Ka Nupepa Kuokoa, Volume XIII, Number 43, 24 October 1874 — Page 1

 

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

 

 

Ua oluolu i ke Alii ka Moi ka (illegible) akua (??) i keia poo kanaka malolo iho:

J Kona Hakuole, Kauai. Hoopii. A. M. (K??), Aikula (???)

 

Ua oluolu i ke Alii ka Moi ka hookuu (a?) akua (??) i na Kaaimana malalo iho ne ii maa hea o ka Papa Hoopua Lima Hana: - H A Widemann, (P???): C R. (??), W L Green, E H Boyd, K G Wilder, J Kahui.

 

Ua oluolu i ke Alii ka Moi e kala a e hookuu aku mai ka hoo(???) ia ana ia poo … inoa … iho nei:

Akina … Kahana… Paiea, A W Nahakuai (?) Kahia…, W B Mahu

 

Ua hookohua ia Keoniana malalo iho ne ii keia la, i mau Kono??? Ao na Pa no ka apana o Hilo, mokopuni o Hawaii: H L Anetia, R A Lyman, K Paula

                                H A Widemann

                                Kuhina Kalaiaina(?)

 

                                Keena O ka Luna Dale Nui                Maraki 3, 1874.

I keia ka na hookohuia o William A. Markham i Lono Kini Awa no ka awao o Honolulu, mokupuni o Oahu.

                                W.F. Allen,

Aponohe:               Lona Dale Nui

 

HOOLAHA A KA LUNA KULA O HONOLULU

 

I Kulike ai ma ke Kanawai e malama ana ke koao Baloka no ke koho ana i ka Hoa Edolu o ka Papa Kula Apana, o ka apana o Honolulu , mokupuni o Oahu, maka Hale Kula Aupuni ma Kawaiahao, i ka Poakahi, ia ? o kule malama o Maraki e hele nei. I waena o ka hona io o kakakhiaka a me ka hora 8 o ke auina la.

O na maku i a me na Kahu mea keike e hele ana in a kula Apana o Honolulu. I kakanuia ua inoa o na kumu kula ma la lakou mau papa inoa helu makua. I waihola au i ka Lunakula: o lakou ka poe i me ia e ke kanawai, e koho no ka Hoa Edolu o ka Papa Kula Apana.

                                W. JAM KAMIKA,

                                Luna Kula Apana o Honolulu.

 

KEKAHA aku nei ka lohe in a kanaka a pau i nana ole ka lepeka mai keia la aku a niahope aku nei, ua hookaawale loa ia na aina o Kalaupapa, Waikolu, a me Kalawao, ma ka aoaoa makani o Mulokai, e ka “Papa Ola,” i wahi e noho kaawale ai no na mai lepena: a ua kapu loan a mea e ao a pau wale e hele aku, a o na moku a pau, na kaapa a me na waa ke papala aku nei, aole e ku a pae ina la mau wahi, ala wal no a me aku ka papa Ola: na hookapu pu ia no hoi ke alanui e moe la maluna o na mau aina la, a ua papa ikaika loa ia no? na kanaka a pau, mole e hele malama me ka ae ole o ka Papa Ole a o kona agena paha. Ke koola aku nei no hoi ka lehulehu, e nana i ka Pauku 5, A, o kaMokuna ? o na Kanawai o lahu, penei:

Pauku ? Aole no e neia kekahi mea i loaa ole ia ia ka mai lepena, ke hele aku a e noho paha maluna o kekahi ain, wahi a hook paha o kekahi pa i hookaawalela e ka Papa Ola, no ka hookahawale mua a me ka hoomalu ana i ka poe mai lepena, ke ole e loaa mua ia ia ka palapala me aka ? o ka Papa Ola, a i ole ia o kekahi luna i hookohula o ka papa Ola: aina i loaa kekahi kanaka maluna o ka aina, wahi a pa paha i olelo mua la, me ka palapala ae oie ma i ku ka hewa iaia imua o kekahi Lunakanawai Hoomalu a Apana paha e hoopala i ka uku aole e emi mai malalo on dala he umi, aole hoi e oi aku i na dala he umi, aole hoi e oi aku i na dala he hookah haneri no keia pume kiea hewa; a i uku ole ike dala, alaila, e hoopaahaola ma ka hana aolea a kaa ka uku hoopai a me na koina o ka Aha.

E hookula ke kuhikuhi malua ae me ka ikaika mai keia ia a mahope aku nei.

Ma ke kauoha a ka Papa Ola.         Chas T. Gulick, Kakauolelo Papa Ola

 

O ka poe a pau i hoolimalimaia e ke aupuni a me ka poe a ke no lakou na dala e koe nei ma ka waihona o ke nupuni, ke kauohaia aku nei lakou e kii mai mamua e a ma ka ia 31 o Maraki 1874; a o ka poe he mau helu ko lakou me ke aupuni, ke kauohaia aku nei, e hoihoi mai, i mea e hoololokahili ole a ii ke pani ana o ka Buke no na makahiki aina e pau ana ia la i haila maluna.

