Ka Nupepa Kuokoa, Volume XIII, Number 10, 7 Malaki 1874 — Page 1

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

 

BUKE XIII. HELU 10. HONOLULU, POAONO, MARAKI 7 1874. NA HELU A PAU 640.

 

E PAU NA PUPUPU KAHIKO!

 

E pani me na Hale Laau!

 

PAPA! PAPA! PAPA!

O KELA ME KEIA ANO,

A ME

NA LAKO KUKULU HALE

O KELA ME KEIA ANO, MA KA

PA-PAPA O S.G. WAILA MA!

KIHI O

ALANUI PAPU ME ALANUI MOIWAHINE, no ke Kumuhuhi HAAHAA LOA! ae like ka nui me ka makemake.

 

LAAU NOUAIKI!

NA LAAU KAOLA,

NA PAPA MANOANOA,

NA PAPA HELE,

NA KUA,

AAHO,

AAHOLIILII, &c.

 

LAAU ULAULA!

NA LAAU KAOLA,

NA PAPA MANOANOA,

NA PAPA HELE,

NA KUA,

AAHO, POU,

AAHO LIILII,

MOLINA, &c.

Pili Cida keokeo, Pili Laau ulaula,

Na Puka Hale, o na ano a pau,

Na Puka Aniani, o na ano a pau,

Na Olepelepe Puka, o na ano a pau,

 

Pepa Hale me na Lihilihi.

 

NA LAKA PUKA!

NA AMI-PUKA,

NA-AMI PUKA LIILII,

NA KUI NAO.

 

PENA, AILA-PENA, VANIKI,

WAI HOOMALOO.

 

PAAKAI HELU 1,

O PUULOA.

 

E lawe wale ia no na mea i kuaiia mai keia Pa-papa aku a i kahi o ka mea kuai mai, in a ma ke kaona mai, a me na Awa o keia Paeaina e like me ka makemake.

 

Aia maanei ke Keena o ka

MOKUMAHU "KILAUEA,"

D. Taylor, Kapona.

 

S.G. Waila Ma.

 

 

Halawai Makaainana.

            Ua oluolu i ke Kiaaina Jno. M Kapena ka halawai pu ana me na makaainana o ka apana o Lahaina ma ka luakini o Wainee i ka Poakolu iho nei Feb. 25. 1874 Hora 10 A.M.

            Ma ke noi a S Kamoahakau, ua kohoia o M Kuaea i Peresidena, Jos. Kawehei Hope Peresidena, a o D Mamaki i kakauolelo.

            Hapaiia na hana-Na Hon. L. Aholo i heluhelu mai i ka Palapala Hookohu Kiaaina o Jno Kapena no ka mokupuni o Maui nei, a me na wahi e pili ana ma ka olelo Hawaii; a na Thomas Everett i heluhelu aku i na haole ma ka olelo haole.

            Noi mai o B W Kawainui na ka Peresidena i kohoia e kii mai i ke Kiaaina Jno, M Kapena a ukali pa aku me ia mamua, Hooholoia.

            I ka hiki ana o ke Kiaaina mamua, ua haiolelo mai la oia ma ka olelo Hawaii ka mua, a mahope ma ka olelo haole, oia keia.

            E na Keonimana:-Ua kono aku nei au ia oukou e hele mai i keia la e lohe i ka heluheluia ana o ko'u palapala hookohu Kiaaina no keia okana, i hookau ia mai ai maluna o'u e ke Alii Ilihia ka Moi, a me ka'u wahi kamailio pokole ia oukou no na moolelo o ko'u hiki ana imua o oukou.

            I ka ae ana aku e lawe i keia kulana, aole wale o ka hanohano aka o ka hilinai kiekieia a me ka pauleleia mai kekahi i hookau mai ai ka Moi Ilihia maluna o kekahi o kona mau makaainana. Ke ike e aku nei au i ka hana nui o ka Oihana a'u e kokoke nei e lawelawe aku.

            Ua ike maopopo oukou a pau, ua make ka Moi Lunalilo me ke koho ole i Panihakahaka nona, aka, ua koi pinepineia aku oia, aole nae i koho iki.

            I ka wa i waiho wale ai ka noho Alii, ua kahea houia ka aina e koho i Moi hou ma o kona Ahalelo la, i lalani Moi hou, a ua hooko ko ka Moi make Ahakuhina i na kuhikuhi ana a ke Kumukanawai ma ka hoakoakoa koke ana i ka Ahaolelo no keia hana nui.

            O ka hopena o ka lakou hana nui, oia no ke koho moakakaleaia ana e k a hapa nui o ka Ahaolelo o D. Kalakaua, ka moi ano.

