Ka Nupepa Kuokoa, Volume XIX, Number 28, 10 Iulai 1880 — HE MANAOLANA MAIKAI NO NA NINAU WAIONA. HAIIA E REV. W. B. OLESON. [ARTICLE]

HE MANAOLANA MAIKAI NO NA NINAU WAIONA.

HAIIA E REV. W. B. OLESON.

J»M.-lIĪIA »•; T. J J . ?j. NO KA PANAI O KA NUPEI'A " KUOKOA."] O keia manao malalo iho nei, u;t kamailio «at maloko o kekahi haiolelo e Rev. Oleson ma Hilo, a ma ke noi ia ana e pai, oa ae ia e hoopuka. O ka makaikai ana me a'u, ka inea naua e hoikeike aku i na kulanakauhale nui ina na Lokowai. E nana aku me ke kiai ana ma na ipuka o keia hale inu rama ano ha* nohano no hookahi hapalua hora. O na kanaka hana, na Kakauolelo a me na malihini, e komo ana iloko a e puka ana iwaho me ka hohono pakui o ka rama ma ko lakou hanuana. Aka, heaha keia? 0 na kaula hoopaa o ka lakou mau buke kula ka mea nana e hahai mai i ka oiaio o keia moolelo. He eono mau keikikane opiopio, mawaena o na makahiki he 12 a me ka 20, oiai lakou e hoi ana no ko lakou mau home mai ke kula aai, komo aku la lakou iloko me na keehina makau ole, a puka hou mai la iwaho me ua helehelena ula a me na maka paweo, a lie mau nanaina o ke kolohe e kau iho ana ma-

luna. O, pehea !a e pau ai keia mau mea i keia wa! O, ina e ae mai ke diabolo, e waiho mai i kekahi hapa oka pono ! Aka, <t nana aku 1 He keehina no ka wahine ma ka home; he lima no ka wahine ma Ua ipuka; ahe aka no ka wahine 1 maalo ae ma kahi o keia mea ino—e pule ana—e pale ana a e noi ana. Auwe, aia ke kiaha ma kona lima! A mamua o kou kai ana aku i kou mau keehinn. alaila, e ike auanei oe i ka oaea au e hooho ai, " E ka Haku, pehea la kaioihi!" Ma kahi mamao aku, ke hele mai nei he ekolu mau kaikamahine opiopio, a ua hiki ia oe ke ike aku no kela a me keia, oo ka ohana hanohano ia o ke kulanakauhale. He ano kaualua, aka, no ka manawa eiua, ua komo aku la lakou iloko o ia hana, a ua pani mai la ka puka mahope o lakou. Elua makahiki i haia ae nei, o ka heluna o keia ohaea e hele mau nei iloko o keia lua mimilo, he 30,000 ; aka, maloko o ka hooilmika ana o kekahi Hui Lahui, ua hoemiia mai keia heluna nui ika 10,000; ano ia kumu, ua poho iho la na waiwai o keia mau hale inu rama he 200. He 10,000 keiki kula o na ano a pau e heie ana iloko o na Kula Aupuni o Kikako (Chicago) ma ke ano —he poe keiki ua walea ika hele ana iloko ona hale iuu rama 2 Oiai na luna nana ma)oko o ke kulanakauhale o K ikako e kanu ana i ka makani, a e hai mai ana i ke ano nui o keia mea he Laikini —ua uku ia lakou ma ka ae ana e paa i ke kialia ma ka leheleho o na keiki—e ka ikaika o na makani puahiohio e hele mai ana. lloko o ka mukahiki 1878, aia iioko o ke kulanakauhaie o INu lolea, lie 8,000 poe laikini a me ka poe i laikini ole ia, no ke kuai ana i ka rama. lna e lawe a lioopololei ia keia inau halekuai rama ma ka laina poloiei, me ka waiho ana i 20 kapuai ma ke alo e like me ko na alanui mau, alaiia, e piha ana 1 keia mau hale rama ke kaiiua paa he 35 mile ka loihi. Ano, e heluheln ina mea o ke akea, a me na mea i hoakakaia e Joseph Cook. He 35 mile me ka pili o kekahi hale a i kekahi, mai Hilo a hiki i Kiiauea, a i b hou mile ma o aku olaiia. He oiaio, ua hana keia mau Laikini i kekahi mea ia Nu Ioka; aka, no ka haule loa oia mau mea ma na ana haahaa, ua hiki i ko laila mau Laikini ke hoohaiike ia me ko onei. Ua loaa ia Dr. Crosby he heluna nui o keia poe kuai rama e hana nei i keia hana ino me ka Laikini ole. Maloko o kekahi helu oka nupepa Tribvnc oNu loka i pai koke ia iho nei i keia manawa, ua hoopukaia ka inoa a me kahi e kuai ai, ua oi aku maluna o 900 poe maloko o ke kulanakauhale o Nu loka,e kuai nei ika rama me ka Laikini ole. A ma keia wahi imua o na maka o ka iehulehu a me na hooikaika ana o ka Hui a