                                Chas. A Castle,

                                Malama Buke o ke Aupuni.

 

OLELO HOOLAHA I KA KULAHANAI KAIKAMAHINE Hawaii - Mai ka la i o Iulai, ama la hope aku, aole e uku ana ka Papa Hoonaauao i ka uku e uku mau la nei, no na kaikamahine e hookohu i ka ia ana ma la mau Kula, ina ua oi aku ka poi o na makahiki i ka umi 10? I ka wa i hookomoia aku ai: a mai ia manawa, a mahope aku, aole euku ia ana no na kaikamahine i oi aku na makahiki mamua o ka umi kumamamono: 16

Loa ua helu mau ka haumana i kakhi kula o keia ano, mai ka umi(10) mai o kona mau makahiki, a hoolohia aku ia ke kahi kula e ae o ia ano, oiai ola e hele ana iloko o ka palena o ka umi (10) a hiki i ka umikumamaono (16) o kona mau makahiki, e loaa aku ana no i ke Kula ka uku nona: akua e uku la ana no nae no ka loihi o ka manawa i hala ai mai ke komo mua ana i ke kula ana i ele hope ai, a i noi ae ai hoi i ka uku nona; me ka hoomanao ole ia o ka loihi (entire line not legilble)

I mea nae e loaa ai ka uku i oleloia, no na haumana e hoolohia mua e like me ka mea i hana maluna, e hoomaupopo pono ia ka hookuu maikai ia ana o ka haumana mai kae kula i hele mua ia ai, ola iho no hoi, o ke kula e noi ana i ka uku no ia ano haumana, aia la malalo o na rula o ka Papa hoonaauao i ka la 8 o Iune 1865.

Ma ke kauoha a ka Papa Hoonaauao.

                                W. Jas. Kamika,

                    Kakauolelo o ka Papa Hoonaauao.

 

Olelo hoomaikai a na Paahao imua o ka Moi.

____

 

E ka Makua: - E oluolu oe e lawe aku i ka makou hoomaikai ana, ma kea no he mau iwi maloo i hoolaia. Ua make ma ke kanawai o ka hewa, ua hoolaia ma kou ahonui me ka lokomaikai.

Ae, he lokomaikai i ike ole ia ma keia Pae moku, i na Makua Mo ii hala ‘ku keia mea nui au i hono ‘i no makou a me na mea e ae au e hana aku ai no ka pomaikai o ko kakou one hanau; iloko o keia wa kupilikii ou me ke kaumaha. A o kau hana no makou, e silaia auanei ia iloko o na puuwai oiaio a pau ma keia mua aku; e hele ai ka inoa me ke kaulana.

Ua aoia mai makou, e hoomaikai pu aku i ka lani me ka nonoi aku i ka mea nona mai kou noho Alii; a me na noho alii a pau o ka honua. E hooloihi, mai i noho alii ana; a e hooua ma ii kona aloha palena ole maluna ou, a me na haawina nani a pau.

E oluolu ka Moi a makua hoi o ka lahui, ma o makou iho, a o makou pakahi, imua ou, e hooikaika no makou e pale ae i na ulia poino e halawai mai ana me makou ma keia mua aku. Me ka hoomaopopo pono i ka makou mau hana nou a me ka lani hoi; a me ia haawina like, no makou ohana, a me na hoakanaka a pau. A pela e ike ai o ii ka panai o kou lokomaikai.

O makou kau poe kauwa haahaa a lepo hoi, me ka makou pule nou.

“E ola ka Moi Kalakaua i ke Akua.”

 

KA WI NUI MA INIA

Ladena, Mar. 5 - Ke hoike mai nein a lono mai Kalakete mai, weliweli ua mea he wi mawaena o ka poe e noho la ma Taheta Hikina. Ma kekahi wahi kauhale, he 18 ka make i pololi iloko o na la eha. Ke pii mai nei ka nui o ka poe noi ma ii ka 15,000 a hiki i ke 30,000 o ka pule.

KAUA MA IAPANA

(Beginning of 2nd column)

 

 

Ka ike Alii a ka Moiwahine Kapiolani

_____

 

 

Ka Huakahi Alii ia Kauai.

____

 

He hapalua i koe ae o ka hora 6 o ke ahiahi Poakahi iho nei, aia hoi hiki kino ae o

“Kauli lua i kea nu Waialeale, He makahalalo ia no ka lehua makanoe, E uli-e aui ia.”

Ma ka napo a ke Kilauea e poli mau nei, i lawea ae maluna o ke kaa alii, me kona Pokii Alii, a i ukaliia e kona mau ahaiole lo ponoi a me na ukali o ke Kiaaina o Oahu nei.

