Ka Nupepa Kuokoa, Volume XVI, Number 37, 15 Kepakemapa 1877 — O ke Aupuni Hawaii, he Aupuni Moi Kumukanawai-ia mea aku a ia mea aku. [ARTICLE]

O ke Aupuni Hawaii, he Aupuni Moi Kumukanawai-ia mea aku a ia mea aku.

(Kakauia e J. II Kanepuu), | 7jjC& KA POE beluhelu,e ua Kooaiaia- | n;4 a na Leda, e aui iki ae ka- i kou m iaoei e wehewehe ai no keleahi ! inau ruia o oa mea hoop m poin* t penei : 1 Ma k t I» hea o k* hebedoma kou han-iu ana ? Oia ka ninao. Wehewehe an;i —No na mea e pili ana i k* m ikahiki 1877-f-4=4G9, mo k<i (nanao ole i ke koan-i. E hut pu i ka 1877+4G9=2346-r-7=335 a koe 1. U, hoouiiika ka U mu-i o Liuu--tri o k t M h ] 1877 i ka Poakahi, he 3 ka helu o kei:t 1 makahiki. Penei hou : In t u* koe 1, 2, 3, 4, 5, 6 ma ka puun-aue ana o ka puu huahelu o ka ji h i nin »uia t ke houluulu ia nae kona hapaha, a puunaue me ka 7, a koe ke koena o kela inau h«lu e kau ae la maluna, alaiia, he Poakahi, Poa- j lua, Poakol(t, Poaha, Ponlima, Poaono, ke koe na helu o ia ano—oia ka la mua 0 Ittnuari o ist makahihi au i ai a koho ai pah*. Ina aole koena, alaila, he la Sabati ka U mua o Linu iri o ia M H. i ninauia. Eia hou keia, o ka helu o ka makahiki, he me t loli tn>tu i ua m ikahiki a p iu, penei : Ina e hoomaka ka la ahā o Ltnu tri i ka Poaouo, he l ka helu ; a iua i ka la S-ibati, he 2 ka helu, 1 kH Po ikahi he 3 ka helu, i ka Po-ilaa. 1 he 4 ka lielu, i ka Ponkolu he 5 ka hei lu, a i ka Poaha he 6 ka helu, a i ka Poftlima he 7 ka helu o ia makahiki ; oia na ruia a oukou e hoopaa ai. No na Malama.—3e oia inau no ka helu o na malama i na makahiki a pau, aohe e loli ae, aole e oi, aoie no hoi he euii mai penei : Malama.' Helu. Feb., Alar, Nov., 0 luue • - 1 Sept. a me Dekemaba, 2 Aperila a mo luUi, 3 lanuari a me Otatoba, 4 Mei, - -- -5 Augate, • - G E hoopaanaau i keia. Eia kekahi ninau : Make o Kamehameha 1., i ka la 8 o Mei 1819, he Poaliina anei ia«ia? Aole, he Poaono ia. . A penei e maopopo ai: 1819-r-4—454 a 3 ke koena, aole e hoomaopopo ir» koena. 0 1819 + 454=2273—324 a koe 5. Ua hoomaka ka l<t iuu;t o Unuari o ka M II 1819 i ka Pouiiraa.be 7 hoi ka helu o ia makahiki, a e hui kakou i ka M E 1819, he - 7 ku helu. Mei, * - 5 " 8 " * Hni ~20 Ina he 20 ka hnina o hikou a pau, a puunaue me ka 7, peuei ; 20—7=2 a j koe (». Nolaiia, ua make o K.unehameha 1., \ ka Poaouo, i ka ia o Hoku. Eia hou paha kekahi ninau : Ua ku mai ka inokuahi Likeiiko ma ka uapo o i Ainahou, mai KapaUkiko mai, ikaUi 14 o Augate 1577. o ka poahia Ia ia Ia? P'ka # Po tiua. Penei hoi ka hana ana : j Oka 1877—4=469 ; a o 1877 + 469=2,- j 346~7=@ @3.35 a koe l.' Ua ike pu j iho nei no £akou, ua iioomaka ka ia ha- ! panuia o keia mak ihiki m* ka Poakahi, nolaiia, be 