Ka Nupepa Kuokoa, Volume XIX, Number 6, 7 Pepeluali 1880 — Page 1
This text was transcribed by: | Patricia Ravarra |
This work is dedicated to: | Ina Jean Green Ravarra, my mother, who gave me the gift of life |
Ka Nupepa Kuokoa
KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.
BUKE XIX. HELU 6
POAONO, FEBERUARI 7, 1880.
(NA HELU A PAU 949.
KA NUPEPA
Kuokoa Me Ke Au Okoa
I HUIIA.
NO OLELO HOOLAHA :––O na Olelo Hoolaha he 10 laina kakau lima, he Hookahi Dala no ka puka mua ana ; elua puka ana, he $1.50 ; no hookahi mahina, he $2.00.
NA KANIKAU A ME NA MELE :––He 10 Keneta ka uku no ka lalani hookahi, ua like me $1.00 no 10 lalani.
HOOLAHA MAU :––E hoomanao na makamaka a e hookomo mai i na olelo hoolaha mamua ae o k@ awakea Poaha, i ole e kaukai ia aku a kekahi pule ae.
E hoomanao e na lehulehu, aole o hoopukai kekahi Olelo Hoolaha, Kanikau a me ke Mele ke ole e hookaa mua ia mai ka uku.
MOOLELO O NA LA
––O KA––
Haku Visakauna Nelekona,
KE DUKE OF BERONETI.
KE KAUA ANA O NA AUMOKU KAUA
BERITANIA,––A ME KO ENELANI
MAU PAPU LAAU, &c.
No ka hiki ole i na koa o ke alii ke nee hou aku imua o ke Kakela o St. Anegelo, oiai na pukuniahi o ke Kakela e kani mau nei, na ia mea i hooauhee aku ia lakou iloko o na ululaau a me na nahelehele me ka poino nui, a hoohiki loa aku la ko lakou auhee ana imua o ka Moi Fadineda, a he mea kaumaha loa hoi ia i ko ke alii manao, i ka ike maka ana mai i kona mau koa, ua lilo loa lakou i mea ole imua o na puali kaua Farani.
Ua huli hoi mai la na Kenerala o ke alii me ke auhee ana, a lawe hou ae la lakou i mau kulana hou, mawaho o na okana aina o Roma, a hoouluulu hou ae la o Kenerala Maka i na koa o ke alii, a aohe hoi i emi iho na koa i make no na hoouka kaua elua ana, malalo o ka 6,000, a ua lawe pio ia aku hoi na lako kaua e ka enemi, aole i emi mai malalo o ke tausani.
Iloko o keia mau hoouka kaua ana a ka Moi Fadineda, aole i loaa he wahi lanakila i na koa o ke alii, a na ia mea i hookokoke loa mai i na puali kaua o Kenerala Naseli, a lawe ae la oia i ke kulanakauhale nui o Roma, ma ka inoa o na puali Kaua o ka Emepera Farani.
No ka lilo ana o ke kulanakauhale o Roma i na enemi, ua hoomakaukau ae la ka Moi Fadineda a huli hoi no Napela, no ka pono o ka Moiwahine a me kona ohana alii. Ua waiho aku la oia i na kauoha i kona Alihikaua Kiekie, me ka hai ana aku, e alai aku me ka ikaika i na alahele a pau e moe ana no ke kulanakauhale o Napela, a hoi pololei aku la ka Moi Fadineda i Napela, me ke kaumaha o kona manao, no kona noho alii a me kona mau mokupuni.
Oiai na la pokole o ke alii i huli hoi mai ai mai Roma mai, aia ke kulana kauhale holookoa o Napela iloko o ka weliweli nui no na puali kaua Farani, oiai, i na e auhee hou mai ana na koa o ke alii malalo o Kenerala Maka, alaila, aole he mana hiki i ke kulanakauhale o Napela, ke alai aku i ka haluku ana mai o na enemi. A i na e lawe ae ana ke Kenerala Naseli i na kiekiena o Napela, alaila, aole paha e waiho mai ana ke Kenerala Farani i na pok@ i kau ia ma ka waha o na pukuniahi o kona mau puali pukaa, i ka hoolei ana mai ia Napela, i na e kue aku ana kekahi mea i konka hanohano.