Mamua ae o ka hora 5, aia hoi, ua hoakoakoaia ae ia na kanaka o na ano a pau ma Ainahou, a ua hele hoi na kanaka a paapu. O kahi keia e pili ana i ka aoao o “Kilauea,” ua hookaawaleia ae la mai mua mai o ka ihu ahiki i ke alanui pii o hope, e na makai a me na kanaka aloha alii. I ke kaalo ana mai o ka huakai kaa alii maka loa o ke alanui Papu, ua lohe ia aku la na lea aia! A ka poe e kuku ana ma na wahi kiekie. Hoea mai ‘na (line cut off), a o ka lua mai o ke kaa, o ke kaikuahine makua, alaila o ke kaa alii mai. I ka hiki ana mai o ke kaa alii mamua iho o pele, ua huro mai la ko laila poe, a he wehe papale wale mai no hoi ka ka poe mamua iho o “Kilauea.”

I ke ku ana o ke kaa alii, ua lele koke iho la no ka Moi, a hele aku la e halawai me “ka wahine alualu wailiula.” A mahope o na papa leo nahenahe ana, na pii aku la oia iluna o ka moku, ka halelana (?) nana e lawe aku iaia I ka “mokupuni o lalo.” I ka haule ana iho o ka hae Hawaii ilalo, a hukiia ae ka hae kalaunu, o ka manawa no ia I iliki koke mai ai o ke kani o na pu o ka manawa Tenedos, ka Benecia a me ka batari o Puowina. Ulolohi loa o Puowina I keia kani ana, no ka akahiakahi paha o ka poe kipu.

Eia na ukali (?) o ka Moi I hele aku la, na Mekia W L Moehonua (?) a me E H Boyd (Ailuene) (?), ke Kiaaina P Kanoa, na mea hanohano K Kahai, J A Cummius (?) a me S K Kaai, W H Kaauwai a me B H Kahananui; na keiki puhi ohe he 23, 6 keiki hoe waapa, 3 mau lawaia, a aneane 30 ohua paha.

Ua holo pololei aku nei lakou a hoolele aku I ka Aha Hookolokolo I Nawiliwili, alaila, mailaila ae, holo pololei I Hanalei. Mai Hanalei aku I Waimea a me Koloa. A ina he manawa, alaila holo loa I Lihue.

I keia kakahiaka, e hoi mai ai ke “Kilauea” a me ka Moi pu, mai keia huakai pokole aku nei ia Kauai.

 

Huakai Alii ia Hawaii a me Maui.

----

            Ua lohe mai makou, ina aole he mea keakea I ko ka Moi manao holo e kaapuni I na mokupuni ma ka Hikina aku nei, e like me kona ake e makaikai e (?) oia mamua o ka noho ana mai o ka Ahaolelo, alaila, e kau ana oia ma ke Kilauea I keia Poakahi ae, a holo aku. E ukaliia (?) ana oia e Ka Mea Kiekie R. Keelikolani, na Mekia W. L. Moebonna (?) a me E.H. Boyd na mea hanohano J.A. Cummins a me S. K. Kaai.

            E lele mua ana ka Moi ma Hilo, a hookaulua paha he po a mau po paha, alaila, holo I Kau, a halawai me kolaila poe makaainana. Pau ka ike ana malaila, holo mai I Kona Hema a me Kona Akau. Ma Kailua, noho Ka Mea Kiekie R. Keelikolani. Ike malaila me na makaainana a pau alaila kau maluna o ka moku,

            A holo aku I Kohala. Ike me kolaila mau makaainana, alaila huli holo mai aku I Hana. Mai Hana mai I Wailuku a me Lahaina, alaila huli hoi loa mai I Honolulu nei. Ua manaoia, e alua ana paha bebedema (?) e hala, a I ole, emi mai paha.

-------------------------------------------------

E         Ua ku mai ke kiape (?) Ka Moi mai Beremena (?) mai, me na waiwai heu no keia wahi hoohie lole nui wale.

----------------------------------------------------------

Imua I ka mahini Kope.

------

Ma na nupepa o America a me Europe I loaa mai nei, ua ike iho makou, o na kumu Kope o Berazila, Kilona a me Iava, aole lakou I huohua (?) piha mai I keia makahiki; a no keia mea, ua pii loa ae ke kumukuai o ke Kope ma Enelani (?) a I ka 24 keneta o ka paona.

            Nolaila, ke paipai aku nei makou I ka poe mea aina e hiki ke hoouluia (?) ke Kope, ano ka manawa a hooulu ai; a o ka poe hoi he mau kumu Kope ka lakou e ulu mai nei, o ka malama maiau ka pono, no ka mea, ina e malama pololeiia (?) aku, alaila hoe (?) nui mai. Me he mea la o ke kumukuai o ke kope ma Amerika, e mau ana ka pii a pau keia makahiki a elua a akulu (?) aku paha makahiki. No keia mea, ke paipai ikaika aku nei makou I ka poe mea aina maikai I ke kane kope a me ka poe mea kumu (?) kope a ulu nei, malama pono ia. Ma ka hana ana me keia, e pomaikai auanei oukou.

