Ka Nupepa Kuokoa, Volume XVI, Number 41, 13 ʻOkakopa 1877 — Page 1
| This text was transcribed by: | Shaun Kamakea-young |
| This work is dedicated to: | Hawaiʻinuiākea School of Hawaiian Knowlege |
Ka Nupepa Kuokoa
KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.
MAIKAI KA HOI KA PAPA!
A ME
Ka Laau o kou Hale!
No Hea la?
KA INO HOI O KAHI O
WAILA MA!
Nana aku no hoi ia la,
OHI KA IO o KA LAAU o MAKAWAO
i ka ua mea o ka nani o
Na Papa, Na Laau.
A ME
Na PONO KUKULU HALE
O NA ANO NO A PAU,
MA KE KIHI O
Na ALANUI PAPU a me MOIWAHINE,
Honolulu
MALAILA E LOAA AI E LIKE ME KA
makemake no ke
Kumukuai make pono loa
PAPA, PAPA, PAPA
Na PAPA huluhulu,
Na PAPA manoanoa,
Na PAPA i kahiia,
Na PAPA kepa,
PAPA hole keokeo,
PAPA hole ulaula
NA LAAU! LAAU!
NA KUA,
NA KAOLA,
AAHO,
MOLINA,
PEAPEA,
PINE HULUHULU,
PINE I KAHIIA,
Na Papa a me na Laau Ulaula!
PILI ULAULA
PILI KEOKEO,
PANI PUKA,
PANI PUKA ANIANI
IPUKA ANIANI.
OLEPELEPE!
PENA O NA ANO A Pau
Hulu Pena mai ka liilii a ke nui
AILA PENA!
AILA HOOMALOO,
WANIKI, PATE
NA LAKO
o kela a me keia ano.
NA AMI-PUKA HALE,
NA AMI-PUKA PA
ANIANI!
Pepa hale me na lihilihi.
E LOAA NO MALAILA
Paakai Helu 1
O KAKAAKO a me PUULOA
No ke Dala kuike, e loaa no na mea a pau i haiia ae la no ke kumukuai emi loa.
O na kauoha a pau mai Hawaii a Niihau, loaa'ku ana ia lakou, e hooko koke ae mai ana no ia me ka lawa pono.
E kipa nui ilaila, i ike i ka oiaio
O ke Aupuni Hawaii, he Aupuni
Moi Kumukanawai-ia mea aku a ia mea aku.
(Kakauia e J.H. Kanepuu).
KA HANA A NA'LII I KA MAKAHIKI MUA.
MA KEIA pauku, ke kuhikuhiia mai ne ma keia mau olelo malalo iho nei:
Eia ka hana a na'lii malalo aku o ke alii nui, i ka makahiki mua i hoolahaia ai keia kanawai, o ka heluhelu pinepine i keia palapala, i noonoo ia ke ano o na olelo maloko o keia Kumukanawai hou o ke aupuni, a o ka imi i na mea e ikaikaika ai na makaainana i ka hana, me ka lana o ko lakou manao, me ke kokua i na olelo o keia palapala, i ano hou ae paha ka noho ana o ke aupuni; o ka noonoo i manawa no oukou e imi like ai i ka pono o na kanaka i oleloia no ke aupuni a me ko oukou iho, ko na konohii, ko na makaainana a me ko na wahi no a pau i ae ia e noho ma keia pae aina; a o ko lakou noho pouo ana me ka oluolu, oia ka oukou hana e halawai me ke kukakuka ai i kka pono no ka poe hana, a no hai ae no hoi. O ka hoopau aku i ka noho nui ana mai o ka poe palaualelo me oukou , he mea no ia e hooluhi hou ai i ko oukou mau makaainana. O ka imi i mau luna noonoo i ka hana, e like loa me keia palapala, i Lunaauhau no ka loa a no ko oukou mau aina no hoi; o ka hoonoho aku i ka oukou mau keiki i ke Kulanui o ke aupuni a me ko oukou kaikaina; o ka imi i ka pono i oi aku mamua o ka malu i loheia no keia pae aina, ia Kamehameha I., o ka hele o ka elemakule, ka luahine a