane o Kaahumanu ma Kapapoko i Poko. Hele aku la o Kamehameha e ike i ka mai o Keeaumoku, olelo iho la o Kamehameha ia Keeaumoku "Make paha oe kipi ia kuu aupuni." Olelo mai la o Keeaumoku, "Aole mea nana e kipi ko aupuni, hookahi wale no kipi, o ko aupuni o Kaahumanu, ko wahine; a nui ko malama aole kipi kipi. No ka mea, ina e aloha ko wahine i ka mea e, alaila, haawi ko aupuni." I ka lohe ana o Kamehameha i na olelo a Keeaumoku, alaila, kukala aku o Kamehameha i ke kanawai no kana wahine punahele o Kaahumanu. O ke alii e moekolohe ia Kaahumanu o ka make ka hoopai. I ka M H 1809 ma Wailuku o Kamehameha, moe kolohe kekahi alii me Kaahumanu, o Kanihonui ka inoa, keiki a ko Kamehameha kaikuahine. Ua hoopaiia kela alii i ka make, e like me ke kanawai a Kamehameha i kukala ai no kana wahine no Kaahumanu. Nolaila, ua makau na 'lii ke moe ia Kaahumanu, no ka mea, ua make o Kanihonui ka Kamehamehu keiki no ka moe ana ia Kaahumanu. He pookela o Kaahumanu no Kaahumanu i Puuhonua ia me na aina o ke akua o Kamehameha me ko Kukailimoku. Ua mau ka mana o Kaahumanu maluna o ke aupuni i ka wa e ola ana o Kamehameha.

O ka nui o na hoahanau alii, o na makuakane, na kaikunane, na kaikaina, na kuhina, na pu-kaua, na alihikaua, na mamakakaua a pau o Kamehameha. Ua pili lakou a pau no Kaahumanu. Oia paha kekahi kumu i hoopunahele loa ai o Kamehameha ia Kaahumanu. Ua mau no ia pono maluna o Kaahumanu, ua ike na 'lii a pau, ma ko Kaahumanu noho ana me kana kane me Kamehameha, nolaila, ua hilinai na 'lii ia Kaahumanu. I ka M H 1819 make o Kamehameha, ua kauoha ia no Liholiho ke aupuni mai Hawaii a Kauai, a o Kaahumanu, oia ke Kuhina Nui o ke aupuni. O Kaahumanu, o Keopulani, o Hoapiliwahine, o lakou na 'lii wahine; nana i hooikaika i ka Moi ia Liholiho, e ai noa, e hui pu ke kane me ka wahine ma ka ai ana, a e hoohiolo ia na kapu alii, a me ke kapu o na akua, a me na kapu liilii a pau. I ka noho aupuni ana o Liholiho, Kamehameha II, hookahi no Kuhina Nui o kona noho aupuni ana o Kaahumanu, ia Kaahumanu no ka mana o ke aupuni, iaia no ka haawi mai i ka aina no na punahele o ka Moi, ia Kaahumanu no ka mahele aku i ko ka Moi mau aina. O na kaikaina me na kaikunane malalo mai lakou o Kaahumanu. O na kaikaina me na kaikunane, o Hoapiliwahine, o Piia, o Namahana, o Keeaumoku, o Kalanimoku, o Kuakini, o Naihe, o Kaikioewa, o Ulumaheihei, o Kawelookalani, o Paki a me Koakanu a me ka hanauna alii a pau. Hookahi a lakou leo e hoolohe ai o Kaahumanu. Pau ke kaua ai noa ma Kuamoo, a oni paa ke aupuni ia Liholiho, ia Kaahumanu no kekahi mau oihana nui o ke aupuni. Ua ohi ia na punahele a me na kanaka opiopio, i mau kanaka no ka Moi no Liholiho a pau ke kakia o ka aina. Ua hiki mai na misionari Amerika ma Kailua i ka malama o Maraki, i ka M H 1820. Ahaolelo na 'Lii me ka Moi no ka noho ana o na misionari, a no ka pae ana mai. Ua kanalua na 'lii i ka noho ana o na misionari. O kekahi haole kahiko a Kamehameha o Olohana ka inoa (John Young,) nana no i hooikaika i na 'lii me ka olelo ana he poe kanaka maikai keia, he poe kahuna no ke Akua ma ka lani. O na kahuna keia a G. Vanekouva i olelo mai ai ia Kamehameha, e hoi a Beritania, hoouna mai i mau kahuna. Aole nae keia