            Ua haiia mai nae ke koho moi e kekahi hoohaunaele, nana i wawahi ae i ka Hale Hookolokolo o Honolulu, a ua palukulukuia kekahi mau lala o ka Ahaolelo e na lima o ka poe kipi.

            I ka hoopaeia ana mai o na puali koa o na moku kaua e ku ana ma ke awa i uka o ka aina, na pau koke iho la ka haunaele me ka hoolihi ole, a ke hauoli nei au e hai aku ia oukou ke hoomaka nei ua hana me ka maluhia, a o ka nui keia o ka poe i komo iloko o ka hoohaunaele, ke paa nei lakou ma kahi paa, a e hanaia aku ana lakou e like me ke kanawai.

            Ma ke kau ana ae o ka Moi ma ke kalaunu o Hawaii nei, a mahope iho hoi o ka hoohikiia ana, e like me ka ke Kumukanawai, ua hukiia ka Hae Moi iluna, a ua kipu alohaia mai e na moku kaua aku ana maloko o ke awa. A ua ikeia mai ka Moi e na Kuhina, Kanikela a ne na elele o na aina e, a o kona pono no ka noho alii ana, ua kukala akea e ia aku a ae e ia mai e lakou.

            A ma kekahi wa kupono mai, ua hoike mai ka Moi i kona makemake e koho i kona kaikaina, ka Mea Kiekie ke Alii William Pitt Leleiohoku, oia Kona Hooilina, a muli o ka ae ana mai o na alli Ahaolelo i keia makemake, ua kuahana kokeia Oia, ma na alanui i Hooilina Alii.

            O keia mau mea e na Keonimana, oia iho la na hana hoonee i ike ia ma ko kakou kulanakauhale mai maluhia. A malalo o keia mau kumu, na manao ka Moi i ke kupono ka hoopaaia ana ku ana e na alakai kupaa, hana a oiaio, a maloko o kona ike i na hana aupuni i mea i ike e ko oukou Kiaaina i aloha nui ia P.N. haolelua, nona hoi ka ikoa i mahaloia e oukou a pau ua hapai oia.

            He mea olioli no'u ka ike ana, o na hana malu akea a me na hana pili aupuni a ko'u mua iho, ua halawai mai lakou me ka hilinaiia a me ka mahalo akeaia a me ka oluolu maoli. He kanaka kupono oia a akahele, aka, ma na keehina waopopo nae oia e hele ai, me ka hopohopo o ka awiwi a me ka noonoo pupuanulu, he mea ia e hoopoino mai ai i ke ola o ka nui, a i ole malia o keakea mai i ka pomaikai o ka lehulehu; ma ke ano he haoaloha, ua maa oukou iaia, a ua makaukau hoi oia i na wa a pau e pahola mai i kona mau lima kokua i na wa a pau e nele ai oukou. A ma kona ano Kiaaina, ua loihi kona kaulana ana, no kona ano hoopono, noonoo, akamai a me kona kulana hanohano-a maluna o na mea a pau, ua koi pinepineia kana mau alakai ana e na Moi i make e haawi aku. He pono ia kakou e hoao e like me kana rula a me kana alakai ana, a e hooikaika kakou e unuhi mai i ko oukou aloha no'u, e like me oukou i ko'u mua iho ma ka oihana.

            Eia imua o'u na hoomanao ana o ko'u wa kamalii, he eono a ehiku paha makahiki i hala, oiai e noho ana malalo o na pohaku hoomanao o Pelekane. Ke hoomanao nei au ia Lahaina i kona mau la pamalo, kona mau la holomua a me kona mau pomaikai mahiai-elike hoi me ke aiai o na pea moku keokeo o ke kikina okohola nui e ku ana ma ke awa malino o Lahaina nei, me ke kali o ka hoopihaia i na lakou ai mai ka lepo waiwai aku o Maui nei. Ano e na Keonimana, i mea e hoi hou mai ai ko Maui nei waiwai a me na mokupuni e pili mai nei, a e paeli ai i ko kakou noho ana'ku o keia mua, o ka hilinai maluna o kakou iho, a a hoohoihoi ma na ano a pau a me ka mana hiki ia kakou e hookupaa i ka pono mahiai a me ko kakou kulana holomua.

            I ka hoopau ana e na keonimana, ke kono aku nei au ia oukou, e hui pu mai me a'u ma ka hoomalu ana i ke kanawai a me ka maluhia, a e kokua pu mai ma na hana a pau e hookiekie ae ai i na pomaikai o ka lehulehu, e like me ka oiaio"

            A mamua iho e kona hoopau loa ana i kana kamailio, ua hoopuka hou mai la oia, "Ua hauoli hoi au i ka hoike ana aku, oiai ua lohe au ma Honolulu, aia pu o Lahaina nei iloko o na manao nuenue Moi, aka, i kuu hiki ana mai nei, aia hoi, ua like me kekahi lalani mele, 'ka wa ua lana malie," hehihehi nui ia.