me ke keiki a moe i ke ala; o ka hoopau ae i ka noho naaupo ana o na konohiki a me na lunaauhau aku i na makaainana, no laila mai ke kaumaha i hana ole ai ka poe hana, a i ilihune loa ai ke aupuni. O ke pale loa aku i na mea a pau e kue ana i keia olelo; o ka malama pono loa i na kokua nana e pale aku i ka enemi o keia pae aina; o ka hoopau ae i ko kakou makee, nolaila paha ka lawe wale i ka ka poe ilihune. O ke aloha maoli aku no kekahi i ka ka poe hooikaika mau i ka hana, a puehu ae i ka makani kahi welu ma ko lakou mau ai. O ka poe palaualelo e noho ana me kakou, ua aahu lakou i ka mea maemae a na makaainana i luhi ai, nolaila, e aloha aku oukou ia lakou. e like me ka olelo a ka mea a oukou i hoohiki ai. E aloha aku oukou ia hai, e like me ko oukou aloha ia oukou iho. E hoi nui aku ko kakou mau kanaka a pau i kuaaina e mahiai ai, a e imi i waiwai no lakou, a oia ko lakou aloha ia kakou, a oia paha kekahi mea e mama iki ae ai kekahi kaumaha o na makaainana o keia aupuni.
E ka poe heluhelu, ua hala na makahiki he 36 a keu, mai ka haawi mua ana o Kauikeaouli i keia mau pomaikai a pau no kakou, a ua hele kela me keia aoao o ka poaiwaena, a ke koe nei kana mau oleloao mahope nei, i kia hoomanao na kakou. Aole paha la i lohe iki kekahi poe o kakou e noho mai nei i keia mau olelo, a akahi wale no kakou a ike maloko o keia nupepa; a o ka poe loio kakaikahi wale no ia e hoopu mai nei i ko lakou ike kanawai, a o ka lakou wahi umeke poi no ia a me ka puu ia nui o ka makeke.
Ka hana a ka poe Lunaauhau--Ua wehewehe nui ia mai ke ano o ka na lunaauhau hana, e like me ka ike ana a ka poe kahiko o ia wa, a he olelo paipai e pili ana i na konohiki naaupo, e pau kona noho konohiki naaupo ana, a e loaa no hoi i ka poe o ia ano ka uku he nele.
Ka hana a na wahine--Ua oleloia ma keia, e like no me ka hana a na wahine haole a me na wahine naauao e hana mai nei, no ke ao ana i na keiki a me na mea pili ohana ana; a ina aohe ike o ka makuahine, e hoouna no i na kula.
No ka hana ana i namea hou.--Ma keia, ekolu mahele nui; o ka mua, he mau oleloao i na Kiaaina a pau, mai noho a hookaumaha i na makaainana, mai kapilipili hoi i ka lakou olelo hookaumaha wale na ke alii nui, a pela aku; alua, o ka poe imi naauao ma keia pae aina, i hiki aku ka palapala imua o ka Moi a me ke Kuhina nui, no kekahi mau mea e pomaikai ai ka Moi, ke aupuni a me na makaainana, he mea hou ia, a e hookuuia oia i na auhau o ke aupuni, a o ka hapaumi o ko ke alii nui waiwai, a pela ko na konohiki, a o lakou kekahi poe komo i ka Ahaolelo; eia ke kolu, o ka poe hana i na mea hou i ike ole ia mamua, e like me ka amara, kamana, humu lole, hana kamaa, a pela aku, aole lakou e hele i na la hana o ke alii nui a me ko na konohiki, a e uku ia mai oia e ke alii nui i umi dala, a pela aku.
