Ka Nupepa Kuokoa, Volume XIX, Number 23, 5 Iune 1880 — Hoike a ka Papa Hoonaauao Imua o ka Ahaolelo o 1880. [ARTICLE]

Hoike a ka Papa Hoonaauao Imua o ka Ahaolelo o 1880.

MaLalo iho ne», ua lawe m»i makou i na ano nui o ka Hoi«e a ka Papa Hoonaauao imua o k* Ahaolelo. no ka pomaikai o ka poe heluhelu i ke Kuokoa; he mea pono i na makamaka ke heluhelu iho me ke aka* be!e, he hoike maikai keia a ko kakou mau Kuia: HE WAO HOAKAKA SO ftA PAPA HELU KCLAO ka nui o n® Kula o na ano a pau raaloko o ke Aupuoi ma ka la 1 o lanuari, 1830, be 210, me na 7,164 mau haumana o>a hoi, he 34 ka averiga o na haumana ī kela a me keia kuln. O ka heluna o na haumana i hoike ia iloko o ka makahiki 187S, he 6,991 ; e hoike ana keia he 173 h-iumana oi iloko o na makahiki elaa i hala ae nei. O ha hapa h»neri o ka poe hele kula i mnhelehele ia raa kela a me keia ano kula, un ane like no ia penei;—Maloko o na kula Kumumua, he 57 hapa haneri; maloko o n» kula Wae Aupum, he 18 hapa haneri;a maioko o na kulu Kuokoa, he2s hapa hane* ri o ka poe hele kula a pau. He hoike ana keia he aneane 57 hapa haneri o na hauinana o ka aina nei i ao ia ma ka olelo Hawnii. a he 43 hapa haneri ma ka olelo Beritania. Ua hoike mai na Papa Helu he 932 ka oi o na keikikane mamua o na kaikamahine ; oia hoi he 57 hapa hanm o na keikikane, a he 43 hapa hanen o na kaikamahine iloko o ka poe hele kula a pau. He wahi emi iki nae ma ka oi o na keikikane mai ka makahiki IS7S mai. Ma ke oae hanau, ua ano like na hapa haneri o na haumana me keia malalo iho : JNa Hawaii, he 79 hapa haneri ; na hapa H iwaii, he 13 hapa haneri; a o ko na one hanau e ae a pau, he 8 hapa haneri. Ma ka helu ia ana o na keiki kupono i ka hele kula iloko o ka helu kanaka o Dekemaba, 1878, ua ike ia he 1,494 kamalii, oia hoi he 18 hapa haneri o ka heluna keiki kul'i. aole iloko o nn kula o ko aina. Ma ka hoolawe ana ae i na keiki a knhi poe haole i makemake no e ao i ka lakou mau keiki ina ko lakou home iho, a me na keiki e noho nna tna na apana kuaaina i nele i na kula, a me ku poe i ioohia me na omuimai ma ke kino, i hiki ole ke hele i ke kula, e koe ana no he 10 hapa hnnen o ka huina nui, he poe hele ole i ke kuln. Ka hnpnuui 0 keia poe hele ole i ke kula, oin no pnha na keiki a nn Pake i komo ma ka Papa Heiu o na kannka, a me na keiki Hawaii mawaena o 12 a me 15 makahiki; o keia hoi ka poe i lawe mau ia aku no na oihnn» uni wuwai o ka aina nei. Ka OIHANA KuLA O KA AINA. KE ANO A ME KA HOOKUMU ANA 0 lA OIHANA. Ua hooponopono ia ko kakou Oihana Kula e ka Papa Hoonaauao, a malalo iho o kn Papa, he Kahukula Nui, he mau Luna Kula Apana, a he mau Papa Kula Apana. Ua kokua ia na kula ma o na auhau kula, a me na haawina o ka Ahaolelo. Ua hoomakaukau ia na Kula Kumumua, na Kula Wae. a me na Kula Kiekie ; a me na ao Hoopololei a Hana Lima no hoi. A ua hooponoponoia uo ka hoohele aua i na kamalii i ke kula. a me ke ku kaokoa o na kula hoonaauao mai na ano hoomana