Ka Nupepa Kuokoa, Volume XV, Number 53, 30 Kekemapa 1876 — HE MOOLELO NO AAHOAKA KE KOA A ME KONA HANAU KUPANAHA ANA HE MOOLELO KAHIKO NO KAUAI. [ARTICLE]

HE MOOLELO NO AAHOAKA KE KOA A ME KONA HANAU KUPANAHA ANA

HE MOOLELO KAHIKO NO KAUAI.

[Unuhiia no ke Kuokoa.] Ua hanau o Kalaleia, na Kapaopao kane, me Kahala wahine, o Anehola no ka aina hanau. He mau alii no keia mau mea no na Koolau nei. Aia ko laua wahi noho i Kalaewahiwai, aia i ke alanui hele mauka, o kahi noho maa no ia o na lii. Ia laua e noho ana he mau mea opiopio no laua. Ua hapai o Kahala ia manawa, o ka hele ia a ka wa e hanau ai Kui ka Hekili, Olapa Kauila, nei ke Olai, kahe ka wai ula, ekolu po, ekolu ao, aole he mea a hemo iki o ke keiki pilihua na lii. Hoouna ia ke kii i ke Kahuna. Oia o Kanoeoalakai, aia kona wahi i noho ai i uka o Wainiha. I ka hiki ana aku o ke kii, e noho mai ana no kela, ua hele a mahana i ka awa, kona kapa e noho ana, he kuina Akaka, o Milolii kahi kuku nui i keia ano kapa. Ia wa ua ike e mai no kela i ka huakai a keia kanaka, ninau mai la kela, heaha kau huakai o ka hiki ana mai i oʻu nei? I hoouna ia mai nei au e ke alii o Anehola, e Kapaopao, no ka hanau o ka wahine, a kolu po, a kolu ao, aole he mea a hemo iki o ke keiki, nolaila, kii mai nei au ia oe. I maila kela, aole au e hele pu aku me oe i keia la, aia a popo a ahiahi hele aku au a moe i kahi o Kuaehu i Aliomanu.

Eia na mea au e hoi aku ai a hai aku i ua mau alii 'la. E kii aku i Maiakini i Puawa hiwa me ka lau no, aia i uka o Kealia keia wahi, eia ka lua, e kii aku i wai i luna o Waialeale, aole me ka ipu, me ka lau o ka Mokihana, puolo a paa lawe mai, a hiki aku au hana. A pau keia mau olelo a ke Kahuna i ka hai ia mai, hoi maila ke kanaka, a hiki imua o Kapaopao, ke alii, hai aku la i na mea a pau ana i lohe ai mai ke Kahuna mai. A lohe ke alii, huli ae la ia a ninau i na lii a pau e noho ana. Owai la ka mea kupono e kii i keia mau mea i kuhikuhi ia mai nei e ke kahuna. Huli ae la o Kahala me kona eha nui, a ninau ae la i kona kaikunane ia Pohakumalumalu, e-o-oe paha ke kii i ka awa i uka o Maiakini, ae maila kela, owai ke kii i ka wai, o Keanuoaipo ke kii i ka wai i luna o Waialeale. He manawa ole hiki mai keia mau mea a elua, ia ahiahi no hiki mai ke kahuna a moe ma ka hale o Kuaehu. O Hoku ia po, a ao ae, o Hoku no ia ao, maia la hele mai ua kahuna nei; a hiki imua o Kapaopao. Ua makaukau na mea a pau, okau hana wale no koe. Ia manawa mama ia ka awa mai ke aa, a ke kino, a ka lau, awali ka awa hui pu me ka wai, a hamo ia mai ke poo o ke alii wahine a na waewae, ia wa koke no kui ana ka hekili, olapa ana ka uila, nei ana ke olai, ia wa koke no alala ana ke keiki i waho, he keiki kane, he paele ma ke kua mai ke poo a na wawae,—he ili maila ma ke alo, a hala na la he umi moku ka piko, kapaia ka inoa o Kalalea, pau ae la ka pilikia, ua hemo ke keiki.

Ia ku a koko no hapai hou no o Kahala, ka hele ia a kokoke i ka puni. Ono ae la o Kahala i ka ia he Olali-moe-one o Halaulani, kokoke e hanau i ka po io Kulukulu ke ao, Hano ka po, kui ka hekili, olapa ka uila, nei ke olai ia po no hanau ana ke keiki, i hanau ae ka hana he kaikamahine, kapaia ka inoa, o Nalehuaolulupali, lilo ka hanai o keia kaikamahine ia Hoohila, he kaikunane no Kahala, aia kono wahi i Lumahai. O na keiki wale no keia a keia mau alii. Oi noho aku a nui o Kalalea, a kilakila ka nani, ke ku a ke kanaka maikai, o kana hana mau o ka hee-nalu. Nana aku ua keiki nei o ka hai mai o ka nalu o Kanahawele hele ka nalu a polipoli maikai.