3 ka helu o keia makauiki,; peuei: , ! M « 1577, bo 3ka belq. j Aug»fce, - 6 " 44 / 14 | Hui 23 i Ina be 23 ka huina o i »kon a pau, a ; puuoaue qae k*7, peuei : 23-5-7=3 koej elua. NoiaiU, ua ku mai ka mokualii j Likelike, i ka Poalua, U 14 o Aug»te, j ma Hooolulu nei. Ua pau ue U paha ko kakou pohihihi ma keU ms», a na oukou no U e ninau iho uo oukou ; t ko« U hahau paha, i ko k iu wahine paha, i ko ka oiaa mau keiki a peia ukn hoi i ko kela a me keia ano. Em hoi; ina oa paewa na U h*uau o na Moi o knkoo ma ka ? ti hoike ana mamoa ae nei, uo J u no ia hewa. ua houluoiu bewa paha au, a oa kuhihewa paha

Ikn rnea kukniu kep tu, a no!<iila mai ke ; | paewa a me ke kapeke ana, aka. e nana • | no nae oukou ma na rula maiuna ae nei. j j Makahiki LELE 01. | | oka hana aua no k»t makahiki lele j oi, a oia hoi ka mak*hiki 1h kea peuei:; j 0 ka la 31 o Dekem tba 1876 i h iU iho j | uei, he poahia ia U ? He U S «b-iti. A j I penei ka hana ana : 1876-7-4=469 aole I koeni, a e manao ae no kakoo, he ma-' kahiki la keu ia ; 1876 + pnka 335, aole koena. Ua pan ka ia 31 o Dekemnba 1876 ma ka U S <bnti, he | elua ka helu oia makahiki. E«a nae j i kahi paewa, ina aole koena, a kuhihe- | 1 wa paha kakou, ua hoomaka ka ia mua j | o lanuari i ka poahikn. Aole. Ina he 7 ke koena paha. a o ka huahelu i m*nao | ia, e lawe i ke l a koe iho ke 6, a oi t 6, j ua hoouiaka ka ia mua o lanuari 1876 i ka Poaono, penei: 1876+ puka 335, a he 7 no ke koena i manaoia, j 7—l=6. Ninau, oka la 31 o lanuan 1876, he poahia la ia? He Poakahi. M H 1876 he 2 ka Helu. lanuai'i - - 4 " la 31 " Hui 37 Ina he 37 ka huina, e lawe 1, a koe iho he 36-f-7=5 a keo.l, ua hoopauia ka la 31 o Ltnuari o ka M H 1876 i k*t Poakahi. . A pela ka hana e hoolawe pa.l ni, mai ka la mua o lanuari a hiki i ka la 29 o Feberuari oia M H. A i ka la mua o Maraki a hiki i ka ia 31 o Dekemaba oia M H leleoi, mai lawe oukou i ke 1, e oia mau no e like me mnuua ae nei. Na po e kau ai ka mahina ma ka Helu Hawaii, — Ua make o Kamehameh-i I i ka la 8 o Mei, M H 1819, owai Uia ma Helu H iwaii? Haiaa, o Hoku. 1819-r-19=95 koe he 14X1 i = 154-~-30 =5 a koe 4, oia ka Eptke o ka M U 1819. E nana oukon i keia hana no na ī'ula o keia wehewehe ana no na mea "hoopau poina," a na oukou no e im'i aku i ka Epake o kela a me keia M H, a oukou e makemake ai. • Helu ona malama. Malama, Helu. lanuari a me Feb, 0 Aperiia • • 1 Mei - 3 luue • - - 4 luiai • • 5 Aug • - 6 ■Sept - • • 7 Oct - - - 8 Nov - - 9 I)ek - - ' - 10 Ke ike ae la no oukou i ka helu o na malama'; oiai ka malama mai o Maraki ka heih lud tio, a pela no paha ka kakou, o ka hoom ika auauoia o ka mukalii, —Hoohalike aua. M H 1819 he 4 ka Helu Mei, - 3 " S Hui 