Ka Nupepa Kuokoa, Volume XIX, Number 45, 6 Nowemapa 1880 — NA HOME HAWAII. [ARTICLE]

NA HOME HAWAII.

[Kakau ia e Mr. D. Ktaweamahi.] Pehea la e hiki ai e hooiawiia ka Lihui Hawaii me na Home maikai T Ma ka hoomaopopo ana i ka ninau, he ano nui kona a ke kanaka Hawaii e lawe ai a noonoo, a ke hnli aku i kooa wainrai io, e maopopo auanei ke kahua o ko ke kanaka Hawaii nele ana i na home maikai o ke au naauao a malamalaina ; oia no ko ke kanaka ike ole i ka maUma i kona mau loaa iho, a me ka nele pu no hoi o ke kane, a o ka wahine paha i ka noho maemae ana, a hoopono e like me ko na haoie e noho mai nei. Aole au e kamailio ana ma keia no ke kanaka Hawaii a mau kanaka Hawaii i ioaa ke kuonoono. aka, no ka poe mawaho ae, a oia no paha ka makemake o ko kakou nioau. E pono nae kakou e hoomaopopo i ke ano oka home heaha la la mea he home ? Ua maopopo i kekahi poe ke ano o ka home, aka, o kekahi poe aohe, oiai o ka home, he olelo hdole no ia. aole olelo Hawaii; aka nae, ua maa kekahi poe Hawaii i ka olelo i ka home. Eia nae, ua kapa kuhihewa kekahi poe, o kn hale hoopili wale aka, a noho wal£ aku mahope o kekahi, a hoolimalima piha he home ia nona. Ea! aole loa pela. O ka home, he wahi paa no ke kino ponoi. a he hale nona ponoi, ina he hale nui a maikai, a ina he hale uuku a inoino, aka, o ka mea i makemakeiu ma ko kakou ninau o ka lawa o ka lahui Hawaii ine na home maikai. Eia ka mnau, pehen la e loaa ai ua home maikai nei i kanaka Hawaii, a e lawa ai hoi ka lahui me na home maikai. 1 E koho ke kanaka i hana nona, a e hoopaa iaia mn ia hana.mekona hoomakau* | kau iaia ma ia hana, a me kona hooikaika mau ma ua hana la. 2 E mikiala ke kanaka i kana mau hma, me ka hoomannwanui m« ka malama i ka manawa. 3 E malaiua ke kane a tne ka wahine I ka laua mau loaa a pau, me ka hooiilo ole i na mea e pomaikai ole ai, a mai ae i ka palaualelo e noho pu me olua. 4 E noho pono ka wahiue malaio o kana kane, a pela hoi ke kane malalo o kana wahine me ke aloha kahi i kahi, a e lilo ka wahine i mea hooponopono i ko Inua home me ka hoopono. Ma keia mau kumu au i manao ai e wehewehe aku, » e alakui i kuu lahui o ka waihooiuu hookahi ina ke alanui e hiki aku ai i kahi o ka pomaikai a me ke kuonoono. Nolaila, ke lawe mai nei au i ka manoo mua a wehewehe; oia ko ke knnaka koho ana i hana nona, a hoopia iuia ma ia hana, a pela aku.

