Ka Nupepa Kuokoa, Volume XIII, Number 16, 18 ʻApelila 1874 — Page 2
| This text was transcribed by: | Leilani Lindsey-ka'apuni |
| This work is dedicated to: | Henry Keawe Lindsey |
Ka Nupepa Kuokoa
KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.
KA NUPEPA KUOKOA, ME KE AU OKOA I HUIIA.
MA KE KAUOHA.
OLELO KUAHAUA.
O MAKOU, KALAKAUA, ma ke Ahonui o ke Akua, Moi o ko Hawaii Pae Aina,
KE HOOLAHA NEI.
I ko makou makemake a i mea hoi e kulike ai me ka hoakaka ana o ko Makou Kumukanawai, e hoakoakoa ae na HOA O KA AHAOLELO KAU KANAWAI o ko Makou Aupuni ma ka Hale Ahaolelo, ma ko Makou Kulanakauhale o Honolulu, no ka lawelawe ana i na Hana ku i ka pono o ka Lehulehu, ma ka hora Umikumamalua o ke Awakea, o ka Poaha, La Kanakolu o Aperila, i ka Makahiki o ko Kakou Haku, Hookahi Tausani Ewalu Haneri a me Kanahiku Kumamaha.
HAAWIIA malalo o ko Makou Sila Alii, ma ko Makou Hale Alii, ma ke Kulanakauhale o Honolulu, i keia la Iwakaluakumamaha o Maraki, Makihiki Hookahi Tausani Ewalu Haneri me Kanahiku Kumamaha, a i ka Mua hoi o ka Makahiki o ko Makou Noho Alii ana.
[L. S.] KALAKAUA R.
NA KA MOI
H. A. WIDEMANN.,
Kuhina Kalaiaina.
Keena o ka Oihana Aopalapala}
Honolulu, Aperila 11, 1874}
E HOIKEIA’NA na kula a pau o ke Aupuni, ma ka Poalua me ka Poakolu, la 2 a me 3, o Iune e hiki mai ana; koe ka Apana o Honolulu. Na na Lunakula o kela a me keia Apana e hooponopono no ke ano a me na wahi kupono e hoike ai na kula.
E hoomakala ana na Kula Ao Kumu, ma ka Poalima la 5 o Iune, ma na wahi i oleloia malalo iho nei:
Hilo……...Hawaii ……….C H Wetmore…..........Kumuao
Wailuku….Maui…………C B Andrews………... “
Honolulu…Oahu
Kauai
Ma keia, ua kauohaia na Kumu-ao o na Kula Apana a pau o ke Aupuni, ka poe iini i ka pomaikai o ka hanauna hou, e akoakoa iloko o keia mau kula, a e kuka pu no ka pono o ko lakou mau haumana.
E weheia’na ka hoike no na haumana o na kula Apana e makemake ana e komo i Lahainaluna, ma ka la 5 o Iune, ma kela a me keia apana, ma kahi i noho ai o ka Lunakula. Na na Lunakula o kela a me keia apana, a na ka poe i aponoia e lakou paha, e hoike i na haumana, a e haawi i palapala apono i ka poe i aponoia ma ia hoike ana.
616 1m H. R. HITCHCOCK, Kahukula Nui.
Hoolaha Kula Aupuni.—Mai ka la 1 o Aperila 1874, a ma ia hope aku, e hoili ana ka Papa Hoonauao Luna o kela me keia kumu kula @ kekahi kula ma ka olelo haole Enelani, ma Honolulu, ma ke ano he hana pili i ka Oihana, ke kakau ana i na kiia kula, a me ka ohi pono ana i na dala mai kela me keia haumana, i ka pau ana o kela me keia hapaha kula, a lawe koke ae i ke Kakauolelo o ka Papa ma kona Keena hana.
Aole e ae ia ke kuu wale ana o kekahi me ka uku ole i ka uku o ke kula, koe wale no ka poe i ae ia e ke Kakauolelo mamuli o ka mana i haawi ia e ka Papa ma ka rula e pili ana ia mea.
O na haumana a pau i haule ka hookaa ana o ko lakou uku kula no kekahi hapaha kula okoa, e hoopau ia ana ko lakou hele ana i ke kula a pau pono i ka hookaa ia ko lakou aie no ka hapaha kula i kaa hope ae, ke ole e ae la ko lakou hele hou ana e ka Papa Hoonaauao no kekahi kumu kupono i ko lakou manao, a ke ole hoi i ae ia e ke Kakauolelo e like me ka mea i hai ia maluna.
O ka uku no ke kula ana ma ke kula o Alanui Papu, (Kula o Beckwith) he hapalua no kela a me keia hebedoma, a ma na kula o Kanehuna a me Pohukaina. Elima Dala no ka makahiki, oia he $1.25 no kela me keia hapaha.
Ma ke kauoha a ka Papa Hoonaauao.
W. JAS. KAMIKA,
Kakauolelo.
Honolulu, Aper 13, 1874. 646
OIHANA O KO NA AINA E.—E ike auanei na mea a pau e nana mai ana, ma keia la ua hoike mai James H. Wode@ Esq., ko Beritania Komisina a Kanikela Nui, e ike aku ia Mr. George Macfarlane, ma ke ano Kokua Kanikela Davies, a ma keia, ke hoikeia aku nei, mamuli o ke kau ha a ka Moi, e hilinaiia kana mau hana Kokua Kanikela Beritania a pau e ko ka Moe aupuni.