Dr. Crosby, e lawe mai ia lakou imua o kekahi Aha Hookolokolo, a e hoike no lakou iho no ko lakou mau hewa. Na keia mau hooiaio ana e hoomoakaka mai i keia kumuhana. No ka Laikini wale no ka mea nana e lawe aku iloko o na hewa ino. Ano ia hana oka Laikini ana ame ka hooponopono ana i ke kalepa ana, na ia mea i hoohamama ae i na ipuka akea no ke kuai rama me ka Laikini ole. Oka hanaia ana a me ka hooponopono hou ia ana o na Kanawai Laikini, ka mea nana e kaohi mai ai i ke kuai ana aku i na rama iloko o keia Aupuni. Oka Laikini ma na wahi a pau, he mea ia e hooiaio mai ana no ka pii maimahoa mau ana o na mea ino ikaika iwaeua «tia kaaaka. He huaolelo ia no na monlri(t pelapela a we na kulana ino. O ko oiau hoaloha, e hoike mai no auanei m lokou be kanaka ikaikn. E uhi n % ke o ka ihiihi, a me na medala o ka liikmini & me ka hanohano o na hana. laakahpa ebele aku ma na llanui o Nu

loka, Kikako, St. Louis, a he tausani o na j wahi i kaulana ole, o na Laikini—he mea | pelapela ia e like me na moeuhane ino ke l' hui aku oe ma ke kihi o na alanui, a e kono j mai ana ia kakou maloko o na puka aniani, ' ; a hailiili wale mai no maloko o na halemai; pupule, a olelo ino wale mai no maloko o na ; wahi pohopoho, a ua hoopiha ia ke poo me j na manao ino o ka inaina. O na kaola hoo-1 paahao ia, pepehi ana i na wahine, ka mai ! 0 na keiki, na home e a ia ana e ke ahi, na i kanaka inaina me ka hoohaunaele, a me na I poe iloko o ke ino, a na keia mau mea e hoo- i mai mai i ka puuwai, a pela-iho la ka mea i 1 kapaia—" Ka Laikini." Aole iloko o keia a me keia kanaka hoo- j pono ka makaukau o ka olelo ae " He ma- j kaala no au no ko'u pono imua o keia mau | Laikini." Pela ilio la ke kumu o ka ulu | ; ana o keia mau mea, a hohola ae la na hele-; helena ino maluna o ka lehulehu me ka hiki ; ole ke pale aku. Aole mamuli o ka hoike 1 hoopunipuni a e laweia mai e hookuapaa, ! ! i hiki ai na kanaka malalo o ka malu o ka I ' mea e hoikeia ana i ka mea kupono, he ku- j i mu ia e piha ai lakou i ka huhu. Eia wale ! j no ka hewa, aole lakou i ike i ka nui o ke | ino o keia mau mea, aole he wahi e hiki ai | : ke pale aku, a he kumu no iioi ia na kakou e nanaai, me ka ike maka iho no i ka hoo- | palaleha o ka lehulehu, mamuli o na hoike ! o na mea i hanaia, ina e lilo ana ka mana i ka Laikini. Ua nakiiia a ua puiiki paa oia i kana mau 1 pio, a ua kiola hou aku oia i kona mau*aa- j kolo no kekahi mau lanakila hou aku, a o | kekahi o kona iima, ke hoopa mai nei oia ia kakou. O na Laikini, aia oia ma na wahi i a pau, a ina e lawe ana o Hawaii nei i Lnii kini Kanawai no kona lahuikanaka, aiaila, e j nana aku kakou i ka moolelo ma keia wahi! | a me na wahi e ae, me ka noonoo kupono ; ! ana i ke ano mamua o ka ae ana aku i ka 1 ; Laikini. Ua oleloia, " aole ka he mana o ke Aupu- , ni e kue wale aku i na waiwai paa kuokoa, —a o ka inu rania ana, o kekahi ia o ua ; mau waiwai la, aole he mana o ke Aupuni e j kue aku ma kekahi ano a me ka hanaia ana j , o ka raina." I hoomaopopo ia keia mau | , mea, aole i kue ia no na Kanawai Laikini. j O na Laikini, oia ke kahua a rae ke ola o ka ! ; rama. a e loaa nei ma ko lakou mau lima.; , O na poe e hapai nei i keia mau hana, he : kue ana ia i ka mana a me ka pono o ke Au-, j puni, ma ka hoomahuahua ana i na rula a | j me ka hana ana i na Kanawai kapu. Aka,; : ua kokua no ke Aupuni ia lakou ma kekahi | | mau rula, i mea e pomaikai ai lakou a e hi-1 | kiwawe ai. " He mau hana ku no keia i ka | ! pono," wahi a lakou e olelo ai, o ka hoololi | ' ana o ke Aupuni i kekahi mau Kanawai no ! i ke kuai ana i ka rama, aka, aole no nae he ! ; kuleana e hana ai pela. A pela lakou e ha- j : na ai i na Ahaolelo a pau, e nana ana no ka