            O kela a me keia kumu kope I hele I luluu (?) I ka hua (?), e loaa ana ia kumu hookahi he dala hookahi. A no ia mea, he pono ke malama loa I na kumu kope a pau. Mai paupauaho oukou, o ka hoomanawanui ka pono. Mai manao, o ka noho wale no, a I ka la o ka pomaikai waiwai koke. Kiola (?) loa ia manao palaualelo.

-----

Ua makemake loaia na Maia!

-----

Ae, ua noi loa ka makemakeia o na maia no ka makeke o Kaleponi. Ua loaa mai nei na kauoha I keia bebedoma (?), ua makemakeia I hookahi tausani-ahui maia, a ihea la auanei e loaa ai? Auo ke paipai ikaika aku nei makou ia oukou e ka poe I loaa na aina ma Oahu nei, e kanu nui I na maia – na maia pake nae ka oi loa o ka maikai.

            E nana mai kakou I ka pomaikai o keia hana. Ina he eka aina ko kekahi kanaka, he hiki ke hoouluia he 1,000 pohuli maia, nana e hoohua mai he tausani ahui maia. A ina he ahui nui e make ai I ka hapalua dala, alaila e loaa ana ka elima haneri dala. Pokeokeo maoli! O ka lilo no ke kanu maia ana o ka eka hookahi, aole e hiki I ka elua haneri dala, ina na ka oiwi ponoi iho, a nolaila, o ke kanaka e loaa ana ke 1,000 ahui maia no kona eka aina mai, e loaa ana kona puka ino (?) he ekolu haneri dala no ka makahiki hookahi!

            O na ahui maia nunui ke kupono loa I ka hoouna I na wahi mamao aku, a o na ahui liihi, kupono no ko Honolulu nei poe iho ko makemake ole no oukou e hoouna I na aina e. ina e makemake ana na kanaka Hawaii e kapu a nui loa na maia, alaila, e hiki ana ia kakou ke hoouna aku I Kapalakiko he 50,000 ahui maia I ka makahiki, a o ka loaa no ia waiwai, e $25,000 ana, a e pau loa mai ana iloko o na pakeke o ka poe nana I hooulu. Nolaila, ke kepa aku nei makou ia oukou e kanu nui I na maia pake ma kahai kokoke mai I Honolulu nei. Mai paupauaho, hele aku imua, ina e palaualelo ana kakou, alaila, he hune no ka hope I lohe mai oukou.

-------

Ka Ahaaina Hoohanohano a ka Puali Kinai Ahi Helu 4 I ke Alii ka Moi.

-------

Ma ka auina la Poaono aku nei I hala, ua haawi ae ka Puali Kinai Ahi Helu 4 I ahaaina hoʻohanohano aku I ke Alii ka Moi, ko lakou Luna Hoohana no na makahiki loihi I hala. Ma ka hora 1 1/2 , ua hiki io ne ka Moi, a ua ku na hoa a me ka poe I konoia iluna (?), a hiki I kahi I hookaawaleia uona (?) e noho ai, ma ke poo o ka Papa ahaaina, alaila, ua pane pokole aku o J. Kahai, he haiolelo hoʻokipa mai I ke Alii ka Moi ma ka inoa o ka Puali Helu 4. Ua kouoia na Luna Nui o ka oihana Kinai Ahi o Honolulu, a me na Luna Hoohana a me na Kekua Luna Hoohana e ae o na Puali pakahi. I ka noho ana e ai, aia hoi, ua inuia na kiaha wai huihui no ke ola o ka Moi, a pau ka iau ana o na hoe, alaila, ua pane mai ka Moi, “e like me ko oukou inu ana mai nei I na kiaha no ku’u ola.” Huro ae la a haalele wale. Inuaia no hoi na kiaha no ke ola o ka Hooilina Alii, a nana I pane mai me ka maalea no kona inoa penei: “Ke hoomaikai aku nei au I ko oukou inu ana mai no ko’u ola, aka, aohe nae a’u wahi makana e ae e panai (?) aku ai, no laila, ke inu nei au I keia kiaha e “Holokuhana” (?) a ka Paali Helu 4.’, Hero ka piha a haalele wale.

