Ka Nupepa Kuokoa, Volume XIII, Number 16, 18 ʻApelila 1874 — Page 1

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

E Pau Na Pupu Kahiko

E pani me na Hale Laau!

Papa, Papa, Papa

O Kela Me Keia Ano,

- A Me -

Na Lako Kukulu Hale

O Kela Me Keia Ano, Maka

Pa-Papa O S. G. Waila Ma!

- Kihi o -

Alanui Papu me Alanui Moiwa-

Hine, no ke Kumukuai Haahaa

Loa I ae like ka aui me

ke makemake

Laau Nouaiki!

Na Laau Kaola

Na Papa Manoanoa,

Na Papa Hele,

Na Kua,

Aaho,

Aaho Liilii, &c

Laau Ulaula!

Na Laau Kaola,

Na Papa Manoanoa,

Na Papa Hele,

Na Kua,

Aaho, Pou,

Aaho Liilii,

Molina, & c'

Pili Cida keokeo, Pili Laau ulalula,

Na Puka Hale, o na ano a pau,

Na Puka Aninui, o na ano a pau,

 Na Olepelepe Puka, o na ano a pau.

Pepa Hale me na Lihilihi.

Na Laka Puka

Na Ami-Puka,

Na Ami-Puka Liilii,

Na Kui Nao.

Pena, Aila-Pena, Vaniki,

Wai Hoomaloo.

Paakai Helu 1.

o Puuloa

            E lawe wale ia no na mea i kuai ia mei keia Pa Papa aku a i kahi o ka mea kuai mai, inama ke kaona nei, a me na Awa o keia Paeina e like me ka aelike.

            Aia maanei ke Keena o ka Mokumahu "Kilauea," L. Marchant, Kapena.

S. G. Waila ma.

640 3m.

He Moolelo Kaao

- No -

Robiana Lo:

Ka Hiwahiwa o ke Koa.

Helu Akolu o ka Ikaika.

I unuhiia mai loko mai o ka Buke Arabia, mai ka Olelo Beritania a ka Olelo Hawaii.

Mahele III- Helu 115

            Aia nae ia laua nei e makahehi ana i ka nani, ike mai la ka Moiwahine, a hookipaia aku la ma ka rumi Helu 1 o kona Halealii lua me ka oluolu, a ua hoonaneaia ko Lo Hipa mau maka e ka nani i hana kinohinoiia, a he mea haohao no ia i kona manao, no ka oi kelakela o ka nani i hanaia e ke akamai o na mapu, imua o na lima hana noeau a ko Europa poe.

            O ko ua Moiwahine nei noho ana, u paa mau oia iloko o ka palama o ka noho'na kapu, mai ka ikeia ana mai e kona mau makaainana, e like me ka mea i maa mai kona mau kupuna Moi mai, a ia Lo Hipa hoi, ua hokuu akea ia oia, aka, ua lilo nae ia he mea maikai loa i ka manao o ua Moi nei, a ua hoahewa oia i kona mau la e noho ana iloko o ke kapu, mamuli o ka oleloia, he mea e lilo ai ka noho Moi a e make ai hoi ke ike ia mai e na makaainana. A ma kona hoao ana, aohe nae he oiaio, nolaila, ua hele akea ae oia i ka loa a me ka laula o kona aupuni, a ua nui kona mahalo ia a me na hookipa oluoluia ana mai e kona mau makaainana.

            No ka mea, mai kona noho Moi ana a hiki i ua la nei, o ka puuku no kona hoa olelo, o na hana pili aupuni, me ua puuku nei no e kamailio ai, oia hoi, mai na Kuhina a na Luna Aupuni e ae. A i ka eha o na makahiki, e weheia ai ka Ahaolelo; a he elua wale no on a la e ikeia ai, oia no ka la wehe a me ka la e hookuu ai; aole nae me ka ikeia aku o kona mau maka, oiai ua huna loa oia iaia iho me ka mea uhi maka.

            O ka naui a me ka ui o ka Moiwahiue mapu, ua kilakila no ia, a ua like no ia me he wahine kino kanaka maoli la, aka aia nae kona kuemaka a me kona huelo, ke hoike mai la iaia iho he mapu hoohua.