t hana ana i kekahi mau Kanawai ikaika, a | mamuli o keia, ua manao lakou, ma ka hui I ana ma ke ano he Ahaolelo e hiki ai ke hana ! ia i Kanawai, a he mea hoi e lilo ai ke Aui puni ma ka hoopaa ana ma ka aoao o ka ! ! Laikini, a ma keia, ua manaolana ia, ua ko-! mo ke Aupuni maloko o ka pono kanaka ina oia e hoomaka e hana ma keia hana o ke kuai rama ana. A e hoopaa nnake Aupuni j ma o kekahi aoao o ka Laikini ana, a ma ka I hoomaka a manao ia ana, ke komo nei iloko 0 na pono pili kino o na kanaka, ma ka hoomakaukau ana e pili ana no kekahi mau rula kuai mma. He mea hiki wale uo ka liana ana o keia rnea he Kanawai mama ; o ke kiola ana a hoopili mai i kekahi mea e ae. E nana ka- ! kou i na hana a Wilberforce, i kona hoomaka ana e hoololi i na Kanawai o Enelani, no ka hoopau ana i na Kanawai kauwa kuapaa o kona mau panalaau. E nana hou kakou, ina ka hooikaika ana o Masetuseta e kiola ! ae no ka Laikini ia ana a me ka hookomo I hou ana mai i kekahi mau Kanawai ikaj ika. E hoomanao iho kakou no na makaj hiki o ka hoomanawanui ana, aka, o ka maj nao o ka lahui, ua kue lakou no na Laikini i ana. E hoomanao hou kakou, no na mea j ano nui no ka hooikaika ana e hoopau i keI kahi mau Kanawai, a pakui hou mai i kekahi mau Kanawai ikaika mamua ae o ia. O na mea e pili ana i ka rama, ua maopopo no ua Laikini ia keia mea. Qa maopopo no ia iakou, ina e hanaia kekahi mau Kanawai a paa ma ka Buke Kanawai, aole no e hiki ke ohiuhiu ia, aia a lokahi ka manao oka lahui ! e hookomo i mau Kanawai ikaika hou ae. ! A nolaila, aia a hiki mai ia manawa. e hiki j ai i ka mana o ke Aupuni ke kokua a ma--1 lama. ! O na kanaka kuai rama, ua ike lakou i na hana maalea a me kekahi mau ike e ae, a he mea makehewa ke olelo aku ia lakou, eia ka manawa e hoomakaukau ai no na hana, no ka manawa e hiki mai ana, i hoomaopopo ai a i ike hoi no lakou iho i na mea i hanaia no na pono pili laula o ka lehulehu, ma keia ano, o ke komo ana o ke Aupuni ma na mea pili kino e pau ai. Ua ao lakou ma na mea 1 kakauia, ka hoomaneoneo ana i ka pepeiao, a me ka hoopunipuni ana aku i na kanaka he nui, me ko lakou ike ole i ke ano o keia hoopunipuni ana, no ka mea, " He mana ko kela a me keia kanaka e koho i kana hana e makemake ai," wahi a lakou e olelo ai. " Heaha hoi ka mea e hiki ole ai ina hookahi kanaka e kuai rama, a o kekahi hoi e kuai ti ? " " Aole e hiki i ke Kanawai ke kue aku i na hana a ke kanaka hoopono!" " Oia hoi ka hana, ua ai nui ; anei au mamua o na mea i inu ia ?" j •• O ka'u dala, na'u ponoi ia. a e uhauha au j e like me ko'u makemake iho." " E inu | ana kekahi kanaka i ka wai, ua hoi pololei : aku oia i kona home; ua inu hoi kekahi i ka bia, ua lawe ia aku oia i ka halepaahao." " E hikaka ana o Keoni ma ke alanui, no

ka mea, ua poniuniu oia; e hikaka hele ana | hoi o Kimo ma ke alanui, no ka mea, ua i ona oia. Ua kokua ia o Keoni ma kona i home; a ua kokua ia hoi ua Kimo nei i kahi; paa." E hooiiloia keia inau olelo na ke kanaka e kue mai ana i na pono ohana, a pehea la ke ano nui o keia mau olelo i haiia ae nei ? Aole anei he mana o ke Aupuni e komo e kokua no keia mau mea e pili ana no ka pono o ka lehulehu, a me ka hana ino ia o ka pono o hai ? Aoie anei he mana o ke Aupuni e lawe aku i kekahi apana o ko'u aina i wahi hele no na kanaka ? Aole anei he mana o ke Aupuni e hookapu mai ai ia'u, no ko'u hookuu ana i ka'u mau bipi ma na alanui o ke kulanakauhale ? Aole anei he mana o ke Aupuni ina ua loaa au e haawi ana i ka laau make i ko'u ohana a e lawe ia'u i ka halepaahao ? Aole anei e hiki i ke Aupuni ke hoahewa mai ia'u no ko'u kuai ana i ka asanika (laau make) no ke kuinaina ? (quinine.) Aoie anei he mana o ke Aupuni ke kipaku mai ia'u mailoko