Haawiia malalo o ko‘u lima a me ke Sila o ka Oihana o ko na Aina e, i keia la 30 o Maraki A.D. 1874.
W. L. GREEN
644 1f Kuhina o ko na Aina e.
I KULIKE ai e like me ka Olelo Hooholo a ka Ahakukamalu, i hooholo ai ma ka la 21 o Maraki i hala, e hoololiia na waiwai io o na kala malalo iho ma keia hope aku, a e ohiia ma ka Waihona Dala o ke Aupuni Hawaii, e like me keia malalo, mahope aku o keia la:
Ka Hapaha gula Beritania a me Auseturalia, - $4 90
“ Hapawalu “ “ “ - - 2 45
“ Hapaha “ Farani - - - 3 90
“ Hapawalu “ “ - - - 1 95
“ Hapaha “ Russia - - - 4 00
P NAHAOLELUA, Kuhina Waiwai.
Oihana Waiwai, Mar 26, 1874. 643 4ts 646
OLELO HOOLAHA I NA KULAHANAI KAIKAMAHINE HAWAII.—Mai ka la 1 o Iulai, a ma ia hope aku, aole e uku ana ka Papa Hoonaauao i ka uku e uku mau ia nei, no na kaikamahine e hookomo ia ana ma ia mau Kula, ina ua oi aku ka nui o na makahiki i ka umi (10), i ka wa i hookomoia aku ai; a mai ia manawa, a mahope aku, aole e uku ia ana no na kaikamahine i oi aku na makahiki mamua o ka umi kumamaono (16).
Ina ua hele mau ka haumana i kekahi kula o kela ano, mai ka umi (10) mai o kona mau makahiki, a hoololiia aku i kekahi kula e ae o ia ano, oiai oia e hele ana iloko o ka palena o ka umi (10) a hiki i ka umikumamaono (16) o kona mau makahiki, e loaa aku ana no i ke Kula ka uku nona; aka, e uku ia ana no nae no ka loihi o ka manawa i hala ai mai ke komo mua ana i ke kula ana i hele hope ai, a i noi ae ai hoi i ka uku nona; me ka hoomanao ole ia o ka loihi o ka manawa i hala ai iaia i na kula i hele mua ia.
I mea nae e loaa ai ka uku i oleloia, no na haumana e hoololiia ana e like me ka mea i hana maluna, e hoomaopopo pono ia ka hookuu maikai ia ana o ka haumana mai ke kula i hele mua ia ai, oia iho no hoi, o ke kula e noi ana i ka uku no ia ano haumana, aia ia malalo o na rula a ka Papa Hoonaauao i hoolahaia i ka la 8 o Iune 1865.
Ma ke kauoha a ka Papa Hoonaauao.
W. JAS. KAMIKA,
Kakauolelo o ka Papa Hoonaauao.
Honolulu, Ian 28, 1874. 637
Ka Nupepa Kuokoa
—ME—
Ke Au Okoa
I HUIIA.
Published every Saturday, $2 a year
HONOLULU, APERILA 18, 1874.
Ma keia Poakahi ae, e holo makaikai ana ke Alii ka Moi Kalakaua ia Oahu nei, ma ke ano ike makaainana aku; e hoomaka ana ma Waikiki waena, Waialae, Wailupe, Maunalua, Waimanalo, Kailua, Kaneohe, Heeia, Waikane, Kahana, a pela aku a huli hoi mai ma Waialua, koe o Waianae. Ke kauohaia aku nei na makaainana o Waianae e akoakoa ae ma ka luakini o Ewa ma ka Poaono, i ike a i lohe leo alii. Mai nonohua oukou.
HE PUUKU KE KULANA.—Ua hookohuia iho nei o W. L. Moehonua i Puuku Nui no ka Moi. Ua pono iho la, o Hawaii iho la no Hawaii.
NA HUAKAI MOKU HOLO LOA.—Ma ka papa malalo iho nei, e ikeia ai na huakai holo a na mokuahi, i holo ai mawaena o Kapalakiko a me Honolulu nei:
Mai Kapalakiko mai, Mei 14, 1871—Nebaraka, he 7 la, 16 hora. Mai Kapalakiko mai, Aug. 16, 1871—City of Adelaide, 7 la, 22 hora. Mai Kapalakiko mai, Mei 6, 1872—Nebaraka, 7 la 19 hora. Nolaila, o ka huakai holo loa i ikeia ma ka holo, ma ka mokuahi Amerika “Nebaraka.”
Ka hoi ana mai o na Moi!
Ka hookelakela Pookela a ko Honolulu!
KE OLA MAIKAI O NA MOI!
Na Puu ahi i na Mauna!
Mahope iho o ka hora 3 o ka auina la Poalua, haalele aku la ka huakai o na moi, a me na alii ia Kalaupapa, a huli hoi mai la i ke kulanakauhale alii. Ua like no hoi ke Kilauea me ka mahimahi ka hoholo launaole, pau ekolu mau moku iaia i ka alo ia i ka la hookahi. No ka ikaika o ke au i ka huki i hope, aole no i ike kokeia o Makapuu a me Kawaihoa, a liu wale ka la. A iloko o ia liu la, i aloalo mai ai ke Kilauea a hiki wale i ka molehulehu loa ana, me he la no nae ua ike mai la ko Kawaihoa poe puhihi ia makou e hooiho mai ana.