Iloko o kela a me keia la, e hiki mau mai ana ke elele i ke alii mai a Kenerala Maka mai, no na mea e hana ia ana ma Roma ka hoomoana ana o na koa o Kenerala Naseli, maloko o na okana aina o Roma, he mea kaumaha loa ia no na mea a pau maloko o ke kulanakauhale, aole hoi e hiki i ka Emabasedoa Beritania, a i ole hoi o Nelekona, e hele aku e ike i ke aleahi o Napela, no keia lono kaumaha.
No ka hiki mau mai o na lono kaumaha i ke kulanakauhale o Napela, mai ke kahua kaua mai o na enemi, he mea hoi ia no Nelekona e uluh@a mau ai, no ka lohe pinepine ana mai i ke auhee ana o na koa o ke alii ma na okana aina o Roma, a me ke kulana pilikia o ka Moi Fadineda a me kona ohana alii.
Oiai o Nelekona i kalewa ae ai i waho o Napela, ua holo aku la ka Moi Fadineda iwaho e ka moana e hiupu me Nelekona me ka hanohano nui. Iloko o na pule pokole o Nelekona ma Napela, ua haawi aku ka Moi Fadineda i ka hanohano o kona hale alii ma ka la 29 o Sepatemaba, (oia hoi ko Nelekona la hanau.) O keia mau hoohiluhilu ana a ke aloalii o Napela i ke koa kaulana, he mea ia na Nelekona e poina ole ai iloko o kona ola ana, oiai na olelo aloha i puka aku ai mai ka puuwai alii mai. No ka nui o na hana hoohanohano i pahola ia mai ai imua o Nelekona mai ka Moi Fadineda mai, ua hooholo mua oia i kona manao, e lilo ka mana o kona mau aumoku kaua ikaika i hoopakele no ke alaoalii o Napela; aole hoi e haawi pio, a hiki i ka haule ana aku o kana pahikaua mai kona lima hema aku.
Ma ka la 11 o Dekemaba, 1798, ua hiki hou mai la kekahi elele i ke alii mai a Kenerala Maka mai, me ka hai ana mai o ke Kenerala, i ka puka ana mai o na puali kaua Farani mai ke kulanakauhale mai o Roma, malalo o ke alakai ana a Kenerala Naseli, oiai kona mau puali koa e maki ana ma na alahele no Napela. E hai pu mai ana kekahi leta kaumaha i ke alii mai kona Kenerala mai penei:
“I na auhee au imua o ka enemi iloko o na la pokole, aole he mana hiki ia’u ke pani aku i na alahele o Napela, a e oluolu hoi i ka Moi a me ka ohana alii, ka haalele ana mai i na kahakai o Italia nei.”
No ka haalele ana aku la o na koa Farani ia Roma, a me keia leta ano nui a kona Kenerala i kakau mai ai, he mea kaumaha loa ia i ka manao o ke alii, no ka mea, aole e hiki iaia ke holo aku ma ka moana iluna o kekahi mokupuni, oiai na waapa powa Farani e hao wale nei i na waiwai o na moku kalepa, ma na kahakai o Italia.
Ua kau ae la oia ma kona kaa alii, a holo pololei aku la oia i kahi noho o ka Emabasedoa Beritania, a hui pu aku la ke alii me Horatio Nelekona, me kona puili ana aku i kona lima hema, me ka eehia ilihia o na hana a ka Moi Fadineda ia Nelekona, me kona hai ana aku i ka pilikia o kona noho alii a me kona ohana, oiai na puali koa o ke Kenerala Farani Naseli ma kona alahele no ke kulanakauhale o Napela.
I ka lohe ana o Nelekona i keia mau olelo mai ke alii mai, ua hookahaha ia kona manao, no ka lohe ana i na koa Farani, eia ae lakou ma na alahele no Napela. Ua piha o loko o ka rumi hookipa i na ukali o ke alii a me ko Nelekona mau Kapena moku, nolaila, ua pane mai la oia i keia mau olelo imua o keia rumi, penei:
“He wahi olelo kahiko kena,” wahi a Nelekona, “ina e manao ia e hana i kekahi mea no ke ino loa, aole e hiki; o ka noonoo o ke kanaka, ua manao nui oia i na mea maikai wale no, ka hanohano i loaa mai na waiwai pakaha wale mai, a pela aku; o ko’u ola kino, ke mahalo aku nei au i ke Akua, me ka waiho ana aku i ko’u naau a pau malalo o kona mana, a ma ona la au e hilinai ai; o ka ikaika o ko’u manao, aole e hiki ke kaohi mai ia’u, no ka hanohano o ka inoa laahia o keia mau aumoku kaua o ka Moi Beritania malalo o’u; a i loaa ia’u keia poe Farani ma ko’u alahele, e kulai aku no au ia lakou ilalo, a e akaaka aku hoi, ina e lilo mai ana lakou i mau enemi no’u a e hoopakele hoi au i na poe iloko o na kaumaha a me na popilikia, e like me ka hiki ia’u ke hana.”