            A o Lo, Hipa no hoi, pali ke kua ma nia ke alo, i ke ku a ke kanaka maikai. Aia nae na Moiwahine nei, awihi ae la na iini o kona manao, a noho ano hoohie mai la, me ka manao paha e paulehia aku ana o Lo Hipa no kona nani, nolaila, ua hoao oia ma ke noi ana mai e lilo i kane nana, i ka i ana mai, Mai ko'u wa uuku mai a hiki i keia la, ua noho wau me ka maluhia iloko o ka palama o ka noho hanmia ole, a ke noi ae nei au i ka lokomaikai o na aumakua o'u kupuna, e ae mai ia'u e lilo nau, ke lilo nae ia he mea oluolu i kou manao, alaila, e haawi no au i ka noho'na Moi ia oe, no ka mea, o oe ka mea kupono mai ia wahi, a o na hooponopono ana a pau o ke aupuni, malalo no ia o kau alakai ana.

            A mamuli o ke noi a ka Moiwahine, ua pane aku o Lo Hipa, E ka Moiwahine maikai, ua mahalo no au i kau noi, a o ko'u ae, ua hele mai no ia a hiki i ka welelau o kuu alelo, aka, eia ka hewa, he kanaka au i hoopalauia ua ka mea e like na helehelena me ko'a, a he mau makahiki loihi ae nei i hala no ke kali ana, a nolaila, ke hele nei au no ka hoo ko ana. Aka, e oluolu nae oe, e hoomauawanui no ke kali ana ia'u no na makahiki elua, a eia no kou hope la o ia nei, (kahi mapu elele) a nana no e hooponopono i ke aupuni ma na mea a pau loa, a o ka mea nui iwaena o ka hooponopono aupuni ana, oia no ka aoho'na maluhia a me ka holo mua o na loaa. A ioa hoi he manao nui kou kou no'u, a i hala hoi na makahiki elua o kou kali ana, alaila, eia no kau kane, (mapu elele) mai hookae no ka like ole o ko olua au kulana, aka, o ka pomaikai a me k noho maluhia ana, oia wale no ka mea nui, no ka mea, ua kilohi au no@, a ua kupono oia nau, oiai he manao maikai loa kona, he in aioa kali, he hooponopono aohe wikiwiki ma ka huhu. A o kona lilo ana i kane nau, aole no ia he mei hou e waiai ai, aka, e loaa auanei ia oe ka pomaikai nui, ma ka hoohua ia ana mai ko o ua m@u puhaka mai, a e loaa auanei he hooilina Moi no ke aupuni.

            Ma keia mau alaakai ana a Lo Hipa, aole no ia he mea e kinalua ai ko ka Moiwahine mamao, ui waiho koke ae la oia i na hooponopono ana a pau o ke aupuni i ua wahi mapu alele nei. A o ko ka Moiwahine puuku nui nae, ke lohe mai nei no oia i na mea a pau i olelo ia, nolaila, ua ili koke iho la maluna on a ke kaumaha a me ka minamina no kona kulana hamohamo, nolaila, ua hoohaahaa koke oia iaia iho, a holo mihi aku la hoi imua o kahi mapu alele, no kana hewa i hana ai, aole nae mamuli o kona manao wale iho no ia hana ana aka, mamuli no ia o ke kauoha e like me ka mea mau. Aka, i mai me kahi mapu alele, Aole e hiki ia'u, aole hoi ma ka like pu ana o na kulana o kaua, ke hoihoi hou mai i ka olelo i puka mai kuu waha aku, o kapaia mai auanei au he naau hololua, a he manao paa ole, nolaila, ke lawelawe nei au i na hana a pau me ka hoopono wale no, a e lilo auanei ia i mea kaulana ma keia hope aku. Aka, aole no nae au e hoonele ino ana ia oe, aka, e haawi ana no au ia oe i kekahi oihana kiekie o ke aupuni.

            O keia mau mea a pau i hanaia, ua hookaulana koke ia aku la no ia ma na wahi a pau o ke aupuni a iwaena hoi o ka lahui, a ua lilo no ia he mea maikai i ko lakou manao, ma ka hoohuia ana o ko lakou koko me lakou iho, a me ka lilo ana o na hooponopono aupuni ia lakou iho no.