KA OAKA ANA O KE AHI MUA
I ka hora 8 no paha, ua ho-a e mai la o Kawaihoa i ke ahi, aole i liuliu lapalapa mai ana o Kaimuki a me Lae Ahi. E kau kaiia no la paha e ke ahi a launa aina mai o Kilauea, a i ole, e ike mai la i ke ahikao e lele aku ana, aole nae, ua miki e ae la no na keiki o ka eleu. A kaa pono makou makai o ka lae, ua unua mai la na ahikao ehiku e ke keiki Paiko mai Kawaihoa mai a puehu liilii ana i ka ilikai.
Aole i hoopololeiia na ahi ma na puu, aka, ua hoike mai la no ko Wailupe, a me Waialae poe aloha alii, ma ka lamalama ana mai i ka lakou mau ahi.
KE AHI O DAIMANA HEKE.
Aohe makou i kaalo maanei o Kahala, o ka pio e mai la no ia o ke ahi o Kawaihoa, aka, koe no nae ke ahi o Lae Ahi, ua hele mai la a kuku pono na kukuna ahi, a me he ipukukui la ka paa o ka a mai i kahi hookahi. Ia kaalo ana no o Kilauea ma ke alo ponoi, ilikiia mai ana na ahikaolele ehiku, pipio lua i ka lewa, aka, aole nae o makou ike i ka lele, e like me ko ka moku ae ke hooleleia. Me he anuenue la ka hoi ka pipio.
NA AHI HOOKELAKELA MA KEIA HULI
Kai no hoi o ia wale aku la no na ahi nui, eia no ka hoi kekahi mahope aku o Kaimuki, mauka aku o Kamoiliili, ma ka puu ae o Ualakaa, ma ke kiekiena ae o Moanalua a me na wahi e ae he lehulehu, i luna o ka moku e pioo ana, a he mahalo wale aku no.
Ma ka ae kai o Waikiki kai, ua kukulu lalaniia mai na lama, e hooneenee ana mai Kaluahole a hiki i Kalia. Nana aku he hiwahiwa okoa no.—Eia iho kekahi, ia Kilauea e hooiho nei mawaho ae o Waikiki, he wahi moku ka i hoohoia ae mauka ae o makou, aka, iloko o ka imo ana o ka maka a me ka walaau ana, i nana aku ka hana malamalama ana mai mua o ke kea ihu a hiki i hope. Akahi no a ikeia aku o Ka Moi, e holo ana i “Kahului a Poakolu hoi mai.”
KE KULANAKAKUHALE PONOI.
Ia wa, moakaka loa mai la ka waihona o ke kaona, uwiwuiki mai la na ahi, a i ka wa pokole ike ia aku la na wahi a pau a ke ahi i A mai ai. O ka oioi keia o Kawaiahao, hoike mai la ia i kona mau ahi, me he lei la i papahiia mai kahi aoao a kahi o ka hale oioi, ka ua mea o ka hakinua. He hana i hoohiluhilu ole ia i na Aliiaimoku nana i kapili, a eia ka i ka moopuna a Keaweheulu @ kahiko pihaia ai ka Hale laa. Ua hiki! E like hoi auanei me ka loaa ana mai o ka nohoalii me ke kaona o kou inoa, pela hoi auanei na hookelakela ana a nui no kou hanohano.
O PUOWAINA KE POOKELA.
I ka moku e hooiho mai ana i ka mouo manuwa, ia manawa no ka ho-a ia ana mai o ke ahi o Puowaina, a kai no la paha hoi he wahi ahi hapa, eia ka auanei iloko o ka lapalapa okooko o ke ahi, e heluhelu moakakaia ana keia mau hua olelo:
“KA MOI.”
A mamua iho o ua mau hua ahi la, he mau ahikao e lele pipio ana, a ke amaamau nei hoi ko ke kaona mau ahikao aulama, a me he la o
A molale iluna ke ahi o Kawaihoa,
Hahai no e like me ko Kaimana Ahi,
Hoonuanua ke ahi i Kawaiahao,
Oki kalaina a ke ahi i Puowaina,
Kakakii ke ahikao puehu i ka lewa,
Iho mai ke ahi anuanu i Honolulu,
Ke kaoo loa a ke ahi au i Mamala,
Hana mao ole ke ahi ia Kilona,
Lalahu lua ke ahi o ka Bemeia,
Ku me he anuu la ke ahi o Kawa,
Ka noke mau a ke ahi i Moanalua,
Pioioi ke ahi i Puuokapolei,
Lea ka hookapeke a ke ahi i Lihue,
E o mai ke Alii nona nei inoa ahi,
O Kaulilua i ke anu Waialea—le.
O ka oi loa no keia o na hoohiluhilu ana i ka Moi. Aole i ikeia kekahi hoohanohano ano nui launa ole e like me keia, a aole no paha he like e hiki mai ana. O na luaui, ke olioli nei lakou i ka ike e ana i ka hookelakela alii ana e like me keia, mamua o ko lakou naue kololani ana aku.
NA WAAPA ALAKAI.