15 Ina he 15 ka huahelu a kakoU e ike | ae la : o na po noia i kau ui ka mahina ! he 15, a e helii papa aku no' oe mai a j Hilo aku, oia no ka helu inua a kakou, a o Hoaka ka helu2 t a o iiukahi ka helu 3. H§peia a hiki i ka 15, o Hoku noia la, he ia mahina piha poepoe, iike me na maka o &ana. O Hoku o Maiani, Ka hoku %veloweio, E nana i oa meie o Kana i hoikeia ma Keauokoa o ka M H 1867&1868 paha. Hookanaioa ana. \ Ina e kanaioa oukou i kekahi mana|wa » oukou e haua ai, ke pnewa paha, {alaila, enoonooiho oukou, ua hio loa ka mahioa i k t aoao he:n t o ka honua aei, e like me ka U e hio uei i ka hema, a pokopoko oa U, a pela no ka inahioa e pokopoko no *nei kona, a kapa iho i onkou ia Hoku o. J£aheaUnt paha&eo.! Ua olelo ko kakou poe kahiko, o ' Hoku iii, a o Hoku palemo/' he kaoaiua po wau i kek&hi mAuawa a koho hewa paha. Eia no kahi apiki a kakoo e nana pn ae ai. ka ka haoie, he 29 ia, be 13 hora, | he 44 miuuie, hookuhi iet mahina.

Ka kakou hoi. he 30 la, hooKahi ia ; malama, a pela wale no e hoopakalaki ai ka noonoo. Eia kekahi olelo a ka poe kahiko ; Muku i kakahiaka, Hilo i ke ahiahi. : A ina e kau ka Hilo i ke ahiahi, a o ko- { na uo ae i kekahi ia, a pela mau aku. j A eia hou keia. Ina e houluulnia ka j Helu o ka M H, Ka Helu o ka maUma j a me ka helu o ka la ; a oi mamua o ke j 30. Ina e nanaia na helu ai eiua, a e j kolu paha, a keu aku, oia no ua pq i | kau ai ka mahina. A e kapa iho uo oe i kona inoa m t ka helu Hawaii, e hoo- ! maka ana ia Hilo a hoopau ia Muku. E ! hoopanaau oukou i keia mau RuU. Ina | ua oi ae ka pouo o ka kekahi kaoaka | mamua ae a o ka kakou ia e ! hoomaopopo aku. —No ke auo paewa o ka la i make ai o Kamehameha I, ma ka fmka elua aua mai o ka kakou moolelo i Sepatemaba lal, i ka M H 1877 iho nei, oia ko'u mea e hookomo nei i keia mawaena o ka kukou moolelo, Penei : Ua hevva ka M H. 1810, o ka M A 1819 ka pono. Ua hewa ka Poakahi, o ka Poaouo ka pono. Eia kahi ninau i koe. Ua hanau o George Wasinetona, ka Peresidena uiua o Amerika Huipuia, i ka la 22 o Feberuari M H 1732. He poahia ia U? Haina, v He Poaha ia la. aole koena, he makahiki la keu keia. 1732 + = 309 a koe 2, he 4 ka helu oia. M H E hui, M H 1732 he 4 ka Helu. Feberuari - 0 " la 22 Hui. 26. Ina he 26 ka huina, e Uwe mu 1, a koe he = 3 a koe 4. Ua hanau ia o Wasinetona i ka Poah'a e 4 o Feb. M H 1732, oiai he Poaha oia maiama, e hoomaka ana ka Poaha mua i ka la 1 a pela i ka la 8, 15, 22, 29. Na ou kou no paha e imi aku kona po i hanau ai uia ka lielu Hawaii. Maluna o'u ka hewa o keia, ke hewa ka oukou hana ana. E hoi hou ae kakou i ka kakou euoolelo no Hawaii nei. Ma keia wa a m »mua iho, aole i hoomaopopo nuiia na kanwai hua palapaU | kupono