He mea nui keu o ke koho ana o ke kanaka i hana nona, oiai oia e noho nni i keia ao luhi a hana no hui. Aka, oia nae ke aianui o na pomaikai o ke kanaka ma keia ao; a pela no hoi ke kanaka e imi ana i na pono o kona uhane ma kela ao. O ke ake o na mea a pau o ka loa« o ka hana.alaila pono, olu ka neho ana u keia ao inea; pela no ke knnaka e ake ana o kaloihi 0 kona mau Uma keia honua. Aka, pehe» oe e hana ai e ke kanaka i loaa oa pomaikai ii.oe, oiai he nui a lehulehu na hana e wai* ho oei maiun» oka honu* f Ba. oau e ke kanaka e koho nou iho; mahiai paha, lu* 1 mana paha« amara paha, ana aina paha, hot loholo moku paha, ana hoku p«ha, kauiuao paha, a pela aku. I mai paha oukou, 11 Pe* hea auan«i e pono ai au » ke kauuaa t" Ke hai aku nei au ia oe, hoomaa aku ia oe ma

ia hana, hoopili aku ia oe rae ka mea ike, hooīkaika, hoomanawanoi, ao la oe iho, a pela aku. A pela e loaa ai ke kamaoa la oe. me ia oe oa *aoa e ae; a makaakmo oe aia ka hana au e koho ai. Heaha ka mea i koe ? Kaokai aku paha o ke kauoha la mai, a i ole o ke kii inaoll ta mai. Ea, aole loa pela; lawe mai no oe i kaa maa mea haoa» a h&oa aku, rae ke kali ole ae»o kela a o keia, me ke kaukai ole aku o ke konoia mai, hootnau aku oo i k« hana me ka hooaana» wanui; hui kau mau hana a paa me ka hoopooo. «laiia, aohe mea kaoaloa, aia na me* hana a pao maiuoa oo kahi i hookahua ai qti nocnoo, no ke kono mai īa oe, • ne ke kit pu ra«i. N* keaha ! kahoho ! Kai oo hoi no ka ike ia o kaa maa haoa, he hoomanawanui • he hoopooo. Ina • koho kakou o ka Uio ka kakoo hana, pehea kakoa ® haaa ai a loaa ka (aikiai leio? Noho waie anei ? Kuai anei i m kana* wai a waiho wali tio f HeW wmii tsei ma na haio» alanai e akeoa ai» ke akaaNii ka-

nawii ? Hoeio w*le toei ? Hehi wtie aku aoei Iki ike o kahi ? Hoopuuponi wile aoei ? Apoka aoei ? loi hoopttoipani inei i mtt e hewa ai kahi ? Paipai hewa aoe> ? Oia aoei ? Pela anei e ioaa ai ka laikioi loio, ka manao nei an, aoie e to*a; a pehea • loaa ai, peoei: Neho iho m# koa keeoa haiM. heiahelu i na kanawai, hoopaanaa, imi oai i na kanawai, maa i na kanawai, hoomaopopo pono i ka hewa, a me ke lraoa. wai 'pili i ka hewa, ninaninaa pono. a peia ako; a hai koa ike kaoawai me koa ano iho f oia hoi, akahai, hoopono, olaola, hoohoihoi, mikiala, elea. oielo poiolei, makee oie 1 ko hai pono, ano naaoao, a peia aku ; alaila, aohe kaoaiaa e ioaa ana ka iaikim loio, me ia oo na hana e ae, ke koho ke ka* «aka i hana, a hana me ka pono. £ia lea Aberahama Linekooa ia Wiliama kona hoa. " Ina i koho maa au i ka, oihana amara, ina penei he amaia au." Akaaka nui nae o Wiiiama no keia olelo a Lineko« oa, me kooa olelo aku; * ( Ka! hanohano maoii no oe ke komo i ka paie amar«, a pa* ama ae i ka upa makani e u-u ai iiuna īlalo." £ia ka Linekona iaia, *• He oihana hewa ole nae ia." Ma keia, ke ike nei kakou i ko Linekona manao no kona koho ole aoa i ka oihana amara, he ano mioamina kona i keia oihana, aka un koho ia i kekahi mau oihaoa e ae, a ua ike kakou ma kona mooieio ua ake ioa ia i ka heluhelu paiapala a me na buke hoonaauao, a wa ia ake ana ona, ua ike a lohe kakou he Peresidena ia i aioha nui ia e ka lahui Amerika; a ma keia ae ia no hoi e ike ai kakou i ka hooheoehene o kona hoa iaia, a me he men