            Alaila kahea hou ia e hoopiha i na kiaha no ka Moiwahine Kapiolani, e hooloihi i kona mau la, a e haawiia main a keiki he nui na laua. Mahope o ka inuia ana, ua pane pokole mai ka Moi. Alaila, no inuia na kiaha no ke ola o na Luna nui o ka oihana Kinai Ahi. A mahope o ka inu ia ana, alaila, no ka Luna Nui J. A. Hassinger i pane ma ka aoao o na Luna nui me na huaolelo kupono a hoohiehie i ke Alii ka Moi a me ka oihana Kinai Ahi o Honolulu. Alaila, ua inuia ke ola o na Luna Hoohana o na Puali e ae, a na ka Luna Hoohana kahiko C.E. Williams i pane ma ko kalou aoao. A i waena o na kukai olelo ana a ka Moi i ua hoa o ka Puali Kinai Ahi Helu 4, ua ano ha’uha’u uwe maoli iho ao oi, no ke aloha mai paha i na hoe, ka nana ae i kahi hale aaa e komo pinepine mai ai, a i ka ike ae hoi i kahi

(Beginning of the 4th column)

 

Ko kakou kopaa ma Kaleponi.

____

Ma ua lono hope mai ka poai piepiele mai o Kalepone, ua ike ia iho, ua pii a eke kumukuai o ka paono kopaa Hawaii, i ka akahi keneta, ke kumukuai hoi e manaolanaia aku nei, e paa iho ana ilaila. Me ia uuku o ia pii ana ae la, aka, he apkui ana ai nae ia i umi tanani dala hou no ka milionna kopaa hookah; a ina hoi no ka pau loa o ko kakou oo ko o ka 1874, eh iwakalua kumamalima miliona paona, alalia, e alua haneri kanalima tarsani dala hou mai mamua o ka loaa i mauaoia-he hoina keia e hoohoihoi mai ana i ko kakou aoao. Ke pakiko na mahiko i k a hoolilo ana ma kahi e loaa mai ai ke ko, aole e emo a huli ke au o ka pomaikai ma ko lakou luhi, ina no aole e pii nui ana ke kumukuai mawaho aku. He wahi kumu paha keia e manao aku ai, e huli mai ana ke au o ka hoolanalaua manao ae maluna o kakou, oiai keia wa hoopakalaki e noho alii nei.

___________________

Ko Kakou mau Koa.

___

Ke manao nei ka nupepa haole P.C. Advertiser, “he mea hoopopilikia ka ike ana i ka na Kuhina hou hana aupuni mua, o ka hoola hou ana i ka Oihana Kaua; oia hana nui a ka Aha Kuhina o ka Moi make i mahalo loa ia ai a puui, e like la me ka mahalo ku i ka wa - ka hoopuaia ana o na hoao ana a pau e malama hou i k a Oihana Koa-oia iho la ka hana mua a ua poo aupuni hoi i wikiwki ae nei e hana i ka wa i paa a ii ke kaula kaohi o ka maua hooponopono aupuni.” Ke koikoi hou mai nei hoi ua nupepa la, he pono e hoikeikeia mai ka wehewehe ana no ka manao i ikiea be hewa “nona rule ikaika i mau e ia e ke aka o ke Kanawai Koa.”

Aole makou i manao he pono ke hoalalala manao hou ma ka hoopauia ana o na Koa Kumau kahiko, oiai ia wa, aole he mau rula i hanaia e ke aupuni e hoomalu ai ia mau wahi koa, a no ka nele i a mea, i haehae waleia ai na palapala hopu e ia poe kipi imua ko lakou alo, -oia kekahi o na mea hoohaahaa loa i ke aupuni i ike ole ia ma na aina e. Oia hoopau la ana o ia poe koa he olelo wale ana aku no ia e pau ko oukou noho ko ana mai, no ka mea aole ouhkou e malu a malalo o ke kanawai. He hoohaahaa ino loa ana ia , aka he pono e hanaia malalo o ia mau kumu.

O ka Oihana Kaua aole loa ia i hoopau ia, a aole loa no e pau ana, aia wale no a na ke Kau Ahaolelo e hoopau, a no ia mea aole keia he “hoala hou ana i ka Oihana Kaua.” Ua makemakeia e kukulu i puali koa o kekahi ano, aia na ka haunaele hope iho ne ii hookoe ole ma ii keena no ke kanalua. Aka, no ka ninau nae hoi, i puali pualu paha, a i puali ukuia paha, aia malila ka like ole o ka manao. O ka manao nui o ke ku mau o ia puali e makaukau i na haunaele a pau, a oia auanei ka mea e hoomokumokuahua ole’i i ka manao hopohopo o na mea a pau. O ke ku ana ona puali koa, oia auanei ka mea nana e hoopau aku na manao lili hoohaunaele. Aka, aole loa e paa loihi kekahi puali koa me na rula koa ole nana e hooponopono Nolaila, o ka hoolahaia ana iho nei o na kanawai a me na rula koa, aohe mea i koe e wehewehe aku ai, ina e loaa ana ia kakou he puali koa a kela me keia e ae mai nei e ku hou. Ke manao nei makou, ina he puali koa kiai kekahi ma ka la koho balota moi iho nei, ina la aole e haunaele.