Iho aku la laua nei me kahi aikane aia nei oia o Palikoa, he wahi keiki kalohe keia, nana aku la kela a he kanaka lauoho ole, holo kela me ka pupu weuweu a kanu iho la maluna o ke poo, me ka i aku eia ka lauoho o ko poo—hu ae la ka aka a kanaka. Iho laua nei a hiki i kai a aia ia wahi ma kela kapa o ka muliwai o Anehola, aia malaila keia nalu o Kanahawele, o kahi luana mau no ia o na kanaka, o keia wahi. Aia ma kela aoao kahi i noho ai o kekahi elemakule he kilokilo, he nana ouli o ke kanaka, o ka ino o keia kanaka o Kuaehu. Ia Kalalea e heenalu ana me kahi aikane me Palikoa, he oi keia o ke keiki akamai i ka hee-nalu, aole oia e hee i ka nalu aia wale no i kalala, hele kela a ku kaea o na waa liilii. Ua ka pihe a haalele wale, kaua mea o ke akamai. Pela mau no e hana mau ai i na wa a pau. O ka hana mau no a ua elemakule nei o ka nana ia Kalalea, a i iho la i na paha o ke kane keia a kuu moopuna, ola na iwi, o ka elemakule, wahi ana iloko o na iho. E waiho iki kakou ia Kalalea—E huli ae kakou e nana ia Kuaehu a me kana moopuna o Koananai, he kilakila keia o ka wahine ui, a nani hoi ke nana aku, aia keia kaikamahine i uka o Kahihikolo, kahi i noho ai o na makua o keia kaikamahine, o Pueo ke kane, o Kahihikolo ka wahine. He mau alii no keia, o laua no na lii o Koolau a puni. Ekolu no mau keiki a Pueo, me Kahihikolo. Penei ka moolelo o ka hanau ana o keia mau keiki. I ka wa i hapai ai o Kahihikolo i ka laua hiapo aia i Kilauea ko laua wahi i noho ai. I ka hiki ana i ka wa i hanau ai, eha po, eha ao, aole he mea a hemo iki o ua keiki nei, kupilikii na makua no ka hemo ole, eha hou po, eha hou ao, hanau ua keiki nei, o ka po i hanau ai i ka po io Mahealani, ka malama i hanau ai io Kaelo. Nolaila, o Kaelo kane, o Pulu Kaeloelo ka wa hine, hanau kanaka i keia malama he kanaka he kanaka kapulu, a he wahine kapulu. Ia po kui ka hekili, olapa ka uila, nei ke olai, kahe ka wai ula, i hanau ae ka hana he keiki puhi, holo ana i kai keia keiki puhi. He keiki kane. Ia koko no hapai hou no o Kahihikolo. Iloko o ka lima o ke kuu ana, ua manao na makua, ua pau la hoi ka ha-

nau kupanaha ana. Nolaila, hoomaka na alii o Koolau e haku i ka inoa. Haku iho la o Kahili i kana mele, he alii wahine ia. Nani Kilauea he kuahiwi no Koolau, Kahiko no Puna i ke ala me ke onaona, Onaona aala na pua i ka waa, He waa kele na ka makani Kuiwailehua, He lehua ke aloha na ka makemake, O kuu makemake ua ko ae nei, O ka iini nui noia a ka manao, O kuu lei aloha ua hiki mai e. Haku mai hoi kekahi alii kane. Oia o Pilaa i kana mele, he inoa no noua keiki nei. Nani Kauhakake i ke ao a Kanaulu, He uluhua au ia Waiakalua, Ika hana mao ole me Kikiopua, He pua aloha naʻu ka Mokihana, I lei aloha me kuu hoa e, He hoa i ka makani he Ulumana, O kuu lei aloha ua hiki mai e. A pau keia mau mele i ka haku ia, he mea paa naau ia i na alii o na Koolau, he mea nui no ia i na alii o ka wa kahiko, o ka haku i na mele inoa. Haku hoi o Leleaanae he alii wahine i kana mele. Lei Haena i ka Ua paupili, Pili aloha me na lehua o Laluupali, Oamana hala ai a ke Kinau, He ia ai ia na kuu makemake e noho nei, E noho ae ana i ke kau o ka nele, Ahiki mai no oe pono iho au, O kuu lei aloha ua hiki mai e. He nui na alii i haku mele, e kali ka- kou a mahope aku. O ka hele ia a ka manawa i puni ai. Hoomaka na lii e hoouka i ke mele inoa. O ka hele ia a ka wa i hanau ai, eha po, eha ao, o ka hookohi ana aole he mea a hemo aku. A hala ia mau po, a me ia mau la, pono ole ka manao o na makua a me na lii, elima po, elima ao, i ke ono o ka po, kui ka hekili, olapa ka uila, nei