No ka ili ana aku o ka aina o na'lii i ko lakou mau hooilina--Ma keia mea, ua kauohaia na mea aina a pau mai Hawaii a Niihau, e hai mua aku ka hooilina o ka mea make i ka Moi a me na Kuhina, i ka nui o na aina, a e haawiia kekahi hapakolu o na aina no ka Moi, a elua hapakolu no na hooilina o ka mea make; a ina e hai ole ia aku ka make ana o ka mea nona ia mau aina, a hala na malama elua paha, e mahele hapalua ia na aina, a ina hookahi no aina, no ka hooilina no.
No ka mahele wai.--Ma keia hoi, ua haawiia ka pono wai no na kanaka a pau loa.
No ke kike a ka auhau--Ma keia, ke kike ana o na auhau, ina he makahiki hookupu dala o ke kino, e hooemiia ka auhau aina umi dala i elima dala, a o ka makahiki auhau hapalua no ke kino, he makahiki auhau ia no ka aina i $10.
No na konohiki--Ma keia, ke kauohaia nei no na konohiki, e malama i na olelo a ke kanawai, a kakou no i heluhelu ae nei mamua.
No na luna i kohoia--Ma keia, ke kauohaia nei, e nana aku i ka hana ana a na konohiki naaupo, a hoole aku, ina e hana ana ma ke ano hookaumaha kahiko i na makaainana, e ike aku lakou a e papa aku.
Ka mea kapu o ke kuahiwi--Oia no hoi na laau kapu a ke konohiki a me ke alii nui, e like me ka iliahi, koa a pela aku. Ua papa ia ke puhi ahi ana ma ke kuahiwi.
No ka pili ana o ke kanawai--Ma keia, ua hookaawaleia i 6 malama e hooponopono ai i keia kanawai, a mahope iho o ia, e kau ai ke kanawai ma keia pae aina.
Ahaolelo a na'lii--I ka la mua o Aperila, he mau la ahaolelo ia no na'lii, a e kukakuka lakou i ka pono o na mea a pau e noho aa ma keia pae aina, a oia ka hana e mau ai ka noho alii ana maluna o na makaainana, malalo iho o na kanawai a pau a oukou i ae ai no ke aupuni. Aka, o ka pakahi o na hana a ke kanaka ka pono loa, a e waiwai ai paha na aina, penei: O ka mahiai wale no ka kekahi, a o ka lawaia wale no ka kekahi, a o ka hanai holoholona wale no ka kekahi, a o ke kamana no hoi ka kekahi, a pela no ma na hana ike a pau e pomaikai ai.
ua kauia kekahi o keia mau kanawai i ka malama o Iune la 7, 1839, a ua hoololiia kekahi, a ua hookomoia kekahi, a ua hooholoia e na'lii i ka la 9 o Novemaba 1840.
Kamehameha III.
Kekauluohi.
MOKUNA IV.
No na kanawai pili ole i ke aupuni--Ma keia, ua haawiia ka mana i kela a me keia kanaka, e kau no i kanawai no kona hale, kona pa, kona aina; a pela no hoi i kekahi poe hui, ke kue ole nae i na kanawai o ke aupuni.
Hooholoia ka la 9 o Noveaba 1840,
Kamehameha III.
Kekauluohi.
MOKUNA V.
No na luna kulanakauhale a me na makai--Ma keia, ke kauohaia nei na Kiaaina, e kohi i poe makai, a i mau luna makai no hoi, e like no me keia wa o kakou, a e hana no hoi na makai e like no me ka haawina o ia manawa, he laau liilii, a me ke poo, ua kauia ka inoa o ka Moi, a pela aku.
Ma ka la 10 o ka malama o Novemaba 1840, ua kauohaia na kanawai maluna ae nei, o ka malama o Ianuari 1841, oia ka manawa e kau ai i kanawai no keia pae aina.
MOKUNA VI.
Kanawai hooponopono mai.
MOKUNA VII.
Kanawai hooponopono Kula--E like no me na mea i hanaia no na kumu kula ia manawa, a ia manawa no ka hoomakaia ana o ka haawiia o ka waiwai o ke alii no na kumu kula ma ke kanawai.
MOKUNA VIII.