Mai ka manawa ma ii hoopauia ai na koa ku mau, a kaa ai kamalama ia ana o ka Hale Waiho Pauda, ka Puu o Puowina, ka Halealii, na Mea Kaua ma ka Halekoa, a me na Paahao ma Kawa, i na Makai, oiai hoi na ua koa wale no e malma ia maau wahi mamua, uapii loa ae ka uku a i ka $720 o ka malama. Aole no hoi makou i lohe, e kukuluia ana keia puali koa hou malalo o na hoolilo uhauha dala, e like la me ko kela poe i pae, aka, ma ka pakiko no e oi ole aku ai na lilo i ka $1200 o ka malama, aole hoi e oi aku mamua o $500 o ka malama maluna ae o na Makai. O ka olelo ana aku aohe make koa malama i ke kino o k a Moi, ua like pu ia me ka manao ole o ka lahui i ko lakou Moi. A o ka ninau, ehia la auanei ka nui o ka poe koa, e uuku ana paha i umikumamalima, a malia paha, o hoolawa ia aku a paa me kela mau wahi kiai i oleloia aenei, aole hoi ka hilinai maluna o ka makai, e like me ko keia wa. Ma ke ano ai pakiko, alaila, he pono e kukuluia i puali he kanakaolu paha ka nui, me ekolu mau alii ukuia, alaila, mana no e hoike mai nona iho.

_____________________

 

Ma ka hora 12 me minute o ke awakea Sabati nei, i ku mai ai ka mokuahi K. o Melehona. Oka nui o kona mau la holo mai Kapalakiko mai, he ewalu wale no me na hora elua, he keu ka holo.

(beginning of 5th column)

Ka Ahaolelo o Beritania.

____

Ma ka nupepa Manawa o Nu Ioka i ike iho ai makou i ka hoomoakaka leaia ana o kea no o ka Ahaolelo o Beritania. Penei no kea no: O ke Ahaolelo o Beritania, oia no ka akoakoa ana o ka Moi, ka Hale o na Haku a me ka Hale o na makaainana. O ka nui o ua hoa o ka Hale o na Haku, he 485: o ka hale hoi o na makaainana, he 685; a maloko mai o ka heluna hope, he 493 na lunamakaainana no Eoelani a me Wale, he 60 mai Sekotia mai, a he 105 mai Irelani mai. Ken oho nei na ahia ka hale o na Haku, ma ko lakou mana hooilina; ma ke hookiekieia aku e ka Moi; ma kea no ke oihana, e like me na Bihop; ke kohoia no ka wa e ola ana, e like me ko na alii (peers) o Irelani; la i ole ia ma ke koho maoli ana no ka wa e noho ana ka Aha-olelo, e like la me ko Sekotia mau alii. Eia wale no ka mea e hiki ai i ka Moi ke kahea aku i Ahaolelo, aia a hoopokaia he palapala kahea mai ka Aha. Hookolokolo Kiekie ae, i kauakolu kumamalima la mamua o ka la e holowai ai ka Ahalolelo.

Ina ua hakahaka kekahi noho o ka Hale Ahaolelo aohe mea i kohoia, a ua make paha, oiai e noho ana ka Ahaolelo, alaila o ke koho hou ana i hoa no ia hakahaka aia ma ke noi e waihoia mai ai imua o ka hale. Ina hoi, na hakahaka kekahi noho ana ka Ahaolelo, alila, na ka Luna Hoomalu e kauoha e koho hou ia i pani no kela hakahaka.

      O ka hoopau loa ana i ka ahaolelo a hookuu ina no kekahi komo ano nu ii hoopaapaaia, alila, o ka poe wale no o ka hale o na makaainana a me na alii koho o Dekotia ke hoopauia mamuli o ka makemake o ka Mui, ma ka hiki kino mai paha a ma o na Komisina la paha aoa i koho ai a ma ka olelo kuahana paha.

      A hoopauia aku la na lunamakaainana, alaila, na ka Lunakanawai Kiekie e kauoha e koho hou i mau lanamakauinana, ma ke kauoha a ka Moi, aka, e hoomauaoia nae, he hiki wale no i na wa a pau, ke hoopau hou ia  e ka Moi, ke makemake oia e hana pela.

      Eia wale no ka poe kupono e lilo i mau lunamakaainana no Beritania nui, he kanaka Beritania hanau maoli, a ina ua hiki aku kona mau makahiki i ka ewakalua kumamakahi. O na makaainana hookup, aole loa lakou kupono, aia wale no a kau kanawai ku i ka wa ia.