poe kahuna no Beritania, aka, no Amerika keia poe kahuna, aka, hookahi nae Akua, aia ma ka lani. Nolaila ae na 'lii me ka Moi Liholiho e noho hookahi makahiki, a i pono ka lakou hana e noho, a i pono ole e kipaku ia. Ua makemake o Kaahumanu a me Keopulani i na misionari, aole nae i hoomaopopo ia ia manawa ma ka pono o ke Akua. O na kaikunane o Keeaumoku me J. A. Kuakini, ua naauao laua ma na palapala haole. Mai na haole i noho malihini mai me laua. A he mau alii malama laua i na haole me ka haawi i ka aina no lakou, oia kekahi kumu o ko Kaahumanu hoomahui i i ka lohe i ka pono o na aina naauao. He nui no hoi na haole naauao i noho pu me Kamehameha, he mau kapena kekahi, he poe haole kauka kekahi. O kekahi haole naauao i noho pu me Kamehameha, o Naea ka inoa ma ka olelo Hawaii, he kauka no hoi ia. Ua hai mai no ia ia Kamehameha, aia ke Akua ma ka lani. No Beritania no ia haole. Aole nae oia he kahuna, oia no hoi kekahi mea i mahui ai na 'lii. Aia ke Akua ma ka lani. Aia no hoi ko Keopulani me Kaahumanu mea i hoomaopopo loa ai he pono ka ai noa ana. No ka mea, he ai pu no o Kamehameha me keia haole me Naea, a he ai pu no me Kaahumanu, me Keopuolani a me na 'lii wahine e ae. Ua kuhikuhi keia haole aole he akua ke kii, aole he akua ka laau, aole he akua ke kanaka, aole o lakou mana. Ma Beritania aia ke Akua ma ka lani. Oia paha ko Kaahumanu mea i hoomahui loa ai e ai noa, a i ae aku ai e noho na misionari ma uka o ka aina. Aole nae i huli koke o Kaahumanu ma ka pono o ke Akua ma ka hiki ana mai a na misionari. Eia paha kekahi kumu o kona huli ole ia manawa. 1 Uluhua kona noho kapu ana ma ka malu oke kanawai o kana kane, i kau ai maluna ona. Oka make ana e Kamehameha, ua maha kona kaumaha, a ua makemake oia e hoomaha i kona noho paahao ana. 2 O ke koena mai o kona kino ma ka lealea. He alii wahine inu rama o Kahumanu, a ua nui no ka hana uhauha a me ka na lealea, o ka moe kolohe me ka lawe i ka hai kane. Ua like pu ka hana, a ka Moi o Liholiho me ka hana, a na kahu a na 'lii.

O Kaahumanu pu no kekahi i ke kaapuni ana o Liholiho ia Maui me Oahu a Kauai. I ka hiki ana a Kaahumanu i Kauai. Lawe ae o Kaahumunu ia Kaumualii, ke alii o Kauai i kane nana. I ka hoi ana o Liholiho i Oahu me Haakuloa ka wahine a Kaumualii; no ka mea ua lawe o Liholiho ia Haakulou i wahine nana, a me kana mau wahine. Noho iho la o Kaahumanu ma Kauai me Kaumualii i ka M H 1822. I ka malama paha o Augate. Makemake iho o Kaahumanu, e imi ia Nihoa. O ka maka mua ia o ka loaa ana o Nihoa kela wahi mokupuni ma ke komohana akau o Niihau. Ua lohe wale ia ma na kaao a me na mele a me na hana a Kawelo. Nolaila makemake iho la o Kaahumanu e ike maka, a ua loaa ia laua o Kaumualii, me na moku i holo pu me laua. Oia ka hoomaka ana e helu pu i kela mokupuni me ka pae aina Hawaii. Makemake iho o Kaahumanu e lawe mai e makaikai i kana kane ia Kaumualii ma Oahu ma Maui ma Hawaii. I ike na 'lii na kaukaualii a me na makaainana i kana kane i ke alii o Kauai o Kaumualii. Ma Waialua i