            Noi mai o S Kamoahakau, i hoololiia mai e B W Kawainui, e koho keia halawai i Komite, i 18 hoa o ia Komite, i 6 haole, a i 7 kanaka, a na lakou e hoomakukau i mau olelo hoomaikai na keia halawai i ke Kiaaina, a e haawiia i hookahi kope o ia olelo hoomaikai iaia, a i hookahi kope i na nupepea, a ua hooholoia.

            Ma ke noi a S Kamoahaku, ua lilo na ka Peresidena ke koho ana, nolaila, ua kohoia o P N Makee, E Jones, H. Turton, J W Girvin, H Dickenson jr., T C Forsyth, Hon. L Aholo, Kia Nahaolelua, S Kamoahakau, B W Kawainui, G Puuloa, B Kaaoao, S W Nailiili I Komite.

            Noi mai o S Kamoahakau, e hoike e mai ka Peresidena i kona manao e pili ana no na hana o ka la. Hoohoiia. "Ua olioli au i ka hoike'ku i ko'u mahalo i ka Moi, no Kona koho ana mai i keia Kiaaina opiopio no kakou, oiai ua hiki iaia ma kona ano haole, ke pili aku me na haole, a ua hiki hoi ma kona ano kauaka ke pili mai me kakou. A i mea e pono ai kana oihana, e pono kakou e kokua pu me ia." Mahaloia.

            Noiia mai, na ka Lunakanawai Hoomalu H. Dickenson Esq., e hai mai i kona manao no na mea e pili ana i keia, a ua hooholoia.

            Ua hai pokole mai oia, a na E Mayor i mahele mai ma ka olelo Hawaii. "Ua ike kakou i ka lokomaikai o ka Moi, no kona koho ana mai ia Jno. M Kapena i Kiaaina no kakou, a o ko kakou pono wale no, o ke kokua pu iaia ma kana mau hana a pau." Mahaloia.

            Noi mai o B W Kawainui, e hoopukaia ka moolelo o keia halawai iloko o na nupepa. Hooholoia.

D MAMAKI, Kakauolelo.

Lahaina, Feb 26, 1874

Mahalo a ke Komite 18 i ke KIAAINA.

MEA HANOHANO JNO M KAPENA

KIAAINA O MAUI:

Aloha oe.-

            O makou o na mea nona ua inoa malalo iho nei. Ke komite i kohoia ma kekahi halawai ana o na makaainana o Lahaina i akoakoa ma ka Halepula o Waimea, ma ke kaheaia ana e hoolohe i ka heluheluia ana o kou Palapala Hoohoku Kiaaina o keia mokupuni.

            Ke hoike aku nei makou i ko makou mahalo nui, no kou hoonohoia ana e ka Moi KALAKAUA ma ia oihana Hanohano.

            Ua lohe makou me ka hauoli i kou hoonohoia ana ae ma keia oihana, a ua apo aloha aku no makou ia oe i Kamaaina no Maui nei.

            Ke hoomaikai aku nei makou i kau mau olelo nauauo imua o ka halawai.

            A no kou lokomaikai i hai mai ai no makou, ke aelike nei makou no na olelo au e pili ana i kou mua.

            Aua nui ko makou hauoli i ka ike ana e malia mai ana ko kakou Moi e lawe i kekahi mea noiau, a akahele e noho ma ka oihana Kuhina.

            Ua ili mai maluna o makou ka manao kaumaha i ka lono ana mai i keia haunaele i hanaia ma Honolulu ma ka la 12 iho nei, a ke manao ae nei makou, o keia ka mua, a o keia na hoi ka hope loa o ka haunaele ano like me keia.

            A mamua o ka hoo au ana. Ke nonoi aku nei makou ia oe, e haawi aku oe i ka Lani Moi i ko makou olioli, i koa hoonohoia ana i Kiaaina no makou. A e hai pu aku oe i ko makou aloha, a me ka iini o ka naau o na makaainana o ka apana o Lahaina nei.

            O makou me ka mahalo Kau mau kanawa haahaa.

            P N Makee      E Jones

            H Turton         J W Girvin.

            H Dickenson JrT C Forsyth,

            L Aholo           Kia Nahaoelua.

            S Kamoahakau B W Kawainui,

            G Puuloa         B Kaaoao,

            S W Nailiili.