I ka hookomo ana mai i ka nuku o Mamala, ua ukali ae la he mau waapa e kolo ia ana o ka waapa mokuahi o ka manuwa, a no lakou e pailata mai i ke Kilauea a ku ana i Ainahou.
NA AHI ELEELE O KA BENECIA.
Aia a kaa ka mokuahi Kilauea ma ka aoao o ka Benecia, o ka wa koke no ia i pohapoha mai ai na ahikao uliuli o ka moku, a i nana aku ka hana, e papapa mai ana na luina ma ko lakou mau wahi.
KA NANAINA O AINAHOU.
Aohe lua, aohe huaolelo e ae e hai aku ai, o ka mahalo wale aku no a piha a hu i na hiohiona o Ainahou ia po. Ua kukuluia he mea nui palahalaha a ua hoomalamalamaia mai oloko i na kukui, a ua puka mai na huaolelo moakaka nui mawaho, ma ka olelo haole.
Ua hele no hoi na kanaka, na haole, na pake a me na ano lahui e ae a hookeke i kai o Ainahou, e ake ana o ke kiei mai e ike i ko lakou Moi ike makaainana.
KA MANELE A ME KE KAA KAUO LIMA.
I ku aku ka hana, ua makaukau ke Keiki Alii Leleiohoku me kona puali kaua lio, e kuku mai ana elua mau hoohiwahiwa alii, a ia i kahi a ka manao alii e ui ae ai, oia hoi he manele auamo, a he kaa loa na na kamalii liilii e paikau hele nei ma na alanui e huki. Ua koho na Moi i ke kaa kauo a na kamalii, a ua hookauia hoi ke Kiaaina o Oahu a me kana wahine alii maluna o ka manele a auamoia.
Ua kauoia na Moi, a hahai aku na ukali a me na ohua o ka huakai alii mahope o na Moi a hiki iloko o Hale Alii; a e hele ana hoi na koa kaua lio ma na aoao o na Moi.
O na hale keia ma ke alanui Papu, ua hoomalamalama wale ia no me na ihoiho kuikui, a o ka oi aku no nae paha ko Waila ma Hale, ke hele la a 80 kukui e kakau mai ana me na huaolelo moakaka ma ka puka.
Huli aku hoi ma ke alanui Alii, o ka Hale o ke Kaa Ili ka oi, ke hele la no hoi kahi pahu hae, a luluu i na ipukukui, oia no oe i keaha la, ka popohe o ke kakau ana. E kau pu mai ana no hoi ka huaolelo moakaka. “Ko Kakou Moi Kinai Ahi.”
Iloko aku hoi o ka pa o Hale Alii, ua kukuluia na wahine a me na kane ma ke ano kahiko, a lohe i ka leo, “Kapuo,” alaila momoe like ilalo.
I komo aku ka hana a mamua iho o ka puka o Hale Alii Iolani, e kuku mai ana na pake me na ipukukui pake.
Ma ka aoao hoi mauka o Hale Alii, ua kukuluia na Mamalahoa me na ahi lele uliuli; a mamua iho o ka ipuka o Hale Ihikapulani, he mau ipukuikui Kalaunu, a maluna ae he mau hoohiwahiwa o ka wa kahiko. Maluna pono o kaupoku he ipu ahi na kekahi wahi keiki ui e puhi ana.
Eia kekahi mea ano hou, o ke kiia ana o na pu aloha ia po, he ki pakahiia a pau he 14 kani, alaila, e kiia mai ana he 7 pu i ka wa hookahi. Ka hanaia a ke Kapena hou.
E haawiia ka mahalo piha i ka Hope Kiaaina Moehonua no kona lawelawe ana i keia hana nui i ike ole ia, a pela no hoi i ka poe a pau i kokua iaia. Ke hoike mai nei keia hana, ua lokahi ka lahui no Kalakaua. Ina pela e pau ka opukekeue, nonohua, a e noho me ka naau aloha alii.
KA HUAKAI ALII.
I ke Kilauea i waiho iho ai i kana mau milimili lani i lawe hoomakaikai aku ai ia Hawaii i ke awa o Makena me ka huakai alii, i ka puanawele a ka noenoe molehulehu o ka Poalua, Aperila 7, aia hoi, ua miki mai la ke Keiki lalawai o ka uka iu ano o Ulupalakua, Kapena Ki, a hookipa hanohano aku la i na Moi, a me na’lii maloko o na home o Rosy Ranch i poaiia e ke kahiko uluwehiwehi o ia wahi paoa i na ea oluolu o na pua, a me ka uliuli o na lau laau paina. A pae aku ka huakai i kula, ua hele aku lakou me na ihoiho kukui e lapalapa hele ana i ke kula. Nana aku “Kauluwela Puna i ke ahi a ka wahine.”
I ULUPALAKUA KA MANAO.
Ua hauoli loa keia wahi i ke kipa ana aku o ke alii aimoku nona ka hoomaka ana i ka noho alii me ka palolo mua ia e na koko hala ole. E haakei ana ka luaui lalawai, na ui heahea malihini, a me ka poai oia aina i ke kipaia ana o ia wahi e ka Makua o ka Lahui Hawaii nona ka makia e hele aku nei e kukala i kona mau makaainana, o ke kahua o kona aupuni, “Ka Hooulu Lahui.”