mai o na lua pohopoho, a i ole ia, i ko'u hookomo ana ī o'u mau iima iloko o ke apo hao, ina aoie au e paa a malama i keia mai ka maka mai o ko'u mau hoalauna, a i ole ia, o kekahi o kona mau waiwai ? O ka mana Kivila i loaa i kela a me keia mea, ua hiki no ia me ka hehi ole aku maluna o ka mana o kekahi mea e aku. Aka, 0 ka mana i loaa i kekahi a hoino aku i kekahi, e lilo no ia i mea ole, a e lilo ana hoi i .mea e laulaha ai, a na ke Aupuni ia e hana 1 na hihia o na ano a pau. O na pono kuai rama ma keia mea ma e nana pono ia, aole he kahua paa no ke kuleana ; a o na kalaimanao ikaika ;ma no ka hoopau loa i keia mea o ka inu rama, ina kahi a na kanaka kuai rama e olelo ana, aole he kuleana o ke Aupuni e komo ai iloko o keia mau hana. O na mea kuai rama, ua hooikaika lakou e hooholo i kekahi Laikini Kanawai, i mea e hiki ai ia lakou ke kono aku i ke Aupuni, e ae mai i keia mau hana ino. O ka hana hewa, ua makemake e lilo i hana maikai. O na kanaka ino, ua makemake lakou i ka lakou mau hana lapuwale, i ike ia mai ai ka lakou mau hana—he hana maikai maloko o keia ano. Aka, o na hana pono a pau, he hiki no ke hoolaulaha ae a lilo i mea nui. He mea ano nui no ina e huna ana ke kapaka i kana hana, a kuai aku ma ke ano maiu, a ma ka hoike ana mai i kana mau hoohiwahiwa ana i na omole, i kumu e ike mai ai ka lehulehu, a lohe i na mea ino. Ua ae nae ke Kanawai i keia! Aole he manao o ke kanaka kuai rama e hoomahuahua ia ana kana mau hana, a e pau ai hoi kona makau mai ka lima mai o ke Kanawai. Aole no hoi he manao nui o ke Aupuni no ke kuai ana aku i na laikini i kumu e loaa ai ke dala, a i kumu hoi e (ilo ai na pono maemae. Aole no hoi i manao ia, mamuli o keia mau laikini e lilo ai na keiki opiopio i na hana hewa, a me ka hoopau ia 0 ko lakou maluhia, ka hoonui ia o ka ona, ka nui o na karaima a me na ehaeha, a e lilo ai hoi i mea e ilihune ai, a ma ia mea e pio ai ke Kanawai no na makahiki he nui. O na kanaka maikai, e hooho ae ana lakou, 4< Ae, aohe maikai, he ino, a pehea la e hiki ai ia kakou ke hana ! " A o na mea kuai o keia mau Karaima ehaeha mahope o kona papa kuai, e hoopili mai ana ia, 44 Ae, pehea la e hiki ai ia kakou ke hana." Pehea la e hiki ai ke hana ina ua hiki mai ka manawa o ke Aupuni e ae aku ai no keia mau hana; a o ka mana rama, ua ike i ke ano o keia mau mea. O ka hapanui o ka lahui, ua hoopalaleha a me ka hooikaika ole, i ke kue 1 ana aku i keia mea. 1 keia la ua like me ! hookahi hapaumi o ka ikaika e kue aku ai ina e hana hou ia ana kekahi mau laikini j hou, nolaila, me he la he elima makahiki e j hiki ai ke wehe ae i kekahi laikini ina ua hooholoia. Ua oleloia, o ke Aupuni, aole he mea hiki I iaia ke pale ae i kekahi mau hewa, aka, ma keia manao o ke Aupuni, aole he hiki, a he kumu hoi ia e oleloia ai—i Aupuni hou. O ka mea hiki ole i kekahi mau Kanawai a me kekahi mau Luna ke hooko, e hiki no ī kekahi mau Kanawai a me kekahi mau Luna ke hooko. Ile mea makehewa ke olelo ae, aole he mana o ke Aupuni kehooikaika ae i kona mau Kanawai kupono. Ina he mea hiki ke olelo ae ma ia ano, aoie no ke Aupuni, aka, no kekahi mea e, he Luna no ke Aupuni, a oia mau Luna, he hiki no ke hoololi ae. Ina oia ka manao o na Luna Aupuni e hoopuka ae ai, alaiia, e lilo ia he mea hilahila, me ka hoopau ia o ko lakou mau palapala hookohu. A ina hoi no na Lunamakaainana mai, he kumu ia c hoike mai ana i ko lakou makaukau ole, a he mea pono hoi e hoihoi ia lakou ma ke ano—kulana mau. A ina hoi mailoko mai o na kfnaka maikai, e hilahila kakou, e uwe iho maluna o ka lilo ana i ka hoowahawaha ia iloko o keia manawa. O ke kuiana o ka poe kuai rama, oia ka mea nana e hoonee nei i keia hana imua, a me ka hoike ana mai i ke ano