i ke Kumukamiwai, aka, he uiau i kanawai no uae i paiia, me ke kau aua | o ka Moi Kauikeaouii i koua inoa wale no, i ka la 12 o Novemaba M H 1833, e pili ana i ke kauawai no ka o pahi a | me ka lawe wale i na mea e eha ai ke kanaka. Ua kauia keia kanawai ma kona auo Emepera, me ke koho ole ia 0 na Luuamakaainana ia manawa. I ka 1835, ua kau hou no o Kanikeaouli i ke kanawai e papa loa ana i ka | pepehi kanaka, i ka oua rama ; a i ka U 20 o Maraki 1838, ua kau ia ke knnawai no ka hooponopoiio ana i ke kuai rama. Na Kiuikeaouli no i kau i keia mau kanawai hoa paiapala a me kana man kalai olelo paha ia manawa. A o na hoou&auna kaiiiko ano hookaumaha e ae a pau a na'lii, e man ana i ana no ia, aole i hoopauia, aole no hoi i pupaia na hoounauua liilii e ae a na'lii 1 na makaainana e auamo ana ; he mea oie wale iho no nae ia mau hoouuaona liilii a hoounHUua nui ana ae a na hakuaina, ua konobiki,ua luna a me ia mea aku, no ka mea, he lahoi poni aiii no keia, he pnni haku a be i ka oieio a na'lii, a he minamina no hoi ina e haoie waie ana ka olelo a na'iii ilalo. He like ka olelo a ka Moi a me na haku me he dala guU kihikihi la, a be mea makee loa no hoi na keia iahui. ka olelo ino ia ae o ka lakoo alii. a o kekahi kumo no ia o ke kaoa kuioko ma keia pne aina i ka wa mamoa, a i keU manawa no pahn, aka, oa apo ia mai nae kakou i keia wa e ke Kumukanawai. j Ma ka hapa hope paha o ka makahif ki 1838, na ao ae la o Mt. Kikeke i ka Moi a me nalii i ke KaUiaina a me ka I wehewehe ana h<>i i na rula e pili ana [ ia bnke hoonaauao nui wale e waihoi hiamoo mai nei. O kn Moi a me na'iii,! ua hoomaopopo iakou i ke ano o ia bu-» | ke T a uoUiia, na hoomak .ia ke kau ana ]

: i lia kanaw»i o kakou e noho uei. mai ka hoomaka ana i na buke liilii a hiki i ; na buke nui o na kanawai, a hiki ole ke apo ne no ka nui lauua ole. Mai ka on- ; ku hoi o na auhau a hiki i ka papale [ wale ana mai no mawaho ; mai ka inoj ine o na alanui a hiki i k * hoohio aua j ana o na kaa holo houua ; mai ka ieho j ana o na hokua i ka auamo i ka huewai j a i ka inu ana iloko o ka haie mai ka | piuia mai ; mai ka hele wawae ana a i j ka holo ana ma ka lio ; mai ka hele wale ana o na lio i ke kula a i ka paa ana i na pa aupuui ; a pela aku a uui wale. I ka U 4 paha o Aperila, o ka 1839, ua make iho la o Kinau, ka makuahiue 0 na'lii o kakon ī pau koke iho nei, a i panina ia aku la e Kumehameha Y. A 1 ka la 10 no paha o ia malama, make iho la o Kaikioewa, ke alii Kiaaina o Kauai, a i ka 1840 mai hoi, make iho ia o Uiumeheihei Hoapilikane a me Kamanawa, ka makuakane o C Kapaakea. O keia poe no paha kekahi i aoia e llikeke, ma ke kukuiu ana ma ka oihana Kalaiaina, a maopopo io no ia iakou, he