Ma keia wahi kaulana i hoaumoe iho ai na moi, na alii, a me ke huakai no na po ekolu, me ka olioli ana ma na ahaaina, na lealea hooikaika kino a me na mea ku i ka hoohoihoi maka malihini. Nana aku i ke Keiki Lalawai o ua uka la, aole i u mai i ka lehulehu, aka he ake nui kona e hooloihi hou aku me ia. Ua mahalo pihaia ia no oia.
HOLO ANA NO NA WAI-EHA.
Mamua ae o ka Poalima, Aperila 10, ua hoakoakoa e ia ae na lio a lehulehu wale e lawa ai ka huakai e koe, a i ke awakea, haalele aku la na moi a me ka huakai alii ia Rosy Ranch, a kau aku la ka ihu no na Wai-eha. Ua ukali mai la ka hapauea lalakamahele Kapena Ki me kana mau ui no ka mile hookahi a oi, a hoi aku la me ka pau ole o na manao hoohihi alii. Mahope o ka hele akahele ana, ua hiki aku la lakou i kai o
KALEPOLEPO.
kahi a ke Komite Hookipa Moi o na Wai eha a me ke kauo lio nui a ka launa ole i ukali ae ai i ka huakai e kaukoo mai e hoohanuhanu i ke ea oluolu e ka he-kuawa, ka helu ekolu o na kulanakauhale hanohano o Hawaii nei, a e makee aku i na lani Moi e ka-na iho i loihi ka noho ana. He luaole i ka ike aku i ka nui launa ole o ka huakai lio, ka hele a
“Ohuohu lua launa ole,
I ke kula o Kamaomao,
A hiki aku i Waikapu—ua lai—no,
Ua la—i no Kalakaua,”
ka ua mea o ka nee papa i ke kula, kohu makaawela i ka ike aku. I ka huakai e hele nei, aohe i liuliu hiki aku la i
WAIKAPU.
Ma ke alanui aupuni e hele ana i Wailuku, ke kuamoo hoi e heleia aku nei, ua kukuluia he mau pio i kahikoia me na launahele o ka wao, me na huaolelo moakaka nunui maluna o na pio eha penei:
Aloha na Wai eha ia Kalakaua &c.
I na Alii e holo nei mamua o ke poo o ka huakai, ua holo hookeke mai la na makaainana a hookahi ka holo pu ana. Aohe no hoi he pane leo ia aku, hoolana loa hoi lakou la i ka hoonaninani. Ua holo pololei aku ka huakai, a i
WAILUKU.
Ma kahi o ke alii H. Kuihelani, hookipa ia, a noho malaila he ekolu mau po. Ua pulama mai la kela keiki kamaaina kahiko ma ke apo aloha ana mai i na moi, na’lii, a me na ohua.
Ua hoomakaukau e ia he manele no na Moi e amoia’i mai Waikapu mai, i mea hookelakela oi loa ae i ko na apana e, aka, aohe nae hoi i holopono, waiho ia ai ia hana hookelakela. Ina paha i holopono, ina la ua oi io lakou.
NA PU ALOHA O WAILUKU.
Ma kela a me keia wahi o Hawaii, ua malama wale ia no na kipu aloha ana, a pela no hoi ma Wailuku. O ko lakou mau pu aloha, he mau kua hao loloa, ua hooia no hoi ka pauda ma ka puka i houia ai. I ka hoolohe aku nae, ua oi ae ke kani o na pu o Wailuku mamua o na wahi e ae, oiai ke puiwa la na lio o na Moi me na alii, a haule maoli kahi poe ilalo i ka ka mea o ka puiwa i ka nakolo o ke kani.
KA IKE ALII NUI MA WAILUKU
Ma ke awakea Poaono ae, ua haawi na makaainana o Wailuku he ahaaina nui maloko o kekahi lanai nui o ka pa Hoole Waiona, a malaila i paina pu ai ka Moi me na makaainana ma ke ano ahaaina Hawaii. A ia manawa no, e manaoia ana he wahi lealea haole maloko o ka Hale Hoole Waiona, aka i ke komo ana no o ka Moi, a kani na ohe a na keiki puhi ohe, o ka hele mai la no ia o na makaainana e hookeke a wawahi maoli mai no paha kahi poe i na puka aniani, no ke aku nui no e ike alii mai kuaaina.
KE ANAINA NUI.
Oiai, ua hoomaamaa ka Moi ma kana huakai ia Hawaii e hoike aku i ke kumu nui o kona hele makaikai ana aku i na makaainana, pela no oia ma Wailuku imua o ke anaina kanaka nui, aohe lua i ikeia ma na mokupuni e ae, koe wale no o Honolulu. Ua pii ka Moi i luna o ka lanai o ka Hale Hoole Waiona, a haimanao mai la i kona ake nui o ka hooulu lahui.
Ma ka Hale noho o na Moi i hele aku ai na makaainana e lulu lima pu, a e hookupu aku, e like me ko kakou ano makee alii mau ko na Hawaii i ka wa kahiko a hiki i keia manawa.
KA HOOPUNINIIA I KULA O KAMAOMAO.
I ka huakai alii i hoi mai ai mai Ulupalakua, ua hele lohi mai ke Kiaaina o Kauai maluna o ka lio mahope mai, a po no i ke kula o Kamaomao, a awakea Poaono, hoohiki loa i Wailuku. He ike aku no ka i ka a mai o kuikui, i ka po, aohe nae he loaa iki aku o kauhale.