o ko lakou akamai. Ua hoomaopopo iho makou ma na mea i kamailio nuiia ma na kulanakauhaie o Amerika, Beritania Nui a me Europa, no ka hiki ole ia lakou ke paie aku ī keia mau hewa. Na Kanawai a pau i piii i keia mau hewa, ua lilo i mea ole, aole no hoi ma kekahi mau wahi keia mau Kanawai, ka hiki mamua ae o ka hooponopono wale ana no na hewa liiiii ma kekahi ano. Ina kakou e ae ana no ka oiaio o keia, alaila, aole wahi o kakou e pakele ai, o ke kumu oiaio keia o | ke Aupuni o na Karaima. O ka hewa wale no o keia, no ka hooikaika oleia o na Kanawai, ka uwe mau o na wahi a pau i keia la, no ka hooikaika oleia e pale aku i kela mau hewa. Ke hooho nei, Homai i Kanawai hou!" He mea hewa ia. He pono ia ka-

kou ke hooikaika i na Kanawai i loaa mua. He mea makehewa ia kakou me ka manao maikai e hana i mau Kanawai hou, no ka mea, aole i hoomaopopo ia na Kanawai kahiko. He mea no hoi e pakele ai mailoko mai o na hana lauwili a lilo i mea ole iloko 0 ka lima o ke Kanawai i ka manao o ka poe hana hewa. A ina paha e hana hou ia kekahi mau Kanawai no ka pono o kekahi mau Luna, me ka malama ole i ka lakou mau hana i haawiia aku, alaila, he kumu ko ka lehulehu e nana a hoopau aku ia mau Luna, aole o ke Kanawai. E like me ka mea i olelo a hoike ia, he mea hiki i ke Aupuni ke malama i na hewa; ua hoike ia no hoi, he mea hiki i ke Au« puni ke malama a lawe mai i kekahi mau hana pono a pili lehulehu e ae. O ke Aupuni e hiki ole ana iaia ke hooikaika i kona mau Kanawai, aole ona kuleana e komo aku ai iloko o kekahi kaua e hooponopono me kekahi mau Aupuni e ae, ma ke kau ana mai i na auhau, malama ana i kona mau kanaka a me ka aina, a kue aku hoi i na kanaka hoohaunaele; aia wale no a he Aupunui hookamani, alaila, hiki ole iaia ke hana i keia mau mea. Ma na mea i kamailio ia, he mea nui ia, a ua lawe ia mai he maka a he maka, me ka oiaio o keia ano, aole nae o ka mea wahahee. He mea pono 1 ke Aupuni e kupaa ma kona mau Kanawai a e hooikaika hoi ma ka hooko ana ia mau mea. A ina aole he ikaika o kekahi mau Luna ma ko lakou kulana e ku nei, alaila, e hoonoho ia aku i kanaka kupono ma ia wahi. Alaila, o na kanaka inu rama ole, e hooikaika ma keia mea, a aole no hoi kakou e lohe hou no ka palaleha o ke Aupuni ma ka hooko ana i na Kanawai kupono; aole no hoi e hiki i ka poe kuai rama 'ke holo ka lakou mau hana ma keia mea, ma ka hooko ole ia ana o na Kanawai e waiho la nei i keia la, a he mea hoi ia e olelo ia ai, o ke kumu iho la ia no ka laikini ia ana. Ua olelo ia, o ka laikini ana, he mea maikai ia e paa mai ai o ke kuai rama ana a me ka inu ana maloko o ko kakou mau palena. Pehea la e hiki ai ke olelo ia ae iloko e na mea i ike ia, he mea ano nui. Iloko o Konetikate (Connecticut) i ka makahiki 1854, he kanawai e hoopau ana i ka inu rama, a ua ho-uuku ia na Karaima malalo o ke 75-100. Iloko o ka manawa i hoomaka hou ia ai ka laikini ana, ua pii hou ae he 50-100 ka oi. Ma Vinelana, New Jersey. ua hana ia kekahi Kanawai kuloko e kue ana no ke kuai ana i ka rama o na ano a pau. Ua lawa ia wahi hookahi no makai no na kanaka he 10,000; a o ka waihona ilihune no ka makehiki, he eha daia wale no. Ma Garile, Colorado, oia like pu no na Kanawai o ia ano, aole hookahi makai no na kanaka he 3,000 ka nui; a o ka waihona ilihune, he 7 dala no na makahiki elua. Ma Bavaria, Ilinoi. kekahi o na kulanakauhale hou oia ano, a ua like ka nui o na kanaka e like me ka mea i hai ia ae la maluna, ua olelo ia, aole kekahi kanaka ilihune a aole no hoi kekahi karaima. Owai la kekahi kulanakauhale malalo o ka laikini rama e hoike mai i ka oiaio o keia mea. O ke kulanakauhale o New. York, ke kulanalana nei oia i keia manawa, malalo o ka haawe o ka laikini e hookaumaha