            O ke kumu nae o keia lokahi ana o lakou, oia no ko lakou ike ana i na hana mana a m ka lanakila nui o Lo Hipa imua o lakou, nolaila, aole e hiki ia lakou ke kuihe no kana mau hooponopono ana.

            A pau ko Lo Hipa mau la i manao ai e noho pu me lakou, hoomakaukau ae la oia no kana huakai; a mamua ae nae o kona kaawale ana aku, pane ae la oia i ka Moiwahine a me kahi mapu alele pomaikai. Ke kaawale nei au mai waena ae o ko kakou noho pu ana, a ke waiho nei au i ko'u aloha a me na hoomaikai aoa maluna o olua a me ke aupuni, a me ka lahui hoi, a nolaila, ke kauoha ae nei au i ko ka honoua a me ko ka lewa nei, e malamaia ko oukou maluhia a hiki i ke auhulihiaia ana.

            Aia Lo Hipa e makaukau ana e haalele iho i ke aupuni mapu, pane mai ka Moiwahine, Mamua, a ma na la hoi i hala ae, aole no au i hai aku ia oe, aka, no ka pomaikai nui au i waiho mai, nolaila, ua aie au i kou lokomaikai, a no ka'u makana ole ia oe, nolaila, aole e hiki ia'u ke huna iho, oiai o keia aupuni, he panalaau keia no ka mea nana kau huakai, a na kukuluia keia aupuni i wahi puuhonua e pale aku ai i ka enemi. A iane nae Ia, lanakila ka mea ikaika, e like me oe, a ku iho kana apa, aka, ma ke aupuni mamua aku nei la, o ke aupuni Okai ia, (Pulelhua) aohe mea ikaika e lanakila ke hiki aku, ilaila, a o na mea mana hoi a pau, e puhili ana ia, a o ua aupuni la, he pua wale no i kau ike aku, a malaila no hoi oe e ike ai i ka nui o na ano pua, a o na aupuni pua la, no Kauiokalewa no ia, a nolaila, ke kanalua nei au, aole paha e hiki ana ia oe ke pale ia oe iho. Nolaila, e hoopau oe i kou manao no ka hele ana imua, a me kau olelo kauoha mawaena o'u a me ia nei. (mapu elele) a o kana no ke hoohuiia i pono ai, no ka mea, ua kohu oe me a'u, a pela hoi au nau, he mea menemene loa hoi kou hele ana aku a poino i ke alanui ma ke no maewaewa.

            Ma keia mau olelo, aole no ia he mea e kanalua ai no ko Lo Hipa manao, aka, pane aku nae oia, E ka Moiwahine, he oiaio, aole o ia pilikia au e olelo mai nei, a he kumu ia no'u e kanalua ai, a haalele i ko’u manao hele imua: a heaha hoi ka hewa ke hele au a make mamuli o kuu mea i makemake ai? No ka mea, mai ko maua launa ana mai na alakai ana a ka po a me na ouli kupauaha i hoikeia mai imua o'u, aole no au i poina i ka hoomanao ana nona, a nolaila, e hele ana au a kanuia keia ma iwi malaila, e like me ka mea i oleloia, a o na poino e loaa ana ia'u ma ke alanui, he mau hoao ana no ia no ko'u manaopaa.

            Waiho iho la nae o Lo Hipa i kona aloha hope no ka Moiwahine a me kona hope, a kau ae la maluna o kona lio, a lele aku la i ka hikina, a hala na malama ekolu, huli ae la oia i ka akau, a hala hou ekolu malama, paa pono mai la ka lewa i ka noe, a ua hiki ole ia Lo Hipa ke hoomaopopo i ka laua wahi e lele nei, aka, o ka lio nae, ua hoomau no oia i ka lele ana imua, e like me kona ike; a hala ke anahulu Ia, halawai mai la me laua nei na pulelhua liilii, a no ko lakou nui loa, ua oiha pu ka lewa, aole loa he wahi kaaawale e hiki ai ia laua ke allo ae; a ua ikiki lima ma ke kahili ana, nolaila, ua waiho pu wale iho no oia pela iaia iho, aka, papani ae la nae oia i kona waha a me ka ihu, i ole ai e komo ia mai ai e na pulelehua; a o ka lio hoi, ua hiki ole i kona huelo ke kahili ae, no ka mea, ua kaumaha loa i na pulelejhua, a pela no hoi i kona poo, ua paapu loa, A no keia poino, ua hiki ole i ua lio ei ke hoomanawanuii no ka hele ana imua, a kuemi mai la oia me ka mamao e hoi hou i hope, aka, pane koke iho o Lo Hipa. E hoomau aku i ko kaua hele ana imua, a in a kaua e make ma ke alanui, ua pomaikai, no ka mea, ua make kaua mamuli o kahi a'u i makemake ai.