ke olai, kahe ka wai ula, i hanau ae ka hana, he keiki puhi no he kaikamahine, hanau i ka po o Mahealani, o ka.malama i hanau ai o Kaulua, o Kaulua kane, o Lanihua ka wahine, hanau kanaka ia malama, he hokua leholeha. Holo ana no i ke kai keia puhi. Pili hua na makua no ka hanau kupanaha, alua keiki, alua no i ka hanau kupanaha. Ia koko no hapai hou no o Kahihikolo. E waiho iki kakou ia Kahihikolo a me ka opu e hapai la. E huli ae kakou a nana i na keiki puhi. Aia ko laua wahi i noho ai i kahakei no o Kilauea, he lua nui, aia ka pohaku nui e ku nei a hiki i keia wa, ia laua i noho ai a nui ua mau keiki puhi nei, i aku la kahi kaikuahine i ke kaikunane, ono mai nei ka hoi au i ka wai. I aku ke kaikunane e pii hoi ha kaua i ka wai, ae, wahi a ke kaikuahine. Oia oni ko laua nei. Oia nee. Oia wala. Oia holo. Oia hele ko laua nei a hiki i kuahiwi, loaa no ka wai a kahi kaikuahine, kahe ana i kai, o ke kaikunane hoi, aole i loaa, a hoi wale no me ka nele. Aia no keia mau auwai i Kilauea e waiho nei a hiki i keia wa, aia no i ke alanui, ua kapaia no ua mau auwai la, o Kaauwaiakapuhi, he wahi makaikai ia no ua wahi la a hiki i keia wa. E haalele kakou ia laua nei e oni ana i ke kai o Kilauea. E hoi ae kakou e nana ia Kahihikolo, a me ka hanau ana o keia keiki e hapai nei, oia noho aku o laua nei a nui loa ka opu o Kahihikolo. Hoomaka hou na alii o Koolau e haku i na mele inoa. Haku mai la kekahi alii wahinei o Hoakalei. Nani Haupu he kuahiwi no Huleia, E hue ae ana loko i ka ukana he aloha, E aloha ae ana o na Kiakaunu, He kaunu wahahee nau e ka makemake, O ka loko hana no ia e hana nei, Hanahana mau kaua no Haiku, E ku mai oe e ke aloha o maloeloe. O kuu lei aloha ua hiki mai e. O ka hele ia a ka wa i hanau ai, ua puai, ua hanau ua alii wahine nei i ka po o Hoaka, o Ikuwa ka malama, o Ikuwa kane, o Hoopaupauaho ka wahine hanau kanaka he kanaka leo nui, he wahine leo nui.

I ka po i hanau ai akahi no o Kuaehu a noho pono aku i ka wa hanau, no ka mea, he kilokilo kana hana, o ka he le ia—a ka manawa e hanau ai. Hookokohi mai la na ao o ka lani, kui ka hekili nei ke olai, olapa ka uila, kahe ka wai ula, a Kanaloa, opaipai na kukulu o Kahiki, elima po, elima ao, i ke ono o ka po hanau. I hanau ae ka hana he kaikamahine. He uiui he ninau, ka kela alii, ka keia alii na wai e kapa ka inoa o ke alii, na ke kupunakane na Kuaehu. Nolaila, kapa iho la o Kuaehu i ka inoa, o Koananai, mokapiko kani ka pahu. Hanai ia keia kaikamahine a nui, aohe puu, aohe kee, o ke ku a ka wahine maikai, hookahi no hana a ia nei o ke kui lei Mokihana, o ka laau hookahi no ia o kona pa, kaia nei noho no me kahi kahu o na me Kaikioloweo, he wahi kuapuu keia. Oia noho aku a nui a piha na makahiki he umikumamalima. Ua manao na makua a me ka alii e hooao o Koananai me Kahuoi, he keiki alii, no keia mai Tahiki mai no Kalewanuu, a i kona wahi i noho ai Ianini, o kona wahi noia i pae mua mai ai me kona kahu, me Kaholoala, a me Hanapai, he mau kanaka koa keia. Aka, ua paa e ka manao o Kuaehu, o Kalalea ke kane, a kaua moopuna haku, e hooao ai. Nolaila, ua like ole ka manao o na makua a me na alii, me ko Kuaehu kona kupunakane. Ua paa ka hoopalau o Kalalea me Koananai ke alii puukani o na Koolau. Ua noho wale i ka uka o Kanihikolo, kona hale alii nani i kahiko ia i ke ala o ka Mokihana, a me ke ala o Kalauae o Makana. He loihi no ko laua noho hoopalau ana, hookahi makahiki, a pau ka noho hoopalau ana, kokoke i ka wa e hoai ai na alii. Ua kauohaia na alii a pau o na Koolau e hoomakaukau i na mea a pau e pono ai ka mare ana o na lii, hoounaia o Pohakumalumalu e kii i wai i Kemamo i wai einu no na lii i ka wa e mare ai, kii ia ka opae kahuli Auli o Pohakuhapai, a me ka moe wai o Kalualihilihi, a me ka ia mai o ka puka, a me na hala ai mai a ke Kinau, a me ka pahapaha mai o Polihale, a me na mea ala mai no a pau o ke kuahiwi. A makaukau keia mau mea a pau. (Aole i pau.)