ae. Ma keia mau mea a pau, ua kukulu ia ko kakou Oihana Kula maluna o ke kahua akea, kahi e hooko \\\ nei na oihana hoonaauao holomua o Amenkn. Ka Holomua oka Oihana. Aole i hele aku keia oih&na i kona oo loa ana ; t he nui no hoi na laia o na oihatVt hoooaauao o na aina e i pakui ole ia mai iioko o ko kakou oihana kula. O ka nieniele pono īa, a me ka hoonoho papa ia o na kumukula ; o ka hookumu la o na kuia ao kumu a me na aha kumu ; a m* ka hoonoho ano hoo o na papa haumana iloko o n« kuia ; oia kekahi mau ioia o ka oihana kula 1 loai ole la kakou 1 keia wa. Aka uae, ke hoike inai nei ka hua o na hana o n* makahiki elua i kaa hope ae nei, ua oi ae ka makemake a me ka j»u!ele o ka Lahui maluna o kona oihana hoonaauao. Ua ike la keia makemake i .a na koina a ka lehulehu no oa kula i enahuahua ae ka makaukau ; ma na hooiaio ana a lakou i ka makaukau o na oihana kuU hui, a me na kula i hoonoho papa ia ; a me oa koina ikaika no na kuoou makaukau pono, & me ke ake nui no na hale kuia maikai ma kahi o na haie kula kahiko a nah*ha. Ma keia mau mea a pau ua iue īa ka manao nui o ka Lahui no ka Oihana Kula. He hoike keia holomua qo ke kuikahi o ka nooaoo o ka lehulehu me ka hookele naauao a ko kakou Haie Hanohano, i oluolu ai e hooko iloko o na kau i hala, ma na.inea pili i ka hoonaauao aoa. Ke o!e keia kuikahi, aole e hoio pono ko kakou oihana hoooaauao. Ma na hoao ana i hala mua. aa maopopo aole e ola pono leeia oihana ma oa haawina daia mahuahua

nme na kanawai wale no i boobo!o ia. 0 j ka noonoo naauao iwaena o ka lehulehu, a J be hua no hoi la no ka hoonaauao ana, ka mea e ioaa «i i ka lehulehu ka ike he baa-1 vrina kiekie ke ao ia ana i ka lakou poe ka* • ra®lii. oia kekahi mea e ola pano ai ka oi- i h»na kula. | Aole no i kina ko kakou oihana kuia. O { ke kukulu ana i oihana kula makaukau, i! kupono no ka hoolawa ana i na hemahema { 0 ka iahuikanaka, he hana ia i hiki mi ka ■ hoomanawanui ana vvaie no no kekahi mau j makahiki. Aka. ke manao nei ka Papa ' Hoonaauao, ua loaa no i ko kakou oihana | na hiohiona waiwai e hiki ai ke hiiinai ia ; kona mau koina no ke kokua ia aku e ka j iehulehu ; a aoie no hoi e pilikia ke pakui i akaheie ia mai na hooponopono hou ana, na mea hoi i ikeia he hua o ka ulu hou ana o ka noonoo kanaka, a me na loīi ana o ko ka Lahui kulaneu Na Kola o ka Aina. | E iike me ka mea i ike ia ma na papa [ helu, o ka oihana hoonaauao o ks aina, ua | holkeia ma na mahele ekolu o na kulu : iNa Kula Kumumua Aupuui; na Kula Wae Aupuni, a me na Kula Kuokoa. NA KULA KUMUMUA. Oka heluna o keia mau kula iloko o ke Aupuni he 150, me ka huina he 4,078 hau» inana ; he 2,330 na keikikane, a he 1,748 kaikamahine. O keia mau kula na kula hookuinu o ka aina, nohe uku ona haumana. CJa ao ia lakou, aneane ma na mea a pau, ma ka ole- | lo Hawaii, a he poe Hawaii na kumu. 0 ka j lakou mau haawina o ke ao ana ua pili nui | 1 ka Heluhelu, Helunaau, HeluKakau, Pala- j pala Aina, a me ke Kakaulima. j iVo ka Heluhelu.