la. peia paha kahi poe Hawaii e hoohenehene nei i kona hoa, ke hopu kekahi i na oihana peiapela, e laa ka amara, mahiai, iloko o ka loi, hana nanahu, a pela aku. Ea ! e nana ae ike keiki Paionia, aole oia i ake aku i na oihana hanohano; aka ua ake nui oia e lilo i amara. Ke maoao nei au, īna e hapai ka lahui Hawaii mamuli o ka Aberahama Linekona mau hana, me ka nana ole aku i ua hoohenehene, l»w<i maoh ka lahui Hawaii ī ke kuonoono, a (ii home maikai o ke au naauao, aole hoi na w<»hi pupupu ha.le o ka wa kahiko. 2. £ mikiaia ke kanaka i kana mau hana me ka hoomanawanui, me ka maiama i ka manawa. O kekahi keia ona manao nai a ke kanak* e malaaia ai. Oiai ina maa ke kanaka i ka mikiala i kana mau hana iho i na wa a pau, alaiia, e ukali ana na pomai kai he nui mahope on<«; aka, i nele i keia mau haawina, nole e ioaa oa pomaikai a me ke kuonoono; oiai ua eleio ia ka manawa hana, he Oala. ina e makaikai aku kakou i na haole me na pake, na pukiki, uole lakou i nele i ka mikiala i ka lakou mau hana iho. aole no hoi he noho w»!e a hiamoe, e paa mau ani ka manawa i ka hana ine ka hooikaika. (Ja ike maka ka Lahui Hawaii i keia, aohe mea e hoole mai ana. (Ja kauluna o Ameriki. Enelani, Farani. 6eremaniu i na hana lima akamai me na hana e ue. Heaha ke kumu oia Uaulana ana ola mau aapuni? £ia, no ka mikiala o kanaka i ka hana, me k« hoo ikaika maoli ana, aohe kali wale a haU ka manawa kupono. lna kakou e hoomaopopo i ke kanaka mahiai, oia hoi, lawe mai oia i kaoa mau mea hana a mahi i kona aina, a makaukau no ke kanu, aka, aole nae oia i lawe i kana mau mea kaoaa kanu keke aku. kakali wale la. Eia ka ninau, pehea ia kihapai, «ole aoei olu mai ka nahelehele? Ke manao nei au e puana like mai ana kakou. olu ieoke ka na« heieheie. Alaila, kapa anei kakou ia he kanaka hana, a he mikiaU haoa paha. a he hooikaika haa* paha ? Aole. kapa koke kakoa he kanika molowa,a peia aku Peia no oa hana eae a pau, ke haoaia me ka mikiaia ole la, ame ka hooikaika pu ole no hoi. I oeie ke kanaka i ka mikiaia a me ka hoomanawanui, he mea ole kana maa hana, nolaila; Ke «onot aku oei au i ka oluolu o kuu

fn«a hoa o lc» w&iboolao hookahi o kuo latkui, e «miho aka i kt pttaaalelo, ka oMikoa 0 k* molowi, t 08 leaaa ra&u keiki o aetbaukae a ae hoopjlimM«i, aa iakoa aiai īu haat a Sttuu he noi wale mt kt hoaat nel. A be me« oie at ktkoa e hoomanao ai, 1 oi« keit: Ot kteot oai it kt lepo o ko Htwaii P»f Aioa i ka u&mom» kapoao o» nea tura a paa fca kaaa ak«i oa ike pooo ka Lihttt Havaii | keia; oUi eit ae kakpa iia kaoaka • at lahoi • e oui nei, at ike oaka kakoa ia, i ka aote mai oe iakoa la iloko o ka haoa a ekeeke, a piHa tea trtihoae, o ka heli ake k b» m hei i ka tma haoaa. Biaa «e« oaaopopo • iiee aoi ie net i koia «a, • k» haiole i kt auhii», t o ka poke hoi i ka auhi rtiki, a ke kakaikahi wale e kaaaka Hawaii ia a»aa haoa. Oa «M* ia oe e Mawaii laaoiaa. «ole hik;i i ke kaoaka ke kaa« i loi ai aai oaiia. a ke haoai hoi i paaa aai, a peia aku. No ke eha ? O kao ia hm paha e aalii a me ke