nei. Aka, ma ka hoopau ia ana o ke kuai o ka rama ma ka la Sabati, ua haule iho na mea i hoopaa ia makilo o ke 50-100. A nolaila, aole e hiki i kekahi mea ke olelo ae mamuli o ka pono i loaa mai ka laikini ana, e like me na hooiaio i hoike ia mai. Ua olelo ia, aole e hiki i kekahi mea nui e ae, ke ole e laikini ia ke kuai rama. O ke kuai rama ana ma ko kakou mau aina nei, ua laulaha ia me ke keakea ole ia; nolaila, me he mea la, aia kakou iloko o ke daimonio o ka rama loaa wale. He mea no hoi ua maopopo a ike ia e kela a me keia, ka nui o na rama e lawe hele ia nei ma na kuaaina mai Honolulu aku, a ma keia mea, ua manao au, ua ikaika loa ka hewa ia kakou ke hana aku, nolaila, e pono e hooponopono hou ia ma kekahi mau ano laikini okoa e ae. O na mea i ikeia, aole no ia he mea e hiki ai ke hoomaopopo ia. E hookahaha ia kakou ma keia. Akahi—No ka malama ole o na Luna Aupuni a me ka noho ehaeha ana o ka iehulehu ma ka nana malie ana aku i keia mau kauwa hoopalaleha. A he kumu no hoi ia e hoomaopopo iho ai kakou, 0 ka kakou mea i makemake ai no Hilo nei, keia mokupuni a me keia Pae Aina holookoa, e lokahi ka manao o ka lehulehu, e hana a e hooko ia keia mau Kanawai o kakou. Ua manao kekahi mea ua hiki kakou 1 kekahi wahi e hiki ole ai ia kakou ke hoopono ae i kekahi mea. He hiki no ke hana ia. O ka mea ī makemake ia, o kela a me keia kanaka inu rama ole, e hooikaika lakou ma kela a me keia wahi no keia mea. Aole e manao aku e hoolilo i na pono mamuli o : na pono kuaf rama. E hooiknika kela a me 1 keia wahi, me ka hooia ana aku i ke Aupuni i kana mau hana, a me ka manao kupaa e { hana aku ai i na Luna Aupuni no ka hooko | ana i ka lakou mau hana, a e hoopai ia na j mea e kue ana i ke Kanawai, a e noopili ia ! lakou ma ka paia, a hiki i ka manawa e pau ai o ka inu rama le 'lea. E hoike aku i ke kanaka kuai rama, no ka hookahi kiaha, ua hiki no oia ke laweia imua o kekahi Aha Hookolokolo; e hoike aku i ke kanaka īnu rama, o kona ala rama ana, he kumu ia e wili ia ai o ke ki o ka halepaahao maluna ona. He hiki no i ka poe e uwe nei i ka ino o keia mau mea, ina he hiki ke haawe iho i na mea kupono e pili ana no keia mau mea. Ma na wahi e, i kumu e hooko ia ai na Kanawai, ua hui na kanaka i kumu e pale aku ai i keia mau luna a me ka poe hewa. O keia ano hui, he nui no na hana e loaa ia iakou ma Hilo nei. Aka, aia a nui ke dala, ka manawa, hoomanawanui a me ka hooikaika ana, alaiia, e loaa no na hoomaikai ia, a he kumu no hoi ia e loaa ai ia kakou ka moolelo maikai ke nana ac mahope i na mea i hanaia i keia wa. He oiaio no, o ka laikini ana, ua oleloia i kekahi wa, he kumu ia e hoopiha mai ai no ka pilikia o ka Waihona Aupuni. Ina pela, he pilikia ke Aupuni no ke dala ole, alaila, na ka lehulehu e manawalea aku no ia hemahema. Aka, o keia wehewehe ana, ua hehi aku maluna o na hana e hiki ai i na poe ma ia ano, Ua ikeia no, o keia mea o ka rama, he kumu ia nana e hapai mai i na ino a pau, a o ka makuahine no hoi o na haunaele nui, na puhi ahi a pepehi kanaka, j a he kumu no hoi o ke Aupuni e nele ai i j ka Waihona, a e kapae ae i na kanaka ma | ke alanui kupono ole, a e hoolilo ana i Aha | ilihune ma kela a me keia wahi, e hoonee ana i na hui manawalea, a he kumu no hoi e hoonui ae ai i na auhau, a he kumu no hoi e ho-uuku mai ai i na loaa o ka aina, a o ka nui o na loaa, ua kue mai i ka aina i hoino ia, a he kumu no hoi e hoemi iho ai i ke kumukuai o na aina WaiwaL, a e lilo ia kau-