— Ua holoinua ka makaukau ma keia haawina, aka, aoie no nae i Inwa Ua ke ao ana o ka heiuheiu e iike me ke ano nui o kona kulana. Ma kekahi mau kula ua hoomauia no ka heluhelu ana me ka leo iino hookahi, me ka hookauwo ana o ) ka leo. Kekahi no ia ona hua ponoole o | ke ao ana o ka wa i hala, oia hoi ka heluheiu A'aahele, ame ka heluhelu pualu. Ma ka heluhelu ana un pono e heluhe'lu ia ka hopunaolelo ma keano manao okoa ; aole hoi e punna i kela a me keia huaolelo, me ; he mea la ua koawaie kekahi mni kekahi i nku. O kekahi pono oka heluheiu ana. oia | no ka hoouiaopopo ana i ke ano o na hua- j olelo, a me na hopunaolelo ; a me ka helu- i helu ano i kulike ;»i me he mea la e kama- | ilio inaoli ana. I

]So k<t Helunaau a me ka Helukakau.— Un oi nku ka maikai o ke ao iu ana iloko o na kuia o ka Heiunaau mamua o na lala e ae o ka ike. Aka, ma ka Helukaknu, he nui ka mannwa i hooiei waie ia, no ka mea, o ka buke Hawaii wale iho no o keia ano, he palua ka nui o na mea o loko mamua o ke kupono ; a he mea hiki ole i ka hapanui o na kumu ke wne ae ina na mea ī kupono wale no i nn haumana. Aole mahuahua na h>uunann i noho iloko o keia mau kula a hala ka umikumamalua o ko iakou mau mak' hiki ; noiaila, ua pono e ao nui ia na ruia kumu wnie no o ka Helukakau maloko o ko kakou mau kuia kumumua; oia hoi ke alakni ia o na haumana ma ka houluulu, ka hooiawe, ka hoonui, a me ka puunaue, ina na hoikeano e waiwai ana i na haumana, ke pau ko iakou noho ana ma ke kuia. He hiki ke honko ia keia ma ke ao waha, me ke kokua mai o ka papa eleele. He nui aku ka iuhi o ke kumu ma ke ao waha nna i ka heiukakau, aka, he oi aku nae ke kupono, ka maikai, a me ka waiwai o kela ano ao no na haumnna. jVo ka Hoike Honua.— O ka buke kuhikuhi ma keia haawina kekahi o na buko oi 0 k* maikai a me ka lawa pono mawaena o ko kakou inau buke kuia Hawaii: a ua ike ia ke ano hoiomua o ke ao ana inalaila mai. Ua iehulehu no hoi na kula t holomua ma ke ao ana mai nn palapaia aina oui aku. Ua pau na palapaia nui o ka honua nei, a e pai hou īa ana. Noke Kakaulima. —Ua ao h keia i oa papa kula malaio ma n* papa pohaku. a i na kula kiekie ae ma ka pepa kanana maoii. He nui no kahi i koe ma ka hoomahuahua ana i nn pomaikai ma keia mea. Ma* muli o ke ano hoihoi ole, a me ka makaukiu oie, aoie no i hoomaopopo ka hapanui o ko kakou mau kumu i ka waiwai nui o ke akamai kakaulima, O ka poe opiopio e komo aku ana lioko o na hana o keia ola aoa me ka makaukau oie i ke kakauiima, ua akaka ke ano haiki mai o oa haiwina e loaa mai ana ia iakou ma na oihaoa maikai, U ka Pct Ko li.—Ua ao ia ®e ka hoiorau« ma kekahi mau kuia. He lala ano nui keia o ka ike, aka, he mea kaniuhu nae, o ka hapanui o ko kakou mau kumukuli kuoiuinua, he makankau ole i ka himeni, a he ike oie i na pomaikai o ka Pa ko )i. ha Oieh Btritania.—Ua ae ia na kumu 1 hoonaauao la ma ka oleio Bentania, e to i ka lakou mau haumana i na aoo o ka oieio Beriunia mai ke kumumua *ku. Ua hana