      He mana ko ka Ahaolelo maluna o na pono kivila a koa, a ma ka hoololi ana i ke kumukanawai. Aka o ka mana hooko i waihoia aku ai i ke alii, e hoopihaia no ia e ke Komite o na kuhina, i kapaia ka Aha Kuhina, oia hoi ka poe i kohoia mailoko ae o na hale elua, aka, o kona hoomaka ana, aia ia maluna o ke kulana e noi ana ka poe kokua iaia maloko o ka hale o na makaainana.

      O ka Ahaolelo ano no i a i pau mai nei, oia kea Ahaolelo awalu iloko o ko ka Moiwahine wa e noho alii nei, a o ka umi hoi, mahope iho o ka hooholoia ana o ka bila hooponopono hou.

      O ko ka Moiwahine Victoria Ahaolelo mua loa, oia ka Ahaolelo i koho hou ai i Augate, 1837 mamuli o ka make ana o ka Moi ia wa, a hoopauia i Iune 1841, he 6 makahiki ka loihi. Ka lua iho o ka Ahaolelo, oia ka Ahaolelo, oia ka Ahaolelo i kohoia i Augate 1841, hoopauia i Iulai 1847, kokoke e eono makahiki. Ke kolu o na Ahaloelo, oia ka Ahaolelo i halawai ai i Novemaba 1817, a hoopauia i Iulai 1852, he eha makahiki a me akolu hapaha makahiki ka loihi. Ka ha mai, oia ka Ahaolelo i akoakoa ai i Novemaba 1852, a hoopauia i Mar. 1857, he ena makahiki a me ka hapa ka loihi. Ka lima mai, oia ka Ahaolelo i halawai ai i Aperila 1857, a pau koke no i ke kupu lau o ka 1859. O ke ono mai, oia ka Ahaolelo i akoakoa ai i Aperila 1859, a pau i ka hoomaka ana o ka 1865, he eono makahiki ka loihi. Ka ehiku mai oia ka Ahaolelo mai ke kupu lau mai o ka 1865 a pau i ka hooilo o ka 1868, kokoke e akolu makahiki. O ka hope loa, oia hoi ka wealu, a e kapaia aku ana paha ma keia hope “Ko Pohakuhanuli Ahaolelo,” oia ke Ahaolelo i kohoia ai i Dekemaba 1868 a pau mai ne ii keia makahiki, he elima makahiki a oi iki aku ka loihi.

___________________

KA HUAKAI HOOMALAMALA

MA A NA KEIKI KINAI AHI

____

“Malamalama aku ia Kulilikaua.”

____

“Noweo hiwa ka ua o Puna,

Lina i ka uahi a ka wahine,

I ho a no i ka luna o Kaana,

Puoho e no i kai o Heeia,

Malamlama aku la Kulilikana,

Kauluwela ka nahelele o Puna a Hilo.”

 

I ka ka mea o ka nani a me ka hiwahiwa o na hana e na keiki Kinai Ahi o Honolulu nei, i ka po Poaono aku la i hale, i ka puka ana ae ma na alanui e hele hookahakaha ai, me na kukui malamalama a me na haa wai pakahi. E mahaloia ka poe nana i paipai i keia manao, i mea e hoohanohano aku ai i ko lakou Moi Kiaai Ahi, he hoa hana hoi oia i lawelawe pu, huki kaula a pauma wai pu. Nawai io hoi ke komo o ke aloha, oia luana ana no.

NA HIOHIONA O KA PO.

(beginning of the 6th column)

 

I ka uhi ana mai o ka malu no, ua aaki pu mai ka poali, a na kupono maoli no ka haua a na keiki ili wikani.

      I ka hora 7 paha, ua ike io aku la na kukai o ka Hale Bele Nui, he 156 ka nui, e kakau mai ana ma na wai hooluu uliuli, keokeo, ulaula, a pela aku. I ka nana aku me he kumu ule la ka lulu o ka hale hele, a ua  ko maoli no i ka mahalo a me ka mai a ka makemake.

      KA HOONOHONOHO ANA I KA HUAKAI.

      Ma ka hora 7 1/2(?) ponoi paha, ua akoakoa like ae la na kaa wai a pau ma ke alanui Papa, a kakee i ke kuea o ka Helu 2. La manawa, ua hoaa ia mai ia ka malamala-ma a na kaa pakahi iho hana ai, a o ka o ii ka makahehi aku a ko makoua mau maka, me he mea la o ka Helu 2 a me ka Helu 1, a he ukali main a kaa e ae. O ka oki loa no nae ma ka hoomalamalama ana o na kaa, oia no ka Helu 4, nona ka Luna Hoohana i hoohanohanoia ia po. Aole e kala i koiia ai na lima hana hoonani kaa, e hoomakaukau, a o ko kanaka mau no hoi he hoomaanea. Ua oki nae e pili wale ana i ka puka ana aku.