poe powā, £is ka oioaa, bao ia «nei ke kikapai ti oui oke kaoaki i keia wa ? Pa< kaha waie ia ao«i oa Uosani bipi i keia wa? poaa, ik> a me n» taosan» k»o. a pela ako, aoI«, aole toa 00. Ina pela, eia ka wa pono i oa kinaka Hawaii e ao mai ai i ka mikiala haoa, n>e k« h*n»to«oli aoa me ka ikaika. Aoie o ke kaukai a lilo ka aina i ke kaai me ka haole, a ioaa ke daia, maoao iho aa waiwai, ua pomaikai, ua pooo. us oia, ua pau ka iiihuoe. Ea! aole ioa peia e o'u mau hoa, aia ke dala a me guia īioko o ko wahi apana aina, ina elua eka ka nui, a oi aku a eali mai paha. Ke ku nei oa haoie a hoohana ia lakou maiaio o keia mau mea ekoiu. I O ka hooikaika e īmi i na kaoawai o na mea o ka hooua. II 0 ka hooikaika e imi i ke aoo o ka hana. 111 O ka hooikaika ma ka hana io ana. Ua oieio ia o Nutona ka mea oaoa i hoo* ikaika a loaa ke kanawaī o na mea haule, a o Feranekeiina ka raea oana i hooikaika a ioaa aa kanawai o ka uiia ; a na Peranesa Latta, Hale a me Kobereta i hooikaika e imi a loaa ka pii ana o ke kanaka iluna ; a na Kobereta Furetona i hooikaika e imi a ioaa ka hoio ana o ka moku me ka mahu, o na waiwai ke ao holookoa ia lakou. Oka waiwai o kakou ma keia, o ke ku iho o ke ka." oaka a hana e like me Nutona ma, a hoopili ka poe naauao o kakou i ka lakou mau hana, hoopili hoi ka poe ike ole ina hana iima e laa ka mahiai a me ka lawaia, me ka hooikaika mau n\e ka maiama i ka ramawa, aole nele ka hua mai o na hua he nui, ke hooikaika ke kanaka i ka ham io ana, aole no hoi e nele ia i ka home maikai a me ke kuonoono, ke hooikaika la i ka hana me ka malama pu i ka ioaa. 3 E malama ke kane, a me ka wahine i ka laua mau loaa iho, me ka hoolilo ole i na mea waiwai ole; a mai ae i ka pilauolelo e noho pu me olua. He mea nui keia a kakou e lawe ai a noo. 000 oka hiki I ke knne a me ka wahine fee malama i ka|lauu mau loaa iho; oiai, he nui na mea e lilo ai. ke neenee mai nei na mea a ka manao i ake nui ai a kokoke imua ona, a o liua paha; aka o ka mea i makemake i i ma ko kakou manao ekolu, o ka mnlama o ke kane a ine ka w.ihine i ka laua mau loan, ā peia 'ku. Aka hoi. ini kakou e noonoo ī ke ano o ko kakou ninau. alaila, e maopopo ana; me k.i maUma wale no o ke kane a me ka wahine i ku laua mau ioan iho, ke kahua maopopo e loaa ni na home innikai. 1 nele ke kane, a me ka wahine i keia, aohe e loaa ke kuonoono, a me ka home inaikai. He mea hiki wale no i ke kane a me ka wahine ke malama i ka laua mau wahi loaa. ke noonoo laua penei; E lawe pakiko mai , laua ī ka laun mau loaa, a hoolilo aku, pe- | nei: I na makemake ke kane a me ka wahi* ne e kuai i Pa hale no laua ma Kawaiahao, Honolulu, Oahn. Pehea lt\ua e hnna ai? Hoolilo nui paha ke dala i ka la ina Ulakoheo, a me n» pai ai paha o Manoa. a me na nani paha o ke kinu ma na haie kuai, a ma na holoholo kan paha, a ma na pahupahu ulu paha, ona hale pilioki. a mu na hili awa paha, a pela 'ku ? Loaa onei ua pa hale nei ia laua, inn pela iho la ka helena o ka Uum mau wahi apana dala ? Ke hoi aku nei nu aohe e loaa. A pehea hoi e loaa ai ua pa hale nei ? Penei : E hoolilo pakiko. E hoolilo i ka mea kupono, a mai ae aku i ka palaualeio e ooho pu me olun, a eai i ka olua, oiai oka oioa ke pau iaia la, a he ole ka mea loaa U olua. Nolaih oka pono ia olua ke kipaku iaii. Oiai ua iike it me ka ou ai lole, e noke ana i ka akiaki, a lilo ka lole i mea ino. Pela no ke kane ame wahioe e ake aoa e malama ina loai. a inn e malama laoa ipalaualelo kahi, e emt no ko laua mau loaa. No