I ka pau ana o keia mau olelo a Nelekona, ua hoi aku la ka Moi Fadineda i kona halealii, me ka hoomaopopo i na olelo aloha i puk@ aku ai mai ka puuwai aku o ka Adimarala Beritania; a ma keia wahi hoi kakou e nana aku ai e ka mea heluhelu, heaha la ka Nelekona hana a na puali kaua o ke Kenerala Farani Naseli.
No ka hiki ole ia Nelekona ke pale aku i na puali kaua Farani mai ke kulanakauhala aku o Napela, no ka mea, aole e hiki iaia ke lawe mai i na koa o kona mau aumoku, oiai, he 2,000 wale no ka mea hiki iaia ke lawe mai, me ka hoonele ia o kekahi mau moku ona i na koa ole, nolaila, ua kakau iho la oia i kekahi leta na ka Alihikikaua Nui Lord St. Vincent, a e heluhelu ia keia leta penei:
Kaikuono o Napela,
Dekemaba 12, 1798.
“E kuu Haku––
“Maloko o keia leta ke hai aku nei au ia ao i ke kulana o na aumoku Beritania malalo o’u, ke kulanakauhale o Napela, a me na kahakai o Italia.
“Akahi––O ke kulana o ko’u mau aumoku no ka hoopakele ana i ke aloalii o Napela, ua lawe au; aka aole nae ma ka aina.
“Elua––Ua paniku aku au i na kahakai o Legahone, o na ia kumu, ua ulu mai na powa mai na waapa kaua Farani mai, a aole hoi i emi iho na waapa powa malalo o ka haneri mai ke awa mai o Lugaria.
“Ekolu––Hoike ana i ke kulana o ke kulanakauhale o Napela. O na puali kaua Farani, aia iloko o Roma; Civita Vechia, ua lawe pio ia; ua hoonoho ia aku he 2,000 koa Farani maloko o ke Kakela o St. Anegelo; aia maloko o kekahi okana aina o Roma, nona ka inoa o Kasetalana, he 13,000 koa ma na wahi kiekie. O ka Alihikaua Kenerala Maka o ko ka Moi Fadineda mau puali koa, aia oia ma ke poo o na koa he 15,000 imua o na enemi; a ma ko’u noonoo ana i na mea e hana ia nei, ua ku no i ka eleu a me ke koa na mea i hana ia, a no ia mea, ua kau mai la ka weliweli nui ma ke kulanakauhale o Napela. Ina e auhee hou ana o Kenerala Maka iloko o na la he umikumamaha [ as printed ], ua lilo keia kulanakauhale i na enemi, no ka mea, aole i nee ae ka Emepera o Auseturia me kona mau puali koa; a i na aole e maki ae ka Emepera iloko o na la pokole, alaila, aole he mana hiki ia Napela ke alai aku i ke komo hanohano ana mai o na puali kaua o ke Kenerala Farani.
“Horation Nelekona.”
Aole i pau.
HE MOOLELO KAAO
–––NO–––
VONA KA WIWO OLE
–––A ME–––
FINITI KA UI
––– O –––
NOREWAI.
E hele aku ana no wau e nana, wahi a ke kanaka nui i pane aku ai me ke ano nanaina li-o. Ia manawa wehe ae la ia i ke kaula hikii o ke eke, a aluhee aku la ke kala a me ke gula mao a maanei o ke eke. Ua ike oe i kuu Finiti, wahi ana i kahea aku ai; aole e loaa keia mea mai kou poo mai, aka, ma ke kuhikuhi ana no ia a kekahi mea e.