mea pono e pomaikai si ke aupuni a e waiwai ai-hoi na makaainana, ke hoololiia ae ke ano o ka noho'na anpuni kahiko, a'lilo ae he noho'nu aupuni hou, a aupuni noho Kumukanawai hoi. Ma ka nana ana i ke poo o ko kakou kumumanao, oia hoi, "Oke Aupuni Hawaii, he Aupuni Moi Kumukanawai," a nolaila, ua pau loa na pono a pau iloko 0 keia huaolelo nuo nui ; ka Moi, na'iii, a me na makaainana, ua apo ia mai kakou a pau iioko o keia huaolelo. Maloko o ka huaolelo-Kumukanawni, ua loaa pakahi ua p'ono pili paa ia kakou, ka Moi ma kona wahi i haawiia ui e ke Kuinukanawai, a pela no hoi me na po'no pouoi o na'lii a pela uo'hoi ia kakou na makaainaua. Ua loaa wale ia kakou keia mau pono, mamuli o ka lokomaikai o ka Moi Kauikeaouii a me na'lii papa o ka aina, na poe hoi i alo pu ai i ke kaua ia Mokuohai nei, me Kamehameha 1., a pela no hoi na kaua ana a pau mahope mai, a o lakou kekahi a kakou e mahaio piha oku aK Eia mai no malalo iho na pauku o ke Kumukanawai mua a iakoo i hana ai, i hooholo ai, a i haawi mai ai hoi ia kakou ko lakou poe makaainana. Maanei nae, e hiki no ia ; u ke hai aku ma kekahi mau pauku a me kekahi mau olelo nui, me ko'u hook.omo pn iho no nae i ka'u mau oleio ponoi malalo aku, e pili ana i ka mahalo a mahalo ole ia paha, a pela no i nA wa a pau a'u e kakakau mau aku ai i kela a me keia manawa, ma ke kakau pau loa ana i ka panku kanawai i ka mokuna ame ka haawiua pai»a. A e kakau aku uo hoi au i kekaiii mau pauku kanawai, ma ke uno nui a'u e iawe mai ai, a e hoopiha iho no au i ka'u mau olelo ponoi, a e kakan ana no hoi au i na makahiki i noho ai ka Ahaolelo, i ua pauku, na mokuna a me na haawiua o na kanawai o ia makahiki ; a e kakan no hoi au i na Kuhina, na'lii a me na Lunamakaaina i kau i na kanawai o ia makahiki, (ke maopopo nae ia ; n na Lunamakaainana oia makahiki a mau mnkahiki paha). A peia no au e hooakaka ai i ke akamai ame ka naauao io o Ukon a pan. O keiapnau kanawai maialo nei, na komo pu na'iii kane a me na'lii wahine iloko o na kau Ahaoielo o ia au, a hoo* kahi ke kau iike ana i na kaau wai, p mahope mai hoi a hiki i keia \va, o na'lii kane wale noa mena Lnnamakaainana. (Aole i pau.) Loihi loa i Ka Moaka.—o kela moku. ahi Lawe Leta Ausetaralii i holo iot ae ai mai Kapaiakiko a i Nu Kiiani a me Kīkane, u* lohe mai makoo, ua ku akn la oia i ke awa moa m»i ka la 12 o Aogate, • 1 Kikane boi ma ka la 20, he kaoakola ku«namaha la hoio ma k» moana, ahe ehiku • ia ka haole mahupa o ka maoawa hoolimai lima ia ai! oke komo o keia ioihi loa \ aoa m» ka moao» oa poioo kekahi mao | mea pili ika mekiiii. loa paha i ka ma | Haw»ii nei ioa la oa oaoa ia oa «rahl hemaj oema • hiki oo ke hoopooopona i ka wa | maikai e iko e ia ai