            A hala keia mau hoao ana, ike aku la oia i kekahi mea eleele nui e pohai ana, a manao iho la oia he kualau, a malalo iho o ua pohai eleele nui la, ike aku la oia i ka anapa lua mai  ka honua palahalaha, me he wailiula la pahi no Mana, aka, i kona kokoke ana aku, ike aku ia oia he pua wale no, a no ka nui loa, ua ike ole aku oia i kekahi aoao o ua aupuni pua nei, Aia nae iaia i huli ae ai a nana hou iluna, ua like loa ka pohai eleele nui maluna o ua aupuni, nei, me he anini nui la e pale aku ana i ka wela o ka la.

            A aia nei hoi e mahalo ana i ka nani like ole a me na ea aala moani o na pua, hoomanao ae la no oia no ka pohai eleele nui ana i ike ai, e kau pono ana maluna ona a me ke aupuni, aia hoi, ike ae la oia e nee malie iho ana ilalo, me he lupe la i nele i ka haawina makani, a e emi iho ana e pio; a o kona haule ana iho, e uhi paapu ana ia maluna o ke aupuni a me ia nei. Aole nae i liuliu iho, hu ana ka makani o ka eheu o na okai, a o ko ianei paa koke ae la no ia i ka hoopuniia. A ike oia i kona pilikia, makaukau ae la oia i kana eke talena, me kona manao e hoohamama aku, i moni ia mai ai lakou e kona mana, aka i mai o Lohiau, "Aohe e mana ka pule i ka la o ka make," no ka mea, ua "alu mai ka pule a Hakalau" ma kela aoao mai, oiai ua iho makawalu mai na tausani umiumi o na okai i ka manawa hookahi, a ua paa ioa keia i ka hikiiia mai luna a lalo, oi oni ae keia a hiki ole.

            A make iho la o Lo Hipa, manele ia aku la oia e na okai, a kanuia iho la iloko o ka pua ipu-pu, puolo ia ae la a paa, a hikiiia ae la me ka umiumi okai, a oia no ko kakou mea e ike nei, he umiujmi ko na ano ipu. A ia manawa koke iho la no, ua poi like ae la ka waha koke iho la no, ua poi like ae la ka waha o na pua a pau, a oia ko kakou mea e ike nei, he opuu ka pua.

            Mai kinohi mai nae a hikki ia la, e mohala mau ana no ka pua i na wa a pau, aohe kau e opuu ai, aka, aia nae i ke kanuia ana o Lo Hipa iloko o ka pua, pau koke ae la ko lakou mohala ana, a lilo ae la na pua a pau he opuu wale no. He mau mahina ekolu a oi ae ka lilo ana o na paa i opuu, pela no hoi, he ekolu mahina a oi ae ko Lo Hipa waiho ana iloko o ka pua.  (Aole i pau).

Nalowale, a loaa hou!