Aole anei oe i ike i kekahi himeni? wahi a Vona i pane aku ai me ka moe ana o kona mau maka a kamailio kona waha.
He kaao kahiko ia,
Kuu finiti
Kuu finiti
Hoikea mai
Kena mea huna.
E kali oe a ka la apopo a e hoolauna aku no auanei oe me ia; wahi a ke kanaka nui i pane aku ai me ka piha huhu nui.
Ae, ua pono, mahalo piha ia oe e ua haku nei; wahi a Vona. Nani kou lokmaikai [ as printed ] a me ka nui o kou aloha ia’u, aka, ke ike aku nei au i kou helehelena i keia manawa e ano akaaka mai ana oe ia’u.
I kekahi kakahiaka ae hele aku la o Kahekili ma kana hana mau me ka waiho ole mai i kekahi kauoha elike me ka mea maa mau iaia mamua, a ua hoopihoihoi ia ko Finiti manao no ia mea. I ka hele ana ae a kupono ka La i ka lolo, ua hele mai la ua kanaka nui nei a luhi i ka wela kikiki o ka La, nolaila, huli hoi mai la keia i ka Home me ka waiho ana aku i kana pu-a hipa i ke kula; a i kona hiki ana i ka hale, i aku la oia ia Finiti: E loaa ana ia oe kekahi keiki i keia la ma ka puka nei o ka hale, oia no kuu kauwa; a i kona wa e hiki mai ai, oia no kou wa e oki aku ai i kona pu-a-i, a e hoolei aku oe i kona kino holookoa iloko o ka ipu hao nui, a paila aku ia mea i mea ai na’u; i ka wa e makaukau ai, oia kou manawa e kahea mai ai ia’u.
Auhea oe e ua hoa nei? E kuhi ana paha o Kahekili, aohe i ike mua o Finiti i ua keiki la; e kala wale anei laua la i launa kahiko ai, a ua like ko laula la manao no ka mahuka aku mai ko Kahekili alo aku.
I ka pau ana no o ka Kahekili mau kamailio ana, o kona hoi aku la no ia a haule aku la iluna o ka moe, a waiho kahelahela ae la kona alo iluna, a o ke oki aku la no ia, “o Welehu ka malama.” He mau sedona pokole mahope iho, lohe ia aku la ka nonolo ana mai o kona pukaihu, aohe no hoi kau i kana mai o ka nonolo; ua like me ka hekili e nei ana i ka lewa a lani, nakolo ka honua, nauene na mauna, oia okoa iho la no a e o; a mai laila paha i kapaina mai ai kona inoa, o Kahekili.
Hoomakaukau iho la o Finiti kekahi pauku laau, lawe mai la i kekahi pahi a kahea aku la ia Vona, i aku la: “E Vona e––” E-a, “Mai paha la.” I kona hiki ana mai, lalau aku la o Finiti i kona wahi manamana lima uuku a hou aku la me ka winiwini o ka pahi, a kahe mai la ke koko, hookulukulu iho la o Finiti i ekolu kulu koko maluna o ua pauku laau nei, a olelo aku la ia Vona, i aku la ; E kokua mai oe ia’u i ka hoopiha ana ae i keia ipu hao; ia manawa, hoolei aku la laua i kela mea keia mea e loaa ana ma ko laua lima––na apana lole kahiko, na kamaa kahiko, na moena kahiko, a me ia mea aku ia mea aku. Lalau aku la o Finiti i ko Vona lima, a alakai aku la iloko o na keena maluna o ka hale, kahi @ waiho ai na waiwai makamae o kela a me keia @ no, a lawe mai la oia ekolu puupuu gula, elua puupuu kala a me hookahi puupuu k@leawe, la manawa koke no, o ko laua hooma@a aku la no ia e holo malu i kahakai ma k@ e loaa aku ai he moku no laua e holo @u ai @ Beritania i ke one oiwi e Vona, @a haalele iho la i ka hale o Kahekili ko laua haku.
Oiai lau e @ holo ana me ka mama, ike iho la o Vona, eia laua ma ke kula o ka aina malihini, kahea ae la oia elike me ke ano mau oiai oia i kona haalele ana ia Beritania:––I mua e Kereva! I aku la oia ia Finiti: Pehea ia kou manao i ko kaua holo ana ? E u holo kaua––e u holo kaua ! wahi a Finiti i kahea ae ai; i na aole kaua e haalele ana i keia mokupuni mamua ae o ka hiki ana mai o ka po, aole kaua e kaawale ana mai keia aina aku, a e loaa ana kaua i ka haku o kaua. I mua e Kereva ! wahi a Vona i kahea ae ai, me ke kani ana iho o ka aka.