maha maluna o ka poē e hooikaika ana, a e lilo no i mea ole. He mea maikai i ke Aupuni ka hoolaulaha ana aku i kona mana, ka hoemi ana i na auhau, ka hoemi ana i ka nui o na karaima, a me ka hoopaa ana i na hana maikai e hoohoihoi ai i ka nui o na poe malama aina. No ka hooiaio ana i kela ame keia e kue mai ana i na pono o ka aina, a e hoopau i ka mana rama, no ka mea, he kumu ia e kue ana i na hana maikai o ke Aupuni. 0 ka ikaika o ke Aupuni, a mamuli o na hana inaikai a na kanaka, a o na mea hoi e kokua ana mamuli o keia mea, he kumu ia e lilo ai i mea nui a waiwai, a o keia a me keia e kue ana i ka hooikaika ana a kekahi kanaka ma ka hana ana i na hana maikai, ua like ia me ka haule ana o ke Aupuni i mea ole. Ina na manao ke Anpuni ma ka laikini ana e kuai rama ai na kanaka Hawaii, e kuai ana no ia eiike me kona oki ana i kona puu. Oka mea e noho ana ma keia aina hookahi makahiki, e loaa ana no iaia he nui na mea e kue ana i ka pono o na kanaka. A o ka pono i haawi ia i na kanaka kuai rama, ua like no ia me ka palapala kikoo make no keia lahui. Aole anei he mau Agena hou e hoonalowaie ai i keia lahui? A e hoi hou anei kakou iloko o ka wa i hala, me ka mea ole nana e keakea mai na makemake ? He hiki mnei i kekahi kanaka pono ke hoapono i keia Kanawai a lawe ae ia mau pono mai na kanaka hupo ae, a kioia aku ia lakou iioko o na hewa ? He hiki no anei na loaa makahiki mai loko ae o keia laikini ana me ka lapuwale, e kono aku e komo iloko o keia hana ino. Auhea la ka pono o keia mau hana ? He hiki no anei i ke dala ke p»nai aku no keia mau hana ino? He pono anei i ke Aupuni ke lalau me kekahi liina e like me ke kanaka pi i n« kipe aka poe kuai rama, a ma kekahi lima e haawi ana i ka laau make ia lakou, oiai, na ke aupuni e malama lakou ? He mea hanohano nnei i ke aupuni ka hoolaula ana i na ilihune, pupule, a me na kaTaima y He kuleana anei ko kekahi aupuni ka haawi ana i kekahi kuleana ma kekahi hana, o ka hoohana ana i ka lahui a me ka hoopoho ana i keia a me keia niea me ke amo ana Ika ikaika oUe Aupuni? He mea ano e i kekahi kanaka i kona |>aa ana mai i keia , kumu hoolaha i na hewa a me ka ilihune. He mau kumu ikaika no kekahi no ka hoole ana aku e loaa ka pono i ka Lahui Hawaii ma ke kuai ana i ka rama, ma keia kumu hookahi no hoi e hiki no ke hoopili aku i na kanaka e i na pono kiekie 110 ke kuai ana i ka rama ia iakou. lna he Ahaolelo ko kakou no keia hana, alaila, e hana ia kekahi | mau kanawai ikaika, aole hoi no ka hoonui j ae ika laikini ana. He mea maikai no ka hanohano o ke Aupuni, ina aole oia e hoohui aku iaia ma ka laikini ana no ke kuai rama. He mea pono no ka lahui a me na pono hana e ae, e hana i kekahi kanawai ikaika mamua o kn hookuu laula ana o keia diaboio. He mea mnikai no ka lahui Hawaii ke pani ia kekahi puka hamama a mau loa aku, e lawe ana ia lakou iloko o ka hewa, ame ka nalowale loa ana. [Ja oi akil ka hanohano i na poe e noho ana ma ke Aupuni Hawaii, ke hooikaika ma na mea uuku i loaa inai, a me ka malama ana i ka pono o ke kanaka Hawaii, a me kekahi lahui i ho- i ole ia malalo o keia Kanawai Laikini. { Mamua o ko'u hooki ana, ua ikaika loa ko'u manao e hoopaū i keia laikini, no ka mea, mamuli o na Kanawai Laikini, aole i hoopau ia a me ka hoohaiki ia ana o na mea { kuai rama, ame ka inu ana. Aole lakou i j hoomaopopo i ka pono o ke Aupuni a me ka maikai oka lahui. Aka, aia wale no a pa-1 kui ia aku ma kekahi Kanawai Kivila koi poho, alaila, aole no lakou e lawe mai i na hewa e hana ia ana maluna o lakou iho. No ku mea, o na dala e loaa mai ana mai loko mai o keia, he wahi hapa uuku oia e loaa ana i ke Aupuni mamuli o keia Kanawai. Oiai, oUa pono oka aina, ua kuihe j mai mamuii o ka uuku o ka mea e hiki ai ke hana. Ao na ilihune a me ke ano haahaa o ka lehulehu, ua haehae ia ma keia mea oke kuai rama. Aka, oke ano o keia Kanawai, ua makemake ia e ka poe kuai rama, a ua kokua la no hoi e na lala oia ano, a o na pomaikai, ua ili