Oahu kahi i hiki mua mai o Kaahumanu me Kaumualii. Malaila i haawi mua ia'i ka mahalo no kana kane no Kaumualii. Pela kana lawe kaapuni ana i kana kane a puni Oahu, alaila holo i Maui, a hiki loa i Hawaii. Ma Hawaii, lohe o Kaahumanu he mai o Keeaumoku, nolaila, hoi mai o Kaahumanu me Kaumualii kane kane. I ka M. H. 1823, Maraki 23. Make iho la o Keeaumoku, ke alii Kiaaina o Maui, kona kaikunane. Ua koho ia o Ulumaheihei Hoapili i Kiaaina no Maui. Ia makahiki no ka pae ana mai o kekahi misionari no Beritania i noho ma ka Paeaina o Bolabola, o Rev. Eleiki me kekahi mau kanaka haipule no Bolabola; o Auna me kana wahine, o Kaua me kana wahine, a me Kaaumoku he wahine. Ua noho me Kaahumanu o Auna ma. Oia kekahi mau kumu alakai, a nana i ao mai ia Kaahumanu i ke ano o ke Akua ma ka lani. O Kaomi ke keiki a kekahi Bolabola na Keeaumoku, o Moe ka inoa; Oia hoi ke kahaka punahele i ka Moi Kauikeaouli nana i hoohali ke aupuni Hawaii i ka hewa i ka M. H. 1832, o ua Kaomi nei kekahi mea

nana i ao ia Kaahumanu ma ka olelo a ke Akua. O Kaomi ke kumu nui a Kaahumanu, a nana i ao aku i na ohua o na 'lii. I ka M. H. 1824, hoouna aku la o Kaahumanu i na kumu kula e ao i ka Pi-a-pa mahope iho o ka make ana o kana kane o Kaumualii, a me ke kaua kipi ana ma Kauai, Hawaii, Maui, Lanai, Molokai, a me Oahu; Pela no hoi na 'lii e ae i hoouna aku ai i ka lakou mau kumu ao Pi-a-pa, ma ko lakou mau aina. Aka, o Kaahumanu ke pookela o na kumu kula i hoouna aku e ao. I ka M. H. 1825 i ka manawa o Poki ma i hoihoi mai ai i na pahu kupapau o ka Moi Liholiho me ka Moi wahine Kamamalu mai Beritania mai. Ahaolelo iho la na alii no ka hooili pono ana o ke aupuni maluna o Kauikeaouli. Kukala aku la o Kauikeaouli i ke ano o kona aupuni. "He aupuni palapala Ko'u aupuni. O ke alii e ao ana i ka palapala; o Ko'u alii ia. O na keiki a na makaainana e ao ana i ka palapala o Ko'u kanaka ia." O Kaahumanu kekahi i kukala mai imua o na'lii me na kaukaualii a me na makaainana ma ke kahua akea o Honuaakaha. "E na'lii, a me na kaukaualii, e na kumu kula, a me na makaainana o maua me kuu alii. Ua lohe oukou i ka olelo a kuu alii. E malama oukou i ka olelo a ke Akua, i pono ai; a o kakou hoi o na wahine, he kuahu kakou na ka hewa." Ua nui na olelo a Kaahumanu i kukala ai no ka huli ana o ke aupuni Hawaii ma ka pono o ke Akua. KA MANAOIO ANA O KAAHUMANU I loko o keia makahiki ka hooiaio ana o Kaahumanu, a me ke kukulu ana i na halawai haipule, a me ka hoohuli ana o Kaahumanu i na luahine makaainana ma ka olelo a ke Akua. Hooili aku la o Kaahumanu na Poki e malama i ka Moi Kauikeaouli. Ia Poki ka noho Kiaaina o Oahu, ia ia ka malama o ka waiwai o ka Moi mai Hawaii a Kauai. Aka, o Kaahumanu; hookahi ana mea nui; a kauluna, o kona hoohaahaa ia ia iho. O ka poe i kapaia he poe haipule, oia kona mau hoa kuka, a rnau hoa kamailio, a oia kana poe punahele, a mau hoaai. O kekahi kumu nui o kona manaoio ma ka pono. No na olelo a Poki ma, i ko lakou ike ana i ka luakini o Sana Paulo ma Beritania a me ka