Kanawai no ka hoohana ana i na alanui.
MOKUNA IX.
Kanawai no na mea ana o Hawaii nei. E nana i ke ana loa i keia manawa, ke ana kaupaona, ke ana lole, a me ke ana wai.
MOKUNA X.
No ka mare ana, a pela aku.
MOKUNA XI.
Hoomalu i ka la Sabati.
MOKUNA XII.
Hokapu i ke kuamuamu, ka hailiili a me ke aki wahahee.--Ua hooholoia keia mau kanawai ma ka malama o Okatoba a me Novemaba 1840, ma Lahaina, Maui.
Kamehameha III.
Kekauluohi.
Kanawai o Luaehu 1841.--Ma ka la mua o Aperila 1841, ua halawai hou na alii ma Luaehu, Lahaina, Maui, e like me ka olelo ma ke kumukanawai, a mahope iho komo maai na mea ekolu i kohoia e na makaainana, e ahaolelo pu me na'lii.
I keia ahaolelo ana, ua hookomo hou ia kekah mau hua iloko o ke kanawai kahiko, a ua hana hou ia kekahi mau kanawai. Eia na hua i hookomo hou ia iloko o ke kanawai:
1 No ke kanawai auhau--O na kanawai auhau a pau, ina e ike ke Kiaaina, ua pilikia maoli ke kanaka no kekahi hua o ke kanawai, e kala no ke Kiaaina i ka pilikia o ia kanaka.
2 No ke kanaka pili i ke kanawai.--E hana lako i na la hana o na konohiki, ke hiki mai ia mau la hana, oiai e hana ana i ka hale paahao.
3 No na malama hookupu--Mai ka la mua o Okatoba a i ka la hope o Dekemaba, na wa hookupu
4 No ke kuewa hana--Ina maopopo ka hana mau, aole hele i ka hana poalua, ina hele wale iho no, e hele no lakou i ka hana.
5 No na ia ku--Eia na ia ku i haiia na inoa, akule, anae holo, alalauwa, ka uhu-kai, kawelea, kawakawa, kalaku, a oia na ia mahele hapalua ke ku mai lakou a ke kai mai paha, mai Hawaii a Kauai.
6 No ka ohi ana o na konohiki i ka ia a na makaainana. (aole a'u olelo ma ia wahi).
7 No ka hana i ka la ua--E hoopakele ana i ke kanaka i ka hana ana iloko o ka ua lani pili.
8 No na keiki lehulehu--E hooemiia ka auhau aina o ke konohiki, no ka emi ana mai o na kanaka ono ka hookuuia ma na auhau.
9 No ka hoopai i na lawaia--E hoopauia na makahiki elua e lawaia ole ai, a e hookomo iho, ina hookahi ia e lawe ai, elima ia e uku ai i ke konohiki.
10 Na konohiki lehulehu--Penei no e heluhelu ai: "Eia ka hana a ka ke'lii nui poe i haawi aku ai i ka aina a me ka lakou konohiki aku, aole no lakou e hoonoho."
11 No ka auhau o ka 1841--Ekolu waiwai auhau i makemakeia ke nele ke dala; o ke kukui, ka pia a me ka olena, a e hoohalikeia no hoi ke ana ma ke dala.
12 Na mea kapu o ke kuahiwi--Aole nae i kapu ia ka ohia lehua a hiki i ke kanaka hookahi ke apo, ua noa loa ia. Aole hoi e kapu na mea e waiho ana maluna o ka lepa a me na hua o ka laau, a me na hua e ulu ana iloko o ka lepo, o ka laau maoli wale no ka mea e hiki i ke konohiki ke hookapu.
13 No ka poe noho i na la koele--E holoi i ka huaolelo hapaha, a e hookomo i ka huaolelo hapawalu, aole e hiki i ke konohiki a me ka luna ke hoole ia uku.
14 No ke kike ana o na hebedoma hana--(Aohe ano).
15 No ke kuamuamu--Ina e ae like ka mea i kuamuamuia no ka uku kupo a ka mea kuamuamu mai, pono no; a e nana nae ka lunakanawai e like me ka nui a me ka uuku o ka hewa.