ia keia i mea e hoolilo ai i keia mau kula | kumumui i kahua no na haumana e keehi | aku ai iloko o ko kakou inau kuia wae, a i kulana kiekie ae o ka ike. e ao ia nei a pau . loa ma ka olelo Beritinia. Ke panee biki-; wawe mai nei ka manawa; me he la, o ka : makaukau o ke ao ana i ka oielo Beritani<>, ; kekahi o na mea kupono e lawa ai ka ike ; oo ka noho kumu ana ma na kula kumumua. . Na Laina o ka nohopono.—Hookahi ki- j na nui o na kumukuia o ko kakou mau kuia 1 kumumua oia ka nele i ka makemake paha, a i ole ia, i ka ike piha, i ke ao ana ī ka lakou mau haumana i na loina o ka noho pono. Ua pono no e ku kaokoa ioa no ka oihana hoonaauao uiai na ano piii hoomana; a ua hooikaika no ka Papa i komo oie na mana ekaiesia iloko ona kula Aupuni. Aka, aole keia he mea e kaohi mai ai i ke ao ana o na kumu i ka lakou mau haumam i na kuhikuhi o ka maeinae a me ka noho pono, a me ke alakai ana i ko lakou noonoo i ke kahua 0 ka manaoio, kahi i hookumu ia na manao hoomana a pau. O ka uku o na kumu o ko kakou mau kuia kuinumua, ua hoohalike ia me ko lakou makaukau, i ike ia ma ka holomua o ko lakou mau kuia; a e kau ana mawaena o kanalima keneta, a i ka hookahi elaia ma na makuhiki elua i hala ae nei, ua īke ia ka holomua hoolanamanao iloko a na nno o ke ao ana, a me na hooponopono ana o kekahi mau kula kumumua o kakou Aka nae, o ke kakaikahi o na kumu i makaukau kupono, kekahi men e nele ai kakou i ka loaa mai o na hua maikai noloko mai o ko kakou mau kul\ kumumua. Ka hapanui ona kumu o keia mau kula, ua hoonaauao ia ma na ano hikimua waie no o ka ike, me ka hoomaamaa oie ia ma ka oihana kumuao. O kahi poe o lakou, ua imi aku i na ano ao ; kula i oi ae ka maikai; a ma ka hookamaai-! na ana no kahi mau makahiki, ua mahua-1 hua ae ko lakou makaukau. Aka, he lehu-1 iehu o lakou, ua lawe i ke ao kuia ana i ku-1 mu loaa wale no, me ka manao ole i ka ho" j lomua o ka haumana. a i ko lakou pii ponoi j ana ae pahar - • I Aole no e mahuahua an» ka makaukau o ( na kumu e loaa ana la kakou i keia manawa . no na kula kumumua; aia wale no a hoonui | aku ko kakou mau kula kiekie i ke ao ana j ma na mea e pili ana i ke Aokuinu. > Eia kekahi, he nui na kuia kumumua o | ke aupuni, aia ma na apann kuaaina, kahi j uuku a paa oie o kanaka. A noiaila, ua nui | na kuia liiln i hoonohe īa ai na kumu ma- j kaukau ole. A nui no hoi na hale kula ku- j pono oie; no ka mea, o ka lewa mau o na ! kamaama, he mea ia e pono ole ai ke kuku-1 iu ana īna nale maikai ae. Ma ka hoakoa-' koa mau ana o ka lehulehu ma nn wahi o : na oihana a me kalepa, peia no e noho aku j ai keia mau kula iuiii. | Aia ma ka hapa hope <• keia Hoike a ka j P.*pa Helu o na kula kumumua o ke aupuni 1 oi aku ka maikai o ke ao in, a me U hoo-: ponopono ia ana. Na Kula Wae Aūpūni. O ka huina o keia he umikuinamaha, me ; ka heluna o 1,295 haumana; he 943 keiki- 1 kane; a he 352 kaikamahine.