A @ ka hala ana ae o ka hora okoa o ka nonolo ana o ka puka’ihu o ua kanaka nui nei, kahili ae la oia i kona mau lima, ano makili ae la kona mau maka a kahea ae la, “Ua makaukau anei ka mea ai?” Ia wa, pane aku la ke kulu koko mua i hookulukulu ia maluna o ka pauku laau, “Akahi no a hoomaka ae e paila.” Ia wa, huli hou aku la ke kanaka nui a moe h@u aku la no hookahi hora, a @@ oi aku ke kani o kona ihu mamua ae o ka hora mua ana i hiamoe ai. A hala ia manawa, puoho hou mai la me ka makili iki ana ae o kona maka a kahea mai la, Aole anei oe i lohe ? Kokoke anei e makaukau na mea ai? Pane mai la ke kulu koko elua, “Ua hapa moa.” Haule hou aku la no ua kanaka nui nei, a o ke oki aku la no ia i ka moe, a na ke kani ana o kona puka’ihu e hoonaue i ka honua me ke hekili la.
Aole i pau.
Aha Kiekie, Ko Hawaii Pae Aina,
KAU O OKATOBA 1879––MAKEA (K)
KUE IE NALUA (K)––HARRIS
L. K. KIEKIE A ME
McCULLY L. K.
Olelo hooholo o ka Aha i hoopuka ia e Harris, L. K. Kiekie.
He hoopii kipaku keia no kekahi apana aina ma Koolaupoko, Oahu. Ua hooholo ke Kiure ua ko ka mea hoopii, a ua hoohalahala ka mea i hoopii ia ia ka lakou olelo hooholo, a ua noi mai e hooholo ia nona ka pono me ka nana ole i ka olelo hooholo a ke Kiure no ke kumu ma ka olelo a na hoike o ka mea hoopii, aole oia i komo maloko o na degere o ka pili e hiki ai iaia ma na kanawai o keia aupuni e lilo i hooilina.
Ua haawi ia ka palapala Sila Nui o keia aina ia Hinaaimalama, a ua make oia, a koe mai kana keiki kane opio o Kupau me kana wahine o Kalele; ua make ke keiki mahope koke iho, a ua ili ka aina i kona makuahine ia Kalele. Ke olelo nei ka mea hoopii, o Makea kona kupunakane, o Kuaiahea oia ke kaikunane o Keawelaikini ke kupunawahine o Kalele, a nolaila, he kaikunane (second cousin) oia no Kalele. O ka ninau i waiho ia mai na ka Aha e noonoo, he hiki anei ka pili oia ano ke lilo i hooilina mamuli o ke kanawai o keia aupuni. Ke olelo nei ka mea i hoopii ia, ua hoopau ke kanawai i ka lilo ana o na pili i mau hooilina mahope aku o na kaikuaana, kaikaina a kaikuahine paha o na maku a me ka lakou, mau mamo, a ua papa ia ka hoi ana aku mahope o lakou ; a nolaila, ua hoonele ia na kaikuaana, kaikaina a kaikuahine paha o ke kupunakane a me ke kupunawahine, a me ka lakou mau mamo.
Na ka Aha. No ke ano kokoke o ka manawa i hookumu ia ai o ke aupuni a me na kanawai e pili ana i na aina ma keia aupuni, he mea makehewa ka ninau ana no na kanawai kahiko a me na mea maa no ka ili ana o ka waiwai. Mamua o ka makahiki 1846, aole hiki ke olelo ia he kuleana ko na kanaka iloko o na aina, no ka mea, he hiki ke hoonele ia lakou i na wa a pau e ko lakou mau alii a pela no ka poe maluna ae, ua maa lakou i ka wa e kokoke ana e make e hoakaka i ka mea a lakou i makemake ai i hooilina no ko lakou waiwai, a o keia kauoha, ua malama ia no ma ka hapanui o na manawa i hanaia ai, aka, ua hiki no ke hoolilo ia i mea ole, a i ole ia, e hoano e ia e like me ka manao o ke Alii. Aole i loaa ka pono ma ka waiwai i na kanaka @ hiki i ka makahiki 1839. Ma ia makahiki, ua hoakaka ia ka hoomalu ana o ke kino a me ka waiwai ma keia mau huaolelo mahope iho nei: “Ua hoomalu ia ke kino o na kanaka a pau, a me ko lakou aina, a me ko lakou mau pa hale, a me ko lakou waiwai a pau.” E nana i ka olelo hoakaka o na pono na kanaka, aoao 2 Kanawai Kahiko o 1841.