KA MOI MA WAIHEE.
I ke ahiahi Poaono, ua holoholo kaa ka Moi a hiki loa i Waihee, me ka ukaliia no hoi e ke Komite Hookipa o na wai eha. Me he mea la, o na wai eha, oia kahi nui o na papa o na kanaka o na alii nui o ka wa kahiko o ko lakou nei hanauna alii e laa ka Mahi, ka Hu, ka I, a pela aku.
HAALELE ANA IA NA WAI EHA.
Ma ka wanaao Poakahi iho nei, ua haalele aku ka Moi i keia mau aina, a hoi aku la a kau iluna o Kilauea ma Maalaea i ka hora 5 kakahiaka nui, no ka manao huli hoi i Lahaina. I ke ahiahi Sabati aku, ua hoohikihiki e ia na ukana a me na ohua alii, a moe aku i kai o Kamaalaea. Mahope iho o ka hora 5 o ia kakahiaka nui, ua haalele makou ia awa, a holo mai i ka
MALU ULU O LELE.
Kahi a ka huakai i hiki aku ai i ka hora 7:30. Malaila, ua ku ka moku, a hoolele e ia ka Poe Puhi Ohe a me na ohua i uka, a mahope aku na Moi a me na alii. I ka lele ana mai o na Moi, ua akoakoa ae la na wahi kauna kanaka helu oleloa o Lahaina ma Keawaiki, e ike mai i na Moi. A pae na Moi i uka, ua hookani mai ka poe puhi ohe i ka leo Kamehameha, a na ke Kiaaina Kapena i ukali ae iluna o ka moku i ka Moi a hookipa mai la ia laua ma ka inoa o na makaainana o Lahaina.
KA HAIOLELO HOOKIPA A KE KOMITE HOOKIPA O LAHAINA.
A pae mai la na Moi, ua alakaiia laua i ka Hale Hookolokolo, a maluna o ka Lanai, i ku ai na Moi, alaila, heluhelu mai ke Kiaaina Kapena i ka haiolelo hookipa, i hoomakaukauia e ke Komite. Ua kukala aku ia haiolelo hookipa me na mapuna leo alii ku i ka mahalo. Pau ka haiolelo ana, alaila mele mai o Mr. Kahaulelio a me kana Papa Himeni he mau mele elua, i kukaiia aku e ka poe puhi ohe. A pau keia, alaila, ua @ aku na makaainana e akoakoa ma Waihee i ka hora 12 awakea no ka hoolohe i ka haiolelo a ka Moi. Ia wa, ka ilikiia ana mai o na huro, alaila, alakaiia aku la na Moi a me na alii i Lanikeha, kahi hoi i hoana e ia no ka hookipa ana iaia.
HAIOLELO MA KA LUAKINI O WAIHEE.
Ma ka hora 12 a mamua ae, ua hoohaiamu mai na kanaka o Lahaina maloko o ka luakini, a ma ka wa i oleloia ai, ua hiki kino ae na Moi a me na alii, a hoau e i ka noho alii i hoano e loa ia ai mamua no Lunalilo; alaila, alakaiia ka Moi kane a noho ma kahi kiekie i hookiekieia me ka poe a ka Moi i kono ai e noho pu mai me ia.
Mahope o ke mele ana a na keiki Lahainaluna, alaila, ua wehe o Rev. M Kuaea i na hana me ke noi i ke Akua. Ku mai la ka Moi a kamailio no ke ano nui o kana huakai, o ke ake e ikemaka i na makaainana a me ka hooulu lahui. Ua kokuaia kana haiolelo e ke Kuhina Widemann, a me na mea Hanohano L. Aholo, A,J, Kaukau a me G. W. Napaepae. Hookuuia ka hana a hoi nui aku la na makaainana, a mawaho iho o Lanikeha, kakali. Aka, o na Moi, ua ili ae la ma ka Hale noho o Paka Maki.
IKE ALII ANA A KO LAHAINA.
Ma ka auina la ae, ua hele mai na makaainana e ike Moi me na makana hookupu o kela a me keia ano, aka nae, ua pau e ka nui a ko Lahaina mau mea hookupu i ka luku ino ia me ka manao o ka Poaha i hala mamua, oia ka la e hiki ai i Lahaina, eia ka auanei, e panee loa aku ana. Nolaila la, hemahema ai ko Lahaina ma ia mea, aka, aohe no nae i nele loa, ua helu ia no.
AHAAINA I HAAWIIA NO KA MOI.
Ma ka po iho o ka Poakahi nei, Apr. 13, ua kono ia mai na Moi, na alii, a me ka poe a ka moi i manao ai e hele pu me ia i ka ahaaina, e Hale Torton ko Lahaina keiki lalawai. Ua ae aku na moi ia kono. Mamua ae o ka hora 8 o ua po nei, ua hoakoakoa e ae la na kamalii kula ma ka pa o Ilamuku Kamika, e kai huakai kukui ai. I puka mai ka hana, lelehu wale ka hoi ua kamalii. O ka hele no ia o ua huakai kukui nei a Lanikeha, komo mai la na moi a me na alii mawaena o ka huakai lamalama kukui, a pii pu aku la a ka home noho o Hale. I hiki aku ka hana ilaila, ua hoomalamalamaia na wahi o ka hale a puni, a oloko o ka pa, me na kukui. Malaila pu ka poe puhi ohe, kahi i hookaulele mai ai i ka lakou mau mea kani.