Eiua o keia mau kuia, oia hoi ke kula i nui o Lahainaluna, n me ke Kuia Hoopoio- : lei ma Honolulu. he mau kula hnnai no na ; keikikane, me ka heluna he 116 haunmna. Aohe uku i auhau ia no ke ao ana ma keia ; mau kuhi a elua. O ke koena aku, he mau kuia ia i kuku-1 iu ia ma na wahi lehuiehu nui o ka iahui ma o a maanei o ka aina. He wahi auhau | uuku kai kau ia no na haumana e koino ana lioko o keia mau kula ia. He mea keia e hoomnopopo ana i ke ano wae o keia mau kuia; a he pahu no hoi e hookaawale ai la mau kuia mai na kuia auhau oie, i ao ia ma ka olelo Hawaii. O ka oieio Bentania ke kahua no ke ao ana ma keia mau kula wae a pau; a no ka hooko ana i na makemake iauiaha ia o ka ; olelo Beritania. ua hoomahuahua ia aku ka ; nui o na kuia la oia ano iioko o na makahiki e)oa i haia iho nei. O keia mau kuia a pau. ua mau ka paa j ana o ko iakou kuiana o ka ike, a me ka ; makakau o na haumana. O ke kumu o ke-1 ia, oia oo ko lakou noho kumu u e ka poe i iawa pono ka naaoao; o kekahi o iakoa ua ; loaa kn pomaikai o ke ao ia aoa ma na kuia ; ao kumu o na Aina e. Ua ao ia ma keia mau kuU na laia komu-! mua waie no o ka ike; koe nae ke kuia noi o Lahainaiona, a me ka maheie kiekīe o ke Kuia Aianul Papu. Ke hooko akeheie ia nei maioko o ko ka-; kou mau kula w«e, n* ano hou o k* maheie papa o oa haomana; a ke manaoiana nei ka ! Papa, ma keia hooponopono ana e hoike ia ; ai i na makahiki elua e hiki mai ana ka | mahuahua me ka maopopo o ka makaukiu, j a me kn pomaikai lauiaha o ke ao ana ma j kaia maa kola, !

O ka hoomau īa a me ka hoomahuahua ia o oa Kula La Aupuoi no ke ao ana i na keikī Hawaii j ka olelo Beritania t ua hoano e ia, o ka mawehe ia ana ae ka ia o ka oleio Haw?ii e ka olelo Berittnia, a o ka Salowat» le loaan* o ka oleio Hawaii; a o ke Ko.nue Hoonaauao o ko oukou Hale H. nohano i kela kau i hala, ua hoopuka i na hopohopo nui no ka pono oia hana. Aoie no i manao U Papa ma ke kukulu ia ana o na Kula Bf/itania e kinai i k-t o!e(o Hawaii. Ao!e no i maopopo ia lakou ka hiki wale aua pela e kinai ika Olelo H*waii. Ma na inea i hoomaopopota no na aina e, ua man o lakou e mau ana ka olelo Hawaii e like me ka loihi oke ola ana o ka lahui. A noUila ua ae no ku 1 ka hiki ole o ka hoonaauao kupono ana i na keiki Hawaii ma ke ano olelo wale no i okoa ae mai ko iakou. Ua manao lakou o ka ike i ka Oleio Ber;tauia, he makaukau kupono ia no na opio Hawaii; aka, e like me ka hoomau ia ana o ko lakou olelo aina hanau, oia hoi ka olelo e kamailio nui īa ma na hui ana, ma na oihana, a mn nn ahahookolokoio o ke Aupuni, he mea pono e ao ia lakou ma ka heluhelu, a me ke kakau pololei o keia oleio pu no hoi kekah^i. Ua kukulu ka Papa i na kula Beritania me ka manao, Akahi : e hooko i ka makemake a ka iahui; o ka iini laulaha ao la no na kula Beritania; o na kuia la i makaleho nui ia eka lahui. Aia no kekahi hapa oke ola o ko kakou oihana hoonaauao ma ka ho< oko la ana i kn makemake a me ka iim o ka lahui,, Ao ka alua, ua makemake ka Papa e loaa'no i ka aina na nno kula kulana kiekie ae maiuna o na kula kumumua o kakou E hke me ka mea i hoike mua ia, he poe makaukau oie na kumu kula e loaa ana no ko kakou mau kuia kumumua i ao ia ma ka olefo Hawaii. Aka hoi, o na kumu e loaa aha no ko k kou mau kula Beritonia, he poo, i no i«, a hoomna la a kupono no keia Aia waie no ma keia mau ano kurpy | hiki ai ia kakou ke hoohui maloko o hooponopono kula ana i na hooma.tnē " hou o ke aov a me mahele papa ana. Noiaila e hoomau la aku ana ka manao o ka Papa e kukulu a e malnma ma na wahi lehulehu o ka lahui i na Kula La Beritania maikai. A e hooikaika pu no lakou, mi na wahi a pau e hiki ana, eao ia na haumana Hawaii ma ia mau kula i ka heluhelu, a me ke kakau i ka olelo Hawaii, i pakui aku no me ke ao ia ana ma kn olelo Beritania, Ma ka hapa hope o keia Hoike, e ike ia no na olelo hoakaka pli pakahi i na Kula Wae Aupuni. O ka olelo Rula Hui, ua hoopili ia aku 1 kekahi o keia mau Kula La i hoomaopopo ia ai ka hui o ka mahele Hawaii, uku oie, me ka mahele Beritania. Ua hoopau i* ke Knla Hanai o Haleakala īloko o Augate, IS7B. Ua oi aku ka mahuahiM o ka iilo no ka hoomau ana aku i <C ke mamua o na pomaikai i loaa mai loko olaila; ooie no hoi i kupono loa ia wahi ho ka hooinahuahua ana ak < i ka oihana hana inna o na haumann; a ua ano hoi hope kr kulina o ke kula, uie ka nele oka manaolana e uiu hou ana ka pomaikai.