      No ka hooholo ana o ka Helu 1, na ka Helu 4 alakai ia huakai ia po, nolaila, ua lilo oia ka makamua o ka huakai. Ua kukuluia ma ka Alanui Papu. Aia mamua loa o ka poe huki kaa, he ipukukui me na kii o ka Moi Kalakaua ma na aoao eha. A na kau kepa ia hoi mamua o kea lo o na Hoa Kinai Ahi o ka Helu 4, na pepa i pai ia me na hua palapala penei: “MOI KALAKAUA.” A o luna o ke kaa, ua hoonana i ka maile a me na ipukukui pake hoopipi. A mahope loa mai, he ipukukui me na huaolelo kanaka a haole, penei:

D. KALAKAUA,

Kohola i Hoa no ka

PUALI KINAI AHI HELU 4.

Feb 14, 1861.

Umikumamakolu M.H.

      Mamaua loa o ka huakai, ka poe Puhi Ohe a me na Luna Nui o ka Oihana Kinai Ahi, a ua hoopaaia no hoi kela a me keia hoa kinai ahi pakahi me na kukui malamalama. Mahope aku o ka helu 4, ka Puali Kinai Ahi Helu 2 e lapapalapa ana kea hi mai mua a hope o na laau pauma ma na aoao; a ma ka hana akamai launa ole, ua kakau ia he mau ipu kukui ma na huila, a ina e nana aku- i ka wa e kaa ai ka huila, me he mea la e niniu pu ana. A o ka huakumu keia o ka puali, e kau moakaka mai ana ma na aoao. Na ka paa lio i huki i keia kaawai, alaila, he paa wale iho no ka na hoa. O ke kaa ili keia o ia puali, na na kamalii pualu i kauo.

      Alaila, o ke kaawai helu 1 mai mahoe ona, me kona mau kukui kinikini he 80 e lewalewa ana a me na ahi kaolele e piopio ana i ka lewa. Mamua ponoi o keia kaa, ua kauia na huaolelo nui penei:-

LUNA HOOHALA KALAKAUA,

(He kalauna maanei.”

KO KAKOU MOI!

Ua maiau akamai wale ia nae ana no a pau mai o ao ka

Maopopo ‘ka ike i na hihimanu o Honolulu

Aohe wahi hoohalhala a ka maka ke ike, Pi o-o ke kuaaina holo e pee.

      He pae lio no ka mea nana i huki i keia kaa, a he kalelemuku wale iho no ka na hoa.

      Mahope aku ona, ke Kaa Ili, me na hua olelo haole ma na aoaoa I ka Hoopakele - Kaa Ili Pakipika, - Ko kakou Moi Kinai Ahi - Kalakaua.

      A o ka panina loa o ka huakai, oia ke Kaa Alapii me ka Polohuku, i hoomalalama ia e na kukui aole i kanamai, me na kukui hooleleaku ma ii na huaolelo nunui penei: Aloha nui ka Moi - Kalakaua ko kakou Moi. O ke kaa oi loa paha keia o ka nui o ka hana.

      KA NAUE ANA O KA HUAKAI

      Ua iho ka huakai ma Alanui Papu a huli ma Alanui Alii, pii iluna. A hiki i ka puka nui makai o Halealii, komo iloko a poai a puni ka punawai mamua iho o kea lo. I ke komo anaaku o ka huakai, ua hoomalamala ia no o Halealii, a e kuku mai ana ka Moikane me ka Moiwahine i ka lanai, Ka Hooilioa Alii, na kaikuahine alii o ka moi, me ka nui o ka poe i konoia. Aohe mea nalo i ka ka mea o ka malamalama i na kukui.

      I ka Moi e ku mai ana, e puhi ana ka poe puhi ohe i ka mele Kamehameha, me na leo kupinai mahope. Mahope o ka pio ana iho, alaila, ua nee aku la ka Luna Kinai Ahi Nui, J.A. Hassinher a i ke Alapii ilalo. A

PANE AKU LA I KA MOI,

      E oluolu Oe e ka Lii ka Moi - Ke haawi aku nei ka Oihana Kinai Ahi o Honolulu, ka poe au i hono hana like ai no ka pomaikai o ka lehulehu i na makahiki loihi i hala, i ko lakou hoomaikai no kou pii ana ae a noho ma ka nohoalii o ko kakou Aupuni mokupuni, me ka hoike pu aku ia oe i ko lakou aloha Makua hou i kou wa e laua ana me lakou i na wa i halaaku nei, oia auanei ka mea nana e hooikaika i ko lakou aloha a me ka hilinai ma kea no he mae makaainana hoopono i keia mua ‘ka.

KA PANE A KA MOI:

      E Mr. Luna Kinai Ahi Nue a me na Keoniana: - Ke haawi aku nei Au i Ko’u mahalo ma Ko’u Inoa, no ka hookahakaha nui a oukou i hoohanohano mai nei i keia po. A, ke aloha aku nei au i oukou, a e ae mai oukou Ia’u e pakui hou aku a ma-