            I kekahi puulu kamalii e akoakoa ana, me ka hai pakahi ana o kela a me keia i kekahi mau moolelo no na holohooaa. A i ke noi ia ana aku o kekahi wahi wahi kaikamahine uuku, e hai mai oia i kana moolelo, ke makaukau.. I mai la oia, "E hai aku ana au i ka moolelo maikai o Paipa (Fifer) ka makou ilio, no ka mea, i kekahi la, ua nalowale ka makou wahi popoki, ua nui ke kaumaha o na kauwa no ka nalowale ana, a ua huli lakou e like me ka hiki, no ka mea, aole no oia he punahele, aka, he kauwa hoopono. O ko'u kupunawahine, ua hele aku ia a noho ma kahi e, a hala ae nei he mau la, aohe mea i lohe ia mai no ku popoki. Aka, he anahulu la mahope iho, i kekahi kauwa a makou i maalo ae ai ma kekahi hale, ike aka la oia i ka makou milimili e moe ana iloko o ka la, maluna o ka pukaaniani o ua hale nei, hopu koke aku la ua kauwa nei i ka hele o ka hale, a hookani ae la, a puka koke mai ke kauwa a ka mea hale, a ninau mai la iaia nei, i ka i ana mai. 'Heaha kou makemake?' Pane aku la ua kauwa malihini. ' O ko'u kumu i hookani aku nei i ka bele, no kela popoki no ia e moi mai la.' Aka, i mai aku ana ia oe, no ka mea, na makou no kela popoki, a he maikai oia, aohe o makuo makemake no kona kaawale aku. He hiki anei ia oe ke hooia mai, na oukou io no kela popoki, me ke kupaa o ka manao o ke kauwa, aole oia i kuhihewa. Anoonoo iho la oia, e hiki ana no iaia ke hooiaio, in a e ninauia mai ana oia. Nolaila, mamua o ka hiki ana mai o ka wa e ninauia mai ai, a hoi mai la oia i ka hale, me ka olioli nui loa, a lawe mai la i ka makou ilio; a i kona ike ana aku no i ka popoki, he mea e ka nui o kona olioli, no ko lau halawai hou ana. A pela pu no hoi me ka popoki, a holo mai la mai na lima mai o ka poe nana oia i malama, a komo mai la iloko o ko Paipa aloha, a kaa aku la na holoholona, oia ka hoike ana i ko laua aloha paumako, no ko laua halawai hou ana. Aia nae iloko o ia wa, lalau koke iho la ka ilio i ka popoki, ma ke nahu ana iaia me heiole la, a hoihoi aku la i ka hale.

Kumumauao.

Pehea la e hiki ai i na makua ke malama i na keiki iloko o ka wa ua?

            He ninau ano nui keia, a he ano pohihi no hoi ma ka wehewehe moakaka ana aku i na kumu kupono ma ko kakou kukulu manao ana. Oiai nae, ua kauohaia mai au e wehewehe aku ma keia ninau. He mea maikai no'u e noi mua aku, e kala ia mai au, in a e halahu aku ka'u mau wehewehe ana, ma ke kukulu manao ana no keia ninau ano nui.

            E na hoa noeau o ka lahui Hawaii, ua makemakeia kakou i keia wa, e hoike me ko kakou mau noonoo, i ke kumu e hiki ai ke malama pono ia na keiki a kakou a me ka lehulehu e ae, ma ko kakou ano makua no na keiki.

            Ua ike lui ia na keiki e hele ana iloko o ka wa ua, e paani ana no ka manaolana i ka lealea. Ma keia mea i hookuiia mai ai ko kakou mau noonoo, e imi aku i na kumu e hiki ai ke pale i ke anu a me ke koekoe o ka hele ana i ka na. Ua maikai ma ko'u noonoo ana e ninau mua, penei:

            1 Heaha ka hewa o ka hele ana o na keiki iloko o ka wa ua?

            2. A heaha na pilikia e ili mai ana maluna o akou?"

            Ua ike nui ia na keiki e paani ana ma na wa na, a o ko kakou makemake, o ka ike io i na pilikia. He mea maikai no na keiki ka paani ana, ke ike ia uae he man paani kupono, a in a he mau paani pono ole, ua pono e papa ia lakou.

            Elua no a'u mau kumu hewa i ike ai i ka paani ana o na keiki iloko o ka wa ua, o ke oki loa o na wahi lole i ka lepo, a hooluhi i ka makuahine no ia mea a he mea e loaa ai o ke keiki i ka mai ma o ke 'anu la. Ua akaka keia mau mea ia kakou, a e pono au ko kamailio ma kekahi mau kumu e ae.