wale no maluna o ka mea kuai rama, a o keia kanawai he ino imua o na kanaka naauao a me ka ike, ame na kupa oiaio a pau. No ka mea, he mea keia e hoohaunaele ai i ka pono o na kanaka, a i mea hoi e lilo ai ke aupuni i hoa-loba maikai a me na pono kaulike o na poe e kokua ana, aoie Hoi e lilo a hoolaulaha hoi i keia mea o ke karaima, a i ole ia, o ka mea nana e ai ka home a me ka waiwai o ka lahui. Ano ke hai nei au me ka oiaio, he kue loa au i ka laikini ana i kela a me keia lahui. No ka.mea, e loaa ana no he kumu kupono e hiki ke hana ia no keia ninau rama. Aua kue ioa no hoi au i kekahi laikini e ae ana e inu na kanaka Hawaii, no ka mea, ua loaa ia kakou kekahi kanawai maikai loa, a eia wale no koe, o ka hooikaika i ua kanawai la i ike ia kona maikai. Nolaila, he kuleana ko kakou e koi, ina e loaa ia kakou ka laikini ia ana, e hoohalike ia no e like me ke kanawai i keia wa, aole hoi e hookuu akea ia i kela a me keia. CJa ike no kakou ma kela hooikaika ana, o na haole keokeo wale no ka i hooikaika ma keia hana ana. Ahe mea hiki ika Lahui Hawaii ke i ae i keia ano kanaka, " Pehea la i hiki ai ia oukou ke ku ae a huli mahope o makou, ka lahui a oukou i manao ole a i kokua ole ai hoi?" He mea no e hiki ai ia kakou ke hoomaopopo iho, aole lakou i manao no na kanaka Hawaii e hana ino ia nei, aka, no ka pomaikai e ioaa mai ana mai loko mai o ke kuai rama. No ka oiaio—oia no keia. Ke hoohui nei lakou a ke hooikaika nei, a e lawe ia ae ana imua o ka Ahaolelo no ke kuai rama ana aku i kela a me keia me ka maalahi, ka mea kupono a me ka hanohano; a o keia mau lawelawe ia ana, aole mawaena o na kanaka Hawaii. Aka, —he kaua—no ka inu wale i ka rama; aole no au e puiwa ana i na hana a ka Ahaolelo ke hoike mai i "ka pono o ke kuai rama, ua hoomaka ae i kana hana mamua o ke koho balota ana. He hana keia ua hoomaopopo ia no ka haawi laula ana o ka rama ma o ka hapa la o ka lahui i makemake ole i keia mea. Pehea la kakou e hana ai 7 Akahi —Ua manao au, ina e hooikaika ia ana ma keia noho ana o ka Ahaolelo, ma ka pono ona hooioli ana e pili ana no ke Kanawai rama, penei: 44 E hookapu ia ke kuai ana o ka rama i kekahi keiki haole i oo ole, a e hoopai ia no hoi ma na hoopai ikaika, a e hoopii pu ia me na poho rna ia haawi ana ; a e hookomo ia kekahi pauku malalo o na Kanawai poho e pili ana i ke kuai rama i na kanaka, i mea e hiki ai i kekahi kane, wahine a keiki paha, e loaa ai kekahi uku poho kaumaha ma ke Kanawai, mai kekahi mea mai e kuai ana i ka rama i kekahi o na ohana o na kanaka maoli.

Alua—Ua manao au he mea hiki no ke kono aku i na luna e nana mai, o na kanaka inu rama ole, aole lakou i noho hoopalaleha, aka, aole o ko lakou hooikaika wale ana no ma keia mea, ke hooikaika nei no a me ke komo kino ana, ame ke noi ana i kekahi mau mea i oi ae. Akolu—Ua manao au, ina o kekahi Hui Kupa, ua hiki no ia iakou ke hopu a hoopii imua ona Aha Hookolokolo kupono. He nui a lehulehu na Kanawai, a ke ala nei na manao o ka lehulehu no ka nui o na mea ino e hana ia nei. Aia he mau Aha Hookolokolo kupono, a heaha la ka mea i koe ? Ena kanaka! Owai !a ka mea e hookupu i dala ; Uwai la ka mea e kokua mai ana ; A owai la k& mea nana e hoopii i keia mau hihia a hiki i ka inu ana i ka wai awaawa. Eka wahine ? Owai ta o oukou ke koa ma ka hooikaika ana ma ka aoao o ka inn rama ole ! Owai la o oukou ke hoohoihoi aku i na manaolana i haule mai ka oukou mau kane aku a me na kaikunane ! Owai ia o oukou ke hoohilahila aku i ka mea hoopalaleha e noho ana ma ka papaaina o ka ohana, a e heie ana iwaena ona hoa maikai! O na puuwai uuku makau oie, he hiki no ia lakou ke hana i kekahi mau hana noi i keia wa. A ehia la o oukou i makaukau no keia hana kuikawa ?