poe haipule ma ia aina. Nolaila, manaoio iho la o Kaahumanu, ua oiaio na olelo a kana kumu o Rev. H. Binamu i ao mai ai ia ia. "He pio ka mea hewa, na ka mea pono. "O ka makau i ke Akua oia ka mole o ka naauao." KA HOOHULI ANA O KAAHUMANU I NA MAKAAINANA. I ka A. D. 1825 mahope iho o ke kukala ma Honuakaha, kaapuni iho la o Kaahumanu, o Piia, Binamu o Kamalani, me na hoa haipule; a me ka poe i kapaia he poe hooikaika. O ka makamua keia o ka Kaahumanu huli ana ma ka pono o ke Akua. O ka makamua keia o ka hoohuli ana i na makaainana. 1 Makemake o Kahumanu e hui pu me na luahine kuaaina, a e pule pu. Ao ponoi aku o Kaahumanu i kela luahine i keia luahine i ka huapule, "E ka Makua iloko o ka lani, hoano ia kou inoa, e hiki mai ai kou aupuni e malama ia kou makemake ma ka honua nei, e like me oe i malama ia ma ka lani la, e haawi mai i ka ai na makou no keia la; e kala mai hoi i ko makou lawehala ana, me makou e kala aku nei i ka poe i lawehala mai ia makou mai hookuu oe ia makou i ka hoowalewale ia mai, e hoopakele oe ia makou i ka ino, no ka mea, nou ke aupuni, a me ka mana, a me ka hoonani mau loa ia i ke ao pau ole. Amene." Ua ao aku o Kaahumanu i keia i na luahine oia ke ao mua ana o keia pule a ka Haku iwaena o ka lahui kanaka. 2 Ao aku o Kaahumanu i keia i na luahine e hele i kahi mehameha e pule ai, a malaila, e hai aku ai i ka hewa i ke Akua hookahi a elua, a ekolu paha e pule ma kahi mehameha a malaila, e hai aku ai i ka hewa i ke Akua. Komo aku la o Kaahumanu i kela hale keia hale e pule pu me na wahine, a me na luahine a puni Oahu, me kona hoohaahaa. Ia manawa, mahuahua ka manaoio i ke Akua, o na makaainana. Ua ike ia ka hua oia hana a Kaahumanu. Ua kukulu na kane i mau hale liilii haipule no kana wahine e pili pu ana ma ko laua hale moe. Ia manawa ua pio na hoomana pegana, aole ike ia o na uhane a me na pupule a me na kahuna anaana. Aole hoi he ike ia o na kapuahi kuni. Ua waiho ia na kupapau ma ka hooilina hookahi me ka pule ia i ke Akua, e like me na aina Karistiano. Mahope iho o ka make ana o Kahalaia, i ka M H 1826, ua noho ka Moi Kauikeaouli ma Waoala ma Waialua, no ke kalai laauala.

O Kaahumanu kekahi i kaapuni ae i ka hoohuli ae i ka olelo a ke akua. Ua loaa iaia ka inoa o Elizabeta Kaahumanu. A ma Waialua kona wahi i noho ai, me ka hoohuli i na makaainana ma ka pono me ka launa pu me ka poe haahaa. Ma ko Kaahumanu kupaa, a me kona haalele ana i ke ano alii, a me kona haaheo maluna o na 'lii a pau. Nolaila, hoomahui mai la na 'lii a me na kaukaualii a me na aialoalii, aole alii i ike ia'ku ia manawa e hana mai ana i ka lealea a me ka inu rama. Ua malu ka moekolohe, hookamakama, a me ka lawe ana i ka hai wnahine, a me ka wahine i ka hai kane. O ka Moi Kauikeaouli kekahi i ao, a i hooikaika i ke ao ana a na misionari. Ua maluhia ka noho ana o ke aloalii a pau. Aole i ike ia kekahi alii e noho wale ana me ka hele ole i ka hale pule. Ua ike ia ka luakini e piha mau ana i na 'lii a me na makaainana. E hooikaika pu ana na 'lii a me na makaainana i ka hele e hai manao imua o na misionari a me ka poe mua i komo mua i ka ekalesia. Ua pau na 'lii a me na makaainana i ka hai manao imua o lakou. Ua kapaia ka poe