Ua hoomaka iho nei ka Papa he mau kula Ber«tania ma Kona Akau a me Kona Hema. Ua hai la mai ikaiu 20 o Apenla nei he 30 a he 61 na houmana pakahi o keia mau kula hou. Ua iawe ia mai ka hapanui o keiT mau haumnna mai loko ae o ka heluna i hookomo e īa mn na papa helu o na kula kumumua. Aole i ka hoopono* pono aoa o keia mau kula, nolaiia, aole i hookomo ia laua maioko o keia Hoike. NA KULA KUOKOA. O ka huina pau o keia mau kula maioko o ka aina oei be j 46; me ka heluna o 1,791 haumana; 775 keikikane; ,t he 1,016 kaika* mahine. , O keia m<iu|fcula a pau ua ao ia ma ka oleio Bertaoia j • ua ao ia no hoi ma ua kumu mua o * it,. koe nae kekahi mau kuia ano kiekie ae. iVa Kula Ifancii Kuokoa.—Ehiku o keia mau kuia kuokoa, he mau kuia hanai no oa kaikamahine; eono he mau kola hanai no na keikikane; a hookahi—ke Kuianui o Pu-nahou,—-he maheie kuia hanai ko laiia no na kaīkamahioe me na keikikane. He 235 kaikamfthine t a he 165 keikikaoe i hoonoho U maioko o na mahele hanai o keia mau kuia. Oiai e maiama a&a ka Papa i ke kuokoa o ka hooponopoao ani i ko kakoa mau kula aupaoi, aoie no i hoohaahaa lakou i ka hoo* ikaika ana o ka poe pono o ka aina e kukulu i oa kuia haoai no ko kakou msu opio. O keia mau kula. oiai oa kokolu ta maiaio o na malu a me na aiakai hoomaoa, he hoopooiaikai nui nei i ka lahui, a ua kopooo no e kokoa lokomaikai i« e ke Auponi. *Ya Kula La Kuakoa.—O ka hoina o na haamana maloko o keia, he 1,335; he 807 keikikane, a he 731 kaikamahīna.

O kekahi o Ukoo he mau kula kahaa ptt i aiakai nena kumu i ioaa ka īke i me lra ooeao, a i makaukau no hoi ma ka hooponopono kuln. Ma keia mao kula e loaa mae ona n* hiona oi aku o ka holomua, a e mau ana ka h:hnai o kekahi poe ma na kula o i ia ano. Aka, he nui na kula la kuokoa mau oie Ima na apana kuaaina. Ua hoala ia e kahi j poe i ake nui e loaa kahi da!a, me ko lakou kupono ole no ke kuiana kumu kuia. Aohe no i hookele a hooponopooo maikai īa; a no ka pokele o ka manawa e ku ai, ua kakai- . kahi ka !o*u ana o na hua maikai no ioko I mai o kehi mau kula. Ua kokua nui ia no | i kekahi manawa me na haumana, me ka j īke ia no oko lakou hemahema. £ hoike j ana keia ika makemake oka iahui ika | oieio Beritania; a ua pono e kukulu la na ; kula kahua kupaa ma kahi o keia mau kula ! mau ole. Ade i pau.