16 No ke kanaka hele ole i na la koele--Ina hana ke kanaka ma ka apana e ae, e noi aku oia i palapala i ka lunaauhau, aole oia e uku i a ke hoi aku i kona wahi.
17 No ka hapaumi o ka waiwai o na koele o na konohiki--Na ka lunaauhau e lawe ia waiwai i ke alii.
18 No na keiki hanau hou--E hai koke aku na makua o ke keiki i ka lunaauhau. Ina molowa, aole e hookuuia e na la koele.
19 No na lunakanawai hewa--E hoopauia ka lunakanawai hana paewaewa, me ka loaa ole o kona uku, ke ku ka hewa imua o na Lunakanawai Kiekie.
20 Nona kanaka hoole i na lunakanawai--E ae ia ke kanaka e hoopii, ke makemake oia, a ina ku ka hewa, e hoopaneeia ka uku penei; Ina he $10 ka uku hoopai mua, a $1 hou iho, hui $11. Ina elua malama hoopai mua, a he elima la hou iho.
21 No ka hoomalu ana i na ia- E hoomalu no ka luna o ka loa i ka ke'lii ia a me ka na konohiki aka o ka ia kapu a ke konohiki, e ai mau no oia i kana ia a me ka ke alii no hoi, a hiki i ka wa a ka luna e hoonoa ai.
22 No ka auhau o na aina lako ole--Ina nui ka aina a he uuku na kanaka, e hooemi no ka auhau aina.
23 No ka hoopau ana i na la koele--E uku mai ke kanaka i na $4.50 iloko o ka makahiki, aole oia e hele i na la hana o ke alii nui, a pela no hoi i ko ke konohiki.
24 no ke kau ana i na kanawai hou. Aole e kauia kekahi kanawai hou, ke ae ole ka nui o na'lii a me ka Poeikohoia. ua pono no ia i ka manao o na'lii, aka, eia ka hua hou i hookomoia:
"Ina ike ke Alii nui a me ke Kuhina nui, a me na'lii maoli e noho ana, ua pono ole kekahi mea, a nolaila, makemake lakou e kau i kanawai, pono no, ae paa no ia kanawai, a hiki i ka la e halawai hou ai na'lii, aia no ia lakou ame ka Poeikohoia, ka hoomau a me ka ole."
Ua hooholoia keia mau olelo maluna ae nei, e na 'Lii a me ka Poeikohoia, a ua kau ia ka inoa o ka Moi ame ke Kuhina, i ka la 31 o Mei 1841, ma Lahaina, Maui.
Ua ike no kakou i keia mau kanawai maluna ae nei, a mahope ae nei. A o ka poe Lunamakaainana nae nana i hoololi na pauku o ke kanawai o ka 1840 a kakou i heluhelu mua ae nei.
MOKUNA VII.
Ke kanawai hooponopono kula--Ma keia kanawai he 20 pauku e like no me ka hana ana o ia manawa a na Kahukula, a pela aku. O keia mokuna kekahi i hoololiia o ka 1841.
MOKUNA XIII.
Kanawai no ke ka i ka holo nui--Ma keia, ua hookapuia ka holo nui o na kanaka maluna o ka lio, ma na kulanakauhale a me na wahi kanaka nui, a ua hoakakaia no ka hoopai e like me ko keia wa, he elima pauku kanawai.
Ua hooholoia i ka la 20 o Aper 1841.
Kamehameha III,
Kekauluohi.
MOKUNA XIV.
Kanawai no ka holoholona kolohe--Ma keia, he 15 pauku kanawai, a o na uku a me na hoopai, ua hanaia no e like me ko keia wa, a ua papa pu ia nohoi ke alualu hele ana o na ilio hae i ka mea e holo lio ana, o haule auanei, a e hoopaiia no e like me ka nui o ka poino.
Ua aponoia i kala 23 o Apre 1841.