ia mea.e like me ke ake IK kane me ka wahine e loaa ka pa hale ma Honolulo, pela no ke kane. a wahine e hoomakaulii af i M loaa, e hoolawa ia no l«ua ne ka Home nani maikai E lilo ka home i mea oa Uua e ake nui •i a me ka aina pu oo hoi, a e like me ko Uua manao nui o kaaina a me ka hale, pela no laua e malama ai i ko laua mau Wahi k>«a. ina he noi a ouku pnha ; aka, ina i kue kekahi o Una i ka maiama i I» laua mao loaa iho, alaila «ole no e loaa ana ke kuonoooo a me ka home, oia hoi, hele ke kaoe i kana Jiana, a hele hoi ki wabioe i kana mana, ma na hana waiwai ole, he oiaio lohe oo e loaa aoa. aka, kuikahi laoa ma keia mea hookahi oka malama. ke hai «tku |iti au, piha koke ka waihona a hu. a Uwa hO hoi oa oakema ke ina e nana aku kakoo i ka moana nui e hohoUmainei imoa o kakou. a me na moliwai halaoalana, e kokolo malie ana kona omo kapa ulinli, a hoi kooa mau wai me ko ka moaoa ooi, he mea « kona nani. B hok> holo man aoa na moko mt oa ehaa keokeo U. i o a ia nei, e i k» waiwa i o na mokuna a pau o ka hooua, « e hoohui ana i na aapani noi ma ka oihana kalepa. i [au■A oioolo a loikahi kkon me lta malohia. A ke ninau kakoo, uNili i ioaa nai ai keia mea nui he moana? Ke hai aku nei aa, nolok» saiiio i* • oa paka oa hilii a kakoa ♦ ik»wii hnlna oko Ukoo mau wai, oa loaa mai ke koana, kamuliwai, ka moina. (na paha oa kue a mokna.

hana na paka aa. Aahea la ka mahmi ? auhea U ka moana ? No ka hahai ana o oa paka ua o □a kanavrai a ke Akua i hoonoho ai oo lakou, nolaila mai na muli«rai aie keia mo«ōa nani, oa alanui hoi o n« lahui o ke ao oei. i he rnau waihona no hoi no lakou. PeU o» ke kane a me ka wahme e hookuikahi ai me ke koe oie o kekahi ī kek»hi m ka wm* lama ana ika i«u* mao ioaa iho, Aawe ! he oiau mea kuonooao ka laua mahope aku, « he Home nan» ka * 4. £ noho pono ka wahine malalo o kana kaoe, a peh hoi ke kane maialo o kaaa w«hine, a me ke aloha kekahi i kekahi, a e liio no hoi ka wāhine i mea hooponopooo i ko hua home me ka hoopono. Ma ka manao maluna ae ua hoakaka aku au no ka inaiama aoa o ke kane me ka wa> hioe ika lauo inau loaa iho. Ama ka ma* nao hope hoi o keia kukuiu manao ana» e ike ai kakou i ka noho pono ana o iaua, me ke aloha o laua kaht i kekahi, a roe ke ala- • 1 kai ana i ko laua mau ohaoa ma na haoa pono * maemae, me ka naauao. I neie ke kane me ka wihioe \ keia oiau mea i hoakakaia maluna, alaila he mea ma* opopo aohe pomaikai me laua. oa oleloia : O ke Aioha Ohana. na kui ia me na kaola e hoopaa ika Home. Peta no ke kane me ka wahine e hoopaa ai i ke aioha mawaeoa o laua a me ka ohana. ioa e nana aku kakou i kekahi moku e hoio ana ma ka monna, ua heie a paihuhi oa pea. a e holo ana ia ma kona aia heie me ka makani maikai; a aia hoi maluoa oia moku, he kapena oluolu a maikai, a he hoopo oo oo hoi, a peia me kona Maiaina moku**. me na luina, ua loaa like keia haawina la iakou, heaioha kahi i kekahi. £ia ka ninau: Pae pono anei iakou ma ko lakou awa pae, a maluhia anei na ukaoa maiuna oia moku ? Ae, wahi akamw • kakau nei. No ke aha ? No ka iokahi iike ona manao mai ke kapena ana seia. Peia no ke kane me ka wahme e hookeie ana i ko laua moku, (ohena) a pae pono aku la i ke awa pae o ke kuooono, ka maiuhu, ke kahua oka home maikai. Aka, i iike oie oa