haimanao he poe hooikaika. Ekolu paha makahiki a eha paha, ka noho maluhia ana o ke aupuni me ke kuapapa nui. Haule iho la o Boki a me kana wahine o Liliha i ka ona rama, a ua hana o Boki i hale hoohainu rama, ua kapaia ia hale o Polelewa, a hoolilo iho la o Boki i na wahine i poe hookamakama a me na holokahiki a auhau aku la ia lakou. A imi hala aku la ia Kaahumanu a me kana mau kaikamahine o Kekauluohi a me Kinau. O ke ola pu o Kaahumanu kekahi a Boki i imi e make. Ulu hou mai ka haunaele, a o ke kumu o Kaahumanu. O Kaomi ka inoa, haule iho la i ka moekolohe, a makau ia Kaahumnnu, a hele me Boki. Noho iho la o Kaahumnanu ma ke kiakahi, hookahi no mea nui iaia o ka olelo a ke Akua. Olelo mai la o Kaahamanu no na wahine, "O kakou o na wahine he kuahu kakou mamua na ka hewa, aka, ua hoopakele ia mai nei kakou e ka olelo a ke Akua." I ka M H 1827 holo aku o Kaahumanu i Maui a Hawaii, no ka haiolelo a ke Akua, a no ka hookahuli i na 'lii me na makaainana ma ka olelo a ke Akua.

O ka mai o Kalanimoku kekahi mea o Kaahumanu i holo loa ai i Hawaii. O Kalanimoku, oia kekahi kaikunane punahele ia Kaahumanu mamua o kona mau kaikunane a pau. O Kalanimoku no kona hoa o ka wa kamalii o ko laua hanau pu ana maluna o Kauiki. Ua hanau pu ia laua a nui like no. Ua hoi na makua o Kaahumanu i Hawaii. Ua hoi pu na makua o Kalanimoku i Hawaii. Lilo o Kaahamanu i wahine punahele na Kamehameha. Lilo o Kalanimoku i punahele na Kamehameha, ke ola a me ka make. Ua like pu ko laua kulana kiekie mai a Kamehameha mai. Nolaila paha ko Kaahumanu aloha nui ia Kalanimoku kona kaikunane. O ko Kalanimoku kokua nui ia ia Kahumanu. O Kahalaia kekahi mea i manao nui e make o Kaahumanu. O Kahalaia oia ke keiki a ko Kalanimoku kaikuahine. Aka, aole nae he kokua o Kalanimoku ia ia. Kokua no o Kalanimoku mahope o Kaahumanu oia ko lakou imi hale. O Boki no kekahi i manao nui e make o Kaahumanu. O Boki oia no ko Kalanimoku kaikaina. Aka aole o Kalanimoku kokua ia ia. Kokua no oia ia Kaahumanu. He alii haipule o Kalanimoku mahope iho o ka make ana Keopuolani. Ua ike ia kona haipule oiaio ma ke kaua kipi ma Kauai i ka M H 1824. Nolaila ko Kaahumanu aloha ia Kalanimoku, o Kalanimoku ka oi kelakela i ko Kamehameha mau la o kona noho ana i ke aupuni. Ua mahele ia ko Kalanimoku aina mai Hawaii a Oahu. Ua punahele no hoi o Kaahumanu ia Kalanimoku, aole mea nui e ae a laua i ko laua wa e ola ana. Aka, o Boki, he enemi a he hana ino ia Kaahumanu, he kipi me ka hoomakaukau i ke kaua i kekahi manawa. He waimaka helelei o Kaahumanu i kekahi manawa. O ka poe haipule ko Kaahumanu mau hoa kuka no ka pilikia. A o ke Akua ke kakoo a me ka puuhonua o ka poe e paulele aku iaia. I ka makahiki 1827 me 1828. Hui kaapuni no o Kaahumanu me ka hoohulihuli i na makaainana ma Hawaii ma Maui. He nui na'lii i lilo i poe haipule ma ka Kaahumanu hooikaika ana e lilo i poe alii haipule. O na 'lii o Hawaii o Kuakini me Keoua kana wahine; o Meheha Kapulikoliko; o Kahahana; o Kapiolani me Naihe kana kane: O Kamakau. O Piopio me kana kane a me na kaukaualii o Hawaii, a me kekahi poe o na makaainana. Aole i pau.