Kamehameha III.
Kekauluohi.
MOKUNA XV.
Kanawai no na aipuupuu, na kauwa a me na kanaka hana--E like no me ke ano mau o ka noho ana o na kanaka o ia wa, a o kekahi poe paha i hoolimalima ia, a i keia wa hoi, ke kepaia nei na kanaka.
MOKUNA XVI.
Kanawai no ke kuai hoaie a me ka ukuhoopanee--E like no me ka hana ana o ia manawa.
MOKUNA XVII.
Kanawai no ke kanaka palaualelo.--Ma keia, he 4 pauku e pili ana no ka poe holoholo wale, noho wale a lulumi ino ma kahi lehulehu, e hoopaiia no e like me ke kanawai o ia manawa.
O keia mau kanawai, ua hooholoia i ka la 20, 23, 26 o Aperila 1841, a kakau inoaia.
MOKUNA XVIII.
He kanawai no ke ao ana i na mea hou--He kanawai keia no ka haawi ana o ka makua i kana keiki, no ka hana ana i kekahi mau hana ano hou, e like me ka hana noho lio, hana kamaa a me ka amara, a pela aku.
Ina e haalele wale ke keiki i ka hana, e hoopaiia no ma ka hana me ka uku ole, e like me ka manao o na lunakanawai.
MOKUNA XIX.
He kanawai no ka waiwai haule a me ka waiwai loaa wale--Ma keia he eono pauku. Ina e haule e kukala aku, e hai aku ma na wahi kanaka nui, a e pai ma ka nupepa. Ina he waiwai loaa wale, e hoikeike aku, i akaka ka mea nona ia waiwai, a e uku ia mai ka mea i loaa ai ua waiwai la e ka ona nona ia waiwai.
MOKUNA XX.
Kanawai no ka malama ana i ka waiwai-Ma keia, ua hooponoponoia no e like me ka poe malama waiwai kupono, a e hoahewaia no hoi e like me ka poe malama ole.
MOKUNA XXI.
He kanawai no k apono o na makua. Na na makua ponoi ka mana maluna o ka laua mau keiki ponoi, aole na hai. o ka makuakane ka mea oi o ka mana maluna o na keiki. Ina oi ke kiekie o ka makuahine, o ka makuahine no ka mea mana. Penei ka pauku 8 o keia kanawai:
"I ka wa e make ai ka makua, o ke keiki ka hooilina, ina ia he keiki e ola ana. E hiki no i ka makua i kona wa e ola ana, ke kuai aku i kona waiwai lewa, a e haawi wale aku paha i ka mea ana e makemake ai. Aka, o ka aina a me ka waiwai paa maluna o ka aina, e ili aku no i ano ke keiki. Aka, ina he nui kana mau keiki, no lakou pu a pau. Aka, ina palapala ka makua i kana kauoha i kona wa e ola maikai ana, hiki no iaia ke hooili aku i kona aina i kana mea e makemake ai. E hoike mai ka hooilina i kana palapala i ke ahi nui, a ina ike na Lunakanawai Kiekie, ua hewa kela palapala kauoha, na lakou no e hooponopono, o nele aunei ka poe pili pono, a waiwai ka poe i kupono ole i ka waiwai.
MOKUNA XXII.
He kanawai no ke kanaka hookaa ole i kana aie--Ua hoakakaia ma keia kanawai ke ano o ka poe aie, a me ka uku a ia poe, a me ke kuai kudala ana.
MOKUNA XXIII.
He kanawai no ka hoolimalima--E like no me ke ano mau o na hoolimalima i keia wa, me ka olelo waha a me ka palapala.
MOKUNA XXIV.
He kanawai no ka poe Hui--Ua like no ia me ke ano o keia wa e noho nei.
MOKUNA XXV.
He kanawai no ka hewa i hoakaka ole ia ma ke kanawai--Na ka Lunakanawai e noonoo i ka uku kupuno, e like no me ke ano o ka wa kahiko a me ko keia au hou.
(Aole i pau).