manao o ke kane me ka wahine, ma ke aoo o ka hookeie ana ia laua, a me ko laua oha« na a pau ma ka pono, n me ka miemae, aole lio e ioaa ia laua ka home mailni ame ke kuonoono. d Ea, afeuoei ion ka oiuohi o mnu hoa o ka ili hookahi, e waiho ioa aku I na mea pono ole, ka inama, ka holoholooielo. ka hakaka. ka hnomouhaia, ka mokuahana, ka imi i mea e kueai, ka hohu. ka hoopunipuni. ka epa; pela pu no hoi ka ona, k« piliwaiwai. ka hoomaunauna, a pela aku. £ iilo ke kane a me ka wahine i mea alakai i ka ohana ma na mea ku i ka pono a me ka naauao, a e iilo no hoi ka Wihine i mea ao i na keiki ma ka roho maemae ana, a me ka nauuao. NoUilu. e n i nuikuahine o Wa L*hui Ha* waii, mai Hrtw<iii 'i Niihau, e noho iho ou« kou maialo o ka oukou mau kane, a peia hoi na kaikamahine e noho nei i na kuia maliio o ke alakai a ko oukou mau kumu, • me na makua. e kanu iho i ka anoano o ke «loha mnkua iloko o ko oukou kihapai. pal* 'aku i na hoowolewaie a Sataoa, a pel® «ku. Peianohoike kane e noho pono ai mat»to 0 ka wahme, apela hoi na keikikaoe ui • noho mai nei ma na kula kiekie a haahaa. e hoolohe pono ika leo ao ana kumu. Hookahui i ko oukou naauno. maiuna o ka pono a ine ka oiaio. Auhea olua e na makua, e ao nui » ka oiua mau keiki i ka nuauao, • me ka pooo, oiai o na keiki na waiwai makamae o ko 1 olun home, h»- mea oie na waiwai nani e ae e hoopuni an:« i ko oiua home, mamua o ka | oiua mau keiki. Aia olelo ia. uHe mau buke kanaka maikai na kamalei." No keaha? No ko iakou maemae, no ka mea, aohe mea nano ī hoohaukae a hapala .'ku hoi. He m«u buke moolelo lakou, a ke Akua i hoolako mai ai na oiua, a na olua e na mnkua e kakau aku iko o!ua nnu mooielo E aknhele nae oiuu o kakau hewa auanei. Nau e ka mama e haku manao mua no keia mau buke A e like me k*u kakau ana, pel* ausnei e heluhelu ia ai e ke Akua, a me ko ke ao nei mahope. Peia no boi me kau p»p*. •ole ka haawi wale na kao mama ke kak*u ana, a koe oe. hoopaa pu o!u« i ka oea ku ī ka pono a me ka pomaikai ma ko .oiu% mau buke fkeiki.| E hoomakaukau i punana oiuoiu no iakuu kahi e hoopumehana ia'i lakou e na eheu • ke aloha makamae. oia no ka home oiaoiu, mai hiipoi ika ilio, a hookuu wale aku Ika * auwaoa ka hua o uo olua kino iho. 1 mea e psa pono ai ko olua home, e pale aku i na kumu a pau e mokuahana ai iwaeoa oke kane ame ka wah"»ne. In« u« ukiuki ke kane. a kamaiiio huhu aku mai heie ka wahine a oini ;aku i ka aiia e v»t huaoielo kakana maiuna o ke ahi oia huha; o ka ekemu oie k« pooo loa. o ke ahi i taatama ole ia. e pio koke ana no. Maanei ui pau kuu wehewehe aoa uo oa kumu i haiia maiun», a ke lawe m«i nei au ī kekahi m&o TUia i mta aiakai i kuu mau hoakaoaka oke auponi Hawaii, e lile mr i% 7 maialoiho: 1 E imi i kahu no koa hooae. ... 2 E kukuio i kou home me ke «kamai, a me ka makaukau i !oaa i kou iimi. 3 Mai hoomoiowa ma ki haoa. #i| 4 Mai ae i na palaualelo e noho pu. 5 £ pauleie ke kaoe i kana wahiae, • a ... ka wahiue i ke kane. 6 E maiaina ka makua ik« lakou mau f keiki, mai ba®wi3a.^j^S|ma. 7 E paieaku i na kumu e mokoahaoaai. 8 E iokahi n« makaa ma ke alakai an» i oa keiki. Ma keia ccmu rula ao i maoao ai • ka « ai kaoaka a hookele iaia imoa, mt ka « . 4 £o mai ioa mea i wehewehe ia i aianui • eie ai i ke kuonoono.