Ua malamaia he wahi paani haole a hiki i ka hora 11, alaila, ua weheia ka ahaaina iloko o kekahi keena nui o ia hale. He wahi ah’aina uuku wale no keia, kakaikahi loa ka poe i konoia e hele. Mahope o ka paina ana, ua hoonanea hou a hora 3 mahope iho, hoi mai iluna o ka moku na moi i ukali hele ia mai e ka huakai kukui a kahaone noho nui. Ma ia po, ua hoohiwahiwa o Kimo i kona hale kuai me na malamalama, na ahikaopipio i ka lewa, a me ka ipukukui puila i hanaia he kalaunu me na hua olelo Farani, “E Ola ka Moi.”
KA MOI NO PUKOO MOLOKAI.
Hora 4 a mahope iho, haalele ka huakai ia Lahaina a holo’ku a ku ma Pukoo Molokai i ka hora 7:15. Lele ka moi i uka me ka poe hapa loa e ike i na makaainana. Aka ia makou no nae e holo mai ana e ku, ikeia aku la kekahi waapa e nee mai ana me he puu nahele la i ka moana. O ka Molokai oi paha ia la, ke hele la ka launahele a ulu iloko o ke kai.
Lele aku la ka Moi i uka a halawai me na makaainana ma kuapa loko, aka no kahi kupono ole malaila, ua hele pololei loa a ka Hale Hookolokolo, malaila kahi i haiolelo ai imua o na makaainana i akoakoa hapa mai, o ka Poakolu ae ka la i manao ai o ka hiki aku ilaila o ka moi.
UA HAIOLELO POKOLE KA MOI
me na huaolelo hoalohaloha, e like me ke ano nui o kana huakai. E hoike ana hoi ia haiolelo i ke komohia iloko o ka houpo o ka poe hoolohe, no ka mea, i ka pau ana o ka olelo a ka moi, o ko lakou huro koke mai la no ia. Alaila, ua kokua na Mea Hanohano H. Kuihelani me J. U. Kawainui i ka moi me na haiolelo kokua.
Ike pokole me na makaainana me ka lawe ana mai i na makana, a hoi koke aku la i ka moku, no ka holo i ke
PANALAAU O NA LEPERA
Haalele ia Pukoo mawaena o ka 8½ me 9 kakahiaka Poalua, a holo pololei aku la no Kalawao, kahi o ka poe i hoopoinoia e noho makua ole ana, hookahi no makua o ke aupuni. Hora 12 awakea, ku aku ka huakai i Kalaupapa, a me ka hookaulua ole, ua lele na lala o ka Papa Ola His Ex. H. A. Widemann, Hon. S. G. Wilder a me Dr. Trosseau; ka poe i ae ia e holo i uka e makaikai pu ai, ka Hon. A. S. Cleghorn, na Kauka Pitkin me Wythe, J. G. Dickinson, na mea Kakau Nupepa S. L. Sheldon, ka haole moremona Byron Adonis, David Malo, me Ulumaialii ko makou kakauolelo. I ka lele ana aku i uka, ua hookipa koke aku la o Bila Auwana.
IKE LEPERA ANA O KA MOI.
A hala aku la keia poe i Kalawao e nana ai i na hale, ka noho ana a me ke ano o na mai pilikia, ua lele mai ka Moi me kona mau ukali a aloha mai i na mai i akoakoa aku ma kahakai o Kalaupapa. Malaila, ua haiolelo pokole aku ka moi ia lakou, a ua hoihoi mai lakou i ka pane no ia olelo me na olioli a me na huro i ka ike Moi ana. Aohe i liuliu, a hoi koke ka moi iluna o ka moku.
KULANA HALE O NA MAI LEPERA.
Aohe mea e ae ma ko makou ninaninau ana i na mai, o ka mahalo wale aku no i na malama ana a ke aupuni i ko kakou poe i hoopoinoia e ka mai. Ua maikai na hale ua loaa ka wai piula, ua uhiia ka hune, ua lapaauia na mai e ae, a ua hanaiia i ke ola kino ana. Ua ninaninau aku makou i ko lakou mau pilikia, aohe nae o lakou mea i ea mai e hoohalahala. He wahi hoohalahala uuku no, o ka hiki ole mai o ka ai a ka poe i hana ae likeia’i me ka Papa Ola, i kekahi manawa pilikia ai o ka ana iho. E laa ka ua la a me ka ino, hiki ole mai ai i ka wa kupono, emi iho la kahi haawina no ia wa pokole. Aka, o ke ano nui o ka nanaina, aohe mea e hoohalahala ai.
Eia ka nui o ka poe lepera: Mai Ianuari 1866 a hiki i Aperila 7 1874, he 1,155 ka heluna pau i laweia i Kalawao. Mailoko mai o keia heluna, he 304 na kane i make, 144 wahine. O ka nui o na lepera i ka Poalua iho nei, he 697, a o na kokua hoi e ai la i ka ai a ka poe mai me na kamaaina paha i hoohihi no e noho malaila, ua hiki aku i ka 184.