Ma keia kanawai ua hoomaka ia ka loaa ana i na kanaka ke kuleana iloko o ko lakou waiwai, aka aole i ae ia ka pono e lili i hooilina. Ua manao ia ma keia kanawai e e hoomau i ka poe e ola ana ma ko lakou noho ana, aole nae i hoololi ia ka mana o ke alii e haawi hou aku i ka aina i ka mea ana i makemake ai, mahope o ka make ana o ka hoaaina.
Nolaila ua ike maopopo ia aole mau pono kahiko a mau mea mau mau (customs) e ninau ai, a ua hoomaka mai na pono iloko o o ka waiwai a me ka hooilina ika wa i hoomaka ia ai ke aupuni paa ma ka makahiki 1841.
Ma ia makahiki ua paiia na kanawai, a ua hoonoho na Luna Hoona a ua hoomaka e hana. Nolaila o na pono a pau i loaa ma ke ano hooilina mamuli no ia o ke kanawai i loaa ai. Ma na kanawai o 1846 ma ka aoao 79 Pauku 7 ua hooholo ia: O ka aina lilo aku pela (i kuai ia me ke aupuni) aole ia e hoi hou i ke alii o keia pae aina, aole hoi e lilo i na ’lii no ke kumu e ae, no ke kipi wale no, elike me ia i hoakaka ma ke kanawai no ka hewa, a no ke kaa ole paha o ka auhau e like me ka olelo iloko o ka apana ekolu o keia kanawai. Aka ina i make ka mea nona ka aina me ka hooilina ole, a kauoha ole i Kanaka Hawaii, alaila, lilo na ka aina i ke aupuni, e like me ka olelo o ka apana elima o keia kanawai; a ma ka aoao154 o ia kanawai, pauku 6 ua hooholo ia “E ili aku ka waiwai ina hooilina e like me ka olelo ma ke kamawai ao ka waiwai.”
Aka ma ka mahele elima o ke kanawai aole i hoakaka ia no ka hooilina a ua hiki ke manao ia, oiai e noho ana na Luna Hoona ma ia manawa, a e noonoo pakahi ana i na noi i waiho imua o lakou, aole i manaoia he pono e hana i kanawai no ia mea nui ma ia wa, aia a loaa ka wa kupono e noonoo ai a e hooluolu i ka manao o na ’lii i kekahi kanawai e hoonele ana ia lakou i kekahi pono nui a lakou i maa i ka lawelawe.
No ke ike nei kakou ma ka makahiki 1850 ka hooholo mua ia ana o ke kanawai e pili ana i ka hooilina. Mamuli o ke ano o ka noho ana o ka aina aole i loaa ke kumu nui e hana ia ai kekahi kanawai o ia ano mamua oia wa, no ka mea, elike me ia i olelo ia anenei ua noho na Luna Hoona iloko o na makahiki ekolu mamua ae e hoil@li i na olelo o na hoike, a mamua koke iho ua hoomaka e hooholo i ke kuleana o kekahi poe.
Penei ka heluhelu ana o ke kanawai mua e like me ka pili ana i keia hihia. “Ina e make kekahi iloko o keia Aupuni, me ka kauoha ole e ili aku kona waiwai lewa, a me ka waiwai paa, o kela ano keia ano i kona poe hooilina, a e puunaue ia iwaena o lakou, e like me ka olelo malalo nei;” a ma ka pauku elua mahope iho o ka hookaka ana i ke ano o ka ili ana i na mamo o ka mea make, ua olelo ia penei: Ina hoi aole mamo a ka mea i make me ke kauoha ole, alaila, e ili aku ka hapalua o kona waiwai i kana wahine kane make, a o kekahi hapalua i kona makuakane, a me kona makuahine, e kuleana like laua. Ina hoi aole ana wahine kane make, aole ana mamo, alaila, e ili aku kona waiwai a pau loa i kona makukane, a me kona makuhine [ as printed ] a i kekahi o laua paha ina hookahi wale no o laua e ola ana.