            Ua ike nuiia na makua e hoounauna ana i na keiki iloko o ua wa ua, a o keia hana an, aohe kupono. E pono na e hoolako mua na makua i na kapa pu mehana no na keiki, i hiki ia lakou ke hele i ke kula me ke anu ole iloko o ka wa ua, a hiki hoi ke hele ma o a maanei ma na wahi i manaoia.

            O ka hoounauna ana a na makua i na keiki iloko o ka wa ua, he hana pono ole loa ia; a no ia mea, ua pono i na makua e hoolako i na kamaa bu@@ nunui hele na, i mau kuka nunui kohu Kapena moku; i mau papale opu kohola, i komo ole ai ka ua iloko, a i mamalu no hoi; a he pono no hoi i mau mikilima, i pumehana na lima o na keiki.

            He mea maikai no hoi i na makua ka hoopaa ana i na keiki iloko o ka hale i ka wa ua; aka nae, aohe kupono o ka hoopaa ana, in a e  hele ana i ke kula. A nolaila, i mea e pumehana ai na keiki i ka hele ana i ka wa ua, pono e hoolako ia lakou me na aahu mehana. Pela no hoi ke hoonnanna na makua, e ike e ka maku i kona lako pono i na mea e kupono ai ka hele ana o ke keiki.

            E na makua mea keiki, ke waiho aku nei au imua o oukou i keia mau kumu, e hiki ai ia oukou ke malama i na keiki a oukou iloko o ka wa ua. Ke haawi pu aku nei no hoi au i keia, i mau mea ao uka i na kumukula, e hoolako popo ia ka lakou mau haumana me na kahuku pumehana. Pela kakou e pono ai ma ko kakou ano makua no na keiki, i like ai me ke kauoha a ko kakou Kahu o ke Kula Kumu, pela wau e hoike aku nei ma ka'u wahewehe ana. Owau no me ke aloha. 

           

J. W. Kinoiki

Kula o Kalihi

Na Olelo Hookaui

            I ka wa hea e lea ai kulou a ka lawaia? I ka wa malie, no ka mea, ua oleloia, "Lea kulou a ka lawaia ua malie."

            I ka wa hea e pupuhi ai kukui o Papalaua? I ka wa ino, no ka mea, ua oleloia,

            Pupuhi kkuku o Papalua, ua ino."

            Heaha la ka mea i liko ai o ke kanaka me ka maia? No ka oleloia ana, "Ana ia no hoi kau, he maia ke kanaka a ka la e hua ai."

            I ka wa hea e pau ole ai ka loa o ke kanaka? I kona wa e hele ai i ka anau kai, a puana ae la, "Aole i pau kuu lo-a! 'Aole i pau kuu lo-a!"

            Heaha ka ia iwi ole i oleloia?? "He luau," no ka mea, ua oleloia, i ka wa uuku o Kamehameha Nui, he luau kana i-a i hauana ai no ka iwi ole, a ua maka'u ke kahu hanai i ka i-a maoli, o laoa auanei i ka iwi.

            Heaha k me i hoohalikeia ai kanaka poupou me ka awe hee? No ka mea, ua holua iho, "Poke hee."

            Owai ka aina ilalo lilo? O Keei, no ka mea, ua oleloia, "Keei a ka lalo lilo."

            Owai ka aina i kaulana no ka haahaa o ka ua? O Hana, i Maui, no ka mea, ua puanaia, "O Hana ua lani haahaa."

            Owai ka aina lohe o ka makani i ke kaheaia? O Hilo, no ka mea, penei e kahea ai kamalii hoolele lupe, hooholo moku, a waa paha, "Pa mai pa mai ka makani ma Hi-lo!"

            Pehea e akaka ai he hoa kamalii o ia la? No ka uwe wale, no ka mea, ua oleloi,

            "Hoonalonalo i ke aloha pee maloko, Hai ka waimaka haniui mawaho, I ikea aku no i ka uwe ana iho, Pela wale no ke hoa kamalii, he uwe wale-a."

            Heaha ka mea a Ewa e hoolono ai? O ka leo o ke kai o Waialua, no ka mea, ua oleloia,

            "O ka ankuku nalu kai a ke koolau, I Waialua no ka po ina a ke kai, He leo ka kai o Ewa e hoolono ai."