He wahi kanalua iki ko makou no na kokua mai no ka hana ole, e ukuia aku ai no la hoi lakou e ka Papa ke mahiai lakou, e hanai mai i na mai. Aohe nae pela ka noho ana oia poe. Noho no a hoohanohano wale iho lakou, a ai palauolelo wale iho paha i kahi wa. Pehea la lakou e ike ai i ka pilikia a hana iho i pau. A ke manao nei makou mai keia poe mai ka nui o na hoohalahala ano ole e hoopukaia mai nei ma na nupepa.
O ka loa o ka piula wai kahi i kiia ai a ke kumu o ka wai hookahe mai, he 6653 kapuai, a ua make ia no na $1,500. Ua lawa na lepera i na mea e ui e ai. Aia hoi malaila, ke ku la he hale kuai lole no ka Papa Ola.
Nu Hou Kuloko.
Ua uleu maoli na makai ku i ka wa i keia mau la ma ke kaka pahi laau ana, eia hoi ka makou e hoomau aku i ka hana pono.
MA KE ahiahi Poaha nei, ua make emoole iho la o Lunakanawai Lilikalani o Koloa, ma Honolulu nei, he lono kaumaha keia a kona mau hoaaloha e u ai.
I ka ike ana mai o ke kuna “Ka Moi” i ke “Kilauea” mawaho ae o Waikiki, e iliki ae ana kela i ka hoomalamalama i kona mau palekai, lapalapa ana iloko o ke kai. He hana hookelakela oi kela a “Ka Moi” iloko o ka moana kai lipolipo.
HE HANA LOKOMAIKAI.—Ua lohe mai makou, ua loaa mai i ko kakou Lani Moi ma kana huakai ike makaainana na dala maoli ekolu haneri a keu mai na makaainana mai, a ke makemake nei ka Moi, e waiho aku ia puu dala nui no kekahi hana hoopomaikai i kona lahui iho. E mahalo loa ia kela manao alii o ko kakou Moi.
Ma ke ahiahi Poakahi aku nei i hala, i ka wa a ka malamamoku o ke kiapa “Kamoi” e auau kai ana maloko nei o ke awa, aia hoi, loaa iho la paha ia i ka mai, a poholo aku la iloko o ke kai. Ua luuia a loaa, a i ka hoihoi ia ana mai i kula a lulu i ka wai, aohe i hoi hou mai kona ola, ua hele loa no. Aloha ino ia.
OIAIO ANEI? Ua lohe mai makou, ua pani e ia ka Pahu Koho Balota o Honuaula e ka lanakanawai apana o ia wahi mamua ae o ka hora 5 o ke ahiahi e like me na kuhikuhi o ke kanawai. Ina he oiaio keia lono; alaila, ke ninau nei makou, Ma ke kumu hea oia i pani e ai mamua ae o ka wa i hookaawaleia’i e ke kanawai? Ma ke ano kolohe anei, ma ke ano aha la? Ina no he makemake ai poke Kamano, pono no e hoi mai i Kawa, aole i piha ia wahi. Ke noi nei makou, e hoopau i na lunakanawai hana pono ole ke ku ka lewa.
“KA KILAUEA HOLO KEIA”—He wahi lalani mele keia i hakuia e ka poe haku mele no ke “Kilauea,” e mahalo ana i kona holo. Aole makou i ike pono loa i kona holo, aia a i ko makou hoi ana mai nei mai Lahaina a Honolulu nei me ke ku ana ma Pukoo a me Kalaupapa, a hoi loa mai ai i Honolulu nei, ike maka ai makou i kona holo io maoli, ke pau la, ekolu mau mokupuni i ka holo ia. Kupono io no keia wahi lalani mele. I keia manawa, ua loaa hou i ke “Kilauea” he aliimoku maikai loa a me ke Kupakako hou i maamaalea i ka olelo Hawaii. Ke lana nei ko makou manao, e holo ana ko “Kilauea” hana ma keia hope aku.
—A keia Poakahi ae, Apr. 20, e holo kaapuni ana oia ia Hawaii, a hoi mai, alaila holo kaapuni ia Kauai.
HOONANA NO HOI KA AKAA ANA I KA MARE.
—Ua lohe pono mai makou, ua laweia aku imua o kekahi lunakanawai apana o Hawaii nei, kekahi hihia, he kaikamahine he 18 makahiki, ua mare i ke kane. Aka, no ka makemake ole paha o na makua i ke kane, ua hoopii laua e hoopau i ka mare ana imua o ua lunakanawai nei, no ke kuma ua mare ke kaikamahine malalo o na makahiki malalo o ka malu o ka makua. I ka lono ana o ua lunakanawai nei i keia olelo ike, o kona hooholo iho la no ia e hoopau i keia mare. Eia ka ninau i ua lunakanawai la, he mana hooki mare no anei knoa malalo o ke kanawai? Ke manao nei makou, aole iaia ka hookaawale ana i ka mare, aia wale no i ka Aha Hookolokolo Kiekie a ma na Aha Kiure Kaapuni. Mai hana hou ka haukae i keia eepa, o oi aku auanei i ka mea pono. He pono no e kii ke kane mare i kana wahine i mareia, a e kali i na pono o ke Kau o ka Aha Kiekie, a Aha Kiure Kaapuni paha.