“Ina hoi aole ona mamo, aole makuakane aole makuahine, alaila, e ili aku ka hapalua o kona waiwai i kana wahine kane make, a o ka hapalua i koe i kona mau Kaikuaana, Kaikunane, Kaikuahine a me na Kaikaina, a i na keiki paha a kekahi Kaikuaana, Kaikunane’ Kaikuahine, a Kaikaina i make. Ina hoi aole ana mamo, aole makuakane, aolo makuahine, aole kaikuaana, aole kaikunane, aole kaikuahine, aole kaikaina o ka mea make me ke kauoha ole; alaila e ili aku ka hapalua o kona waiwai i kana wahine kane make, ina he wahine kana: a o kekahi hapalua hoi ina kaikuahine, kaikunane, kaikuaana, a me na kaikaina o kona makuakane a me kona makauhine [ as printed ], a i na keiki a me na hooilina a lakou i komo i ko lakou wahi; a ina hoi aole ana wahine kane make, alaila, e ili aku ka waiwai a pau i ko poe pili iaia ma ka hanauna, ina nae ua loaa iaia ka waiwai ma kekahi makua ona, alaila, e oi aku ke kuleana o na kaikuaana, kaikuahine a me na kaikaina o ua makua la iloko o kona waiwai, mamua o na mea e ae.”
“Ina he wahine mare ka ka mea make me ke kauoha ole, a make oia, aole nae ona hoahanau i koe, he wahine kane make wale no alaila, e ili aku i kana wahine; a ina he wahine ka ka mea make me ke kauoha ole, aole hoi ona hoahanau i koe, he kana wale no, alaila, e ili aku kona waiwai a pau i kana kane.”
Aole no i ano e ae ke Kanawai i hoala hou ia ma ke Kanawai Kivila ma ka makahiki 1859 mai keia Kanawai. Ma keia Kanawai ua hoakaka ia ke ano o ka pili. Ua hoakaka maopopo ka pauku, e mahele ia ka waiwai mawaena o kona mau hooilina e like me ia i hoakaka ia mahope iho nei, a ua like ia me ka olelo iho ma keia au hou, oiai, aole hooilina mamua, o ka poe wale no i hoakaka ia ma kela Kanawai, o lakou na hooilina @ o lakou wale no. O kela olelo ma ka hapa hope o ia pauku “Ina he wahine mare ka ka mea make me ke kauoha ole, a make oia, aole nae ona hoahanau i koe, he wahine-kane-make wale no, alaila, e ili aku i kana wahine,” aole manao ia e kue aku ka wahine i na mea a p@a, e olelo ana, ua pili i ka mea make, aka, @ paha he pili mamao loa, o ka poe i manao ia “mamo” o lakou ka poe i hoakaka maluna, a o lakau [ as printed ] wale no. Ina e noono@ ia ke ano o keia aina i ka manawa i hooholo@ ai keia Kanawai, e ike ia no he mea paakiki ka imi ana aku i ke ano o ka pili ana o na pili mamao i ka mea make. He umi wale no o na mokuaina o Amerika i hoihoi ma ko lakou Kanawai i ka pili o na hooilina mahope aku o ko kakou. Maloko o ia mau Kanawai a pau na huaolelo i like me keia: “Ina aole kekahi o keia (poe mamo), alaila, i ka poe mamo e pili koke mai ana.” Ma na hihia i hoomaopopo ole ia e ke Kanawai e ili aku no ka waiwai hooilina e like me ke Kanawai kakau oleia (commonlaw) a ina e hoomanao ia, aia no keia mau Kanawai a a pau imua o ka poe nana i hana ke Kanawai Kivila, he mea hiki ole ke manao aku ua waiho lakou me ka hookomo ole i keia mau mea me ka manao ole e hana pela. Eia hou, ua hooholo ka pauku 1453, “Ina i make kekahi mea poo ole me ke kauoha ole, aole ana keiki, aole hoi he wahine-kane-make, alaila, e ili aku kona waiwai i kona makuahine, a ina nae he wahine-kane-make kana, alaila, nona kekahi hapalua o ka waiwai, a na kona makuahine kekahi hapalua ; a ina hoi ua make kona makuahine, a e ole ana kana wahine, alaila, na kana wahine ka waiwai a pau loa; a ina hoi ale ia mau mea elua, alaila, e ili aku @one mau waiwai a pau loa i ke aupuni Hawaii.” Nolaila, ina he oiaio ke kumu i waiho ia mai mai ka pauku 1451, oia hoi, ma no he mau mamo ko ka mea i make, aole nae maloko o na degere i hoakaka ia ma ke Kanawai, aole e lilo kona waiwai i ke aupuni Hawaii, pehea e kulike ai ia manao me ka pauku 1453 i hai ia maluna ? Ua like ka oluolu o ka hoomaopopo ana i na kaikuaana, kaikaina a me na kaikunane o ka makuahine o ke keiki poo ole, me ka huli ana i ko ke keiki i hanau ia malalo o ke kanawai, aka nae, ma keia Kanawai ua olelo ia, aole lakou he mau mamo i hiki e lilo i mau hooilina. Ina no o kona kaikuaana a kaikaina ponoi mai ka makuahine hookahi mai, ma keia Kanawai aole lakou he mau mamo i hiki e lilo i hooilina, aka, ua maopopo, o kona mau kaikuaana, kaikaina a kaikuahine paha, he mau pili i hiki ke hoomaopopo ia. He mau mea keia e hoike mai ana o ka huaolelo “mamo” ma ka pauku 1448 o ke Kanawai Kivila a pela no hoi me ka pauku 1451, ua pili wale no ia i na mamo i hoakaka ia ma ke Kanawai a aole kekahi poe e ae.
He mea maopopo, ua hiki i ke aupuni e hoakaka a e hoohaiki i ka poe a lakou i manao ai i hooiliana, a na hana lakou pela me na huaolelo maopopo, a ua hoole ia na pili a ea, a o na kaikuaana, kaikaina a kaikuahine o na maku o ka mea i make, me ka lakou mau keiki i komo ma ko lakou mau wahi na hooilina. E nana kakou i keia kumu hoohalike maopopo loa. Ina paha e moraki kekahi makuakane nona kekahi waiwai a koe kana keiki opiopio loa oia kona hooilina; a ua hanai ia ua keiki nei e kona kupunakane, make nae ua keiki nei i ka wa opiopio, e olelo ia no auanei o kona kupunakane kona hooilina, e like me kona lilo i hooilina no kana keiki ia aole ka moopuna. Nolaila, hiki anei ke olelo ia me ka ike no i keia kanawai, ua hiki i kekahi aha ke hooholo no ke kupunakane ka waiwai, oiai, e ola mai ana no na kaikuaana, kaikaina a kaikuahine paha o kona makuakane a makuahine paha, aka, ma ke kanawai e ili ana ka waiwai o ua keiki make nei i na kaikuaana, kaikaina a kaikuahine paha o kona makuakane mamua, no ka mea, nona mai ka waiwai, a ina aole lakou, i na kaikuana, kaikaina a kaikunana paha o kona makuahine a hoonele ia ke kupunakane i ka waiwai a kana keiki. O ka mea maopopo ma keia hoohalike ana oia keia, he mea ole ka mea i manao ia e kokua e pono pela e hele ai ka waiwai i na mea i pili, aka, aole hiki ke [?] manao ia ua manao ka Ahaolelo i kekahi mea mawaho aku o ke Kanawai a lakou i hooholo ai; ua hoakaka ke Kanawai i ka poe e manao ia he mau “mamo” a he mau hooilina, a aole hiki ia kakou ke [?] hele ae mawaho o ke Kanawai.
Nolaila ke manao nei maua ua pololei na kumu o ka mea i hoopiiia ma keia hihia, maloko o na degere o ka pili e hiki ai iaia e lilo i hooilina ma ke kanawai, a nolaila ke kauoha nei e hooholo ia ke [?] pono no ka mea i hoopiiia, me ka nana i ka olelo hooholo o ke Kiure.
O Castle a me Hatch no ka mea hoopii, O Dole me Kaulukou no ka mea i hoopiiia.
Honolulu, Oct. 24, 1879.