 

Kumumanao no ka nauao.

            O ka naauao heaha ia ia? O ka naauao oia ka malamalama o ko ke kino kukui.

            Ina e loaa ka naauao i kekahi kanaka alaila, na hoomalamalamaia kona mau aoaoa a pau, e ike i na mea a pau i pohihihi. A e hoakea ana i kona mau noonoo e hoomaopopo i kela mea keia mea e pili ana i na pomaikai a me ka maluhia o keia noho ana.

            O ka mea e loaa ka naauao, ua like ia me ka hae i hukiia ma ka huini o ke kia o kela a me keia moku i hana ole ia mai e na maka o ka poe e nana aku ana.

            A ua like hoi ia me ka gula i waiho ma kekahi kula oneanea a pa mai ke kukuna o ka la maluna iho o ua gula nei, aole i huna ia kona hulai, a me kona anapa ana mai imua o na maka o ka poe a pau e nana aku ana.

            He elua mea nui a kakou e lawe mai ai a e nana, ka mua, pehea la e loaa ai ia kakou ka naauao? Ka lua, heaha ka waiwai ke loaa ia kakou ka naauao? E lawe mai o kakou ae, a e nana i ka ninau mua, pehea la e loaa 'i ia kakou ka naauao? Penei paha, e huli ae kakou a e nanan i naaoao o ka muliwai i kahe mai, mai na kahawai mai. O na kahawai, he huina o na wai a pau i kahe mai, mai na auwai mai. A o na auwai hoi he huina ia o na wai a pau i kahe mai na pali mai a huiia keia mau mea a pau lilo i muliwai nui.

            A pela no kakou ke imi i ka naauao me ko kakou hoohui ana mai i kela a me keia ike a pau i ao ia mai ai ia kakou a lilo i mea hookahi, a o keia mea na kapaia he naauao.

            I ko kakou hoomaka ana e imi i ka naauao, e pono kakou e hoonaauao mua ia mai ma na mea liilii a pau, e laa ka A E I &c. e homaika i ka hookuikui ma na hua palua, pakolu a pela aku a hiki i ka loaa ana o ka heluhelu i ka mea imi naauao. Oia iho la ke ki e hiki ai iaia e wehe mai i ka waihona nui o ka ike, a me ka naauao.

            2 Ko kakou hoolako ana i na mea paahana e hiki ai ia kakou ke hoohana aku i na mea e pili ana i ka hoonaauao ana. Oia hoi, ka hoolako ana i na huke o kela a me keia ano i hiki pono ke hoohana aku i na mea e pili ana no ka imi nauao, e like me ke kanaka kamana, ua hoolako oia i na mea paahaua a pau i kupono i ka oihana kamana, a lako keia mau mea oia ka panana e hiki ai ia kakou ke hookele i ko kakou moku i ka aina malamalama, a me na hoopomaikai.

            3 Ka paulele a me ka hilinai nui ana o kakou e imi a e ake nui e loaa ka nauao.

            4 Ka hoomau ana o kela a me keia haumana e hele i ke kula i kela a me keia manawa.

            5 Ka lawe ana mai o kela a me keia haumana i na mea a pau i ao ia iaia mai kana kumu mai a hikiia paa iloko o kona naau.

            6 Ke ao ana o ke kumu me ka polelei loa i na haumana, a ike mai na huamana he pololei ke kumu, a pela no auanei lakou e hoohalike mai ai.

            7 Ka waiho ana aku o ke kumu i na rula kupono imua o na haumana, me ka hooko mau ia oia mau rula.

            8 Ka hoikeike ana o ke kumu i kela a me keia mea i kupono i ka hoonauao imua o na haumana e hoakoakoa ana i ko lakou noonoo i kela mea a me keia mea.

            9 Ka hoomaopopo ana o kela a me keia haumana i na mea a pau i ao ia iaia, aka, "o ka makau aku ia Iehova oia ka mole ka naauao," a he lala keia mau wehewehe ana.

            Ina aole kakou e malama i ka mole o ka naauao, oia ka makau aku ia Iehova, alaila aole e ulu kina (oia ka nauao) a me kona mau lala. A ina e okiia a mae wale ana kona mau pua nani a pau a me kona mau lala.

KAHAIAO,

Laie wai, Koolauloa, Oahu.

 

Ka Hoolewaia ana o ke Kina kupapau o Lunalilo.

            Mai ka makahiki 1854 mai, aha mau alii aimoku nui o Hawaii nei i make, ko lakou mau inoa pakahi: o Kamehameha III., make i Dec. 15, 1854; Kamehameha IV., make i Nov. 30 1864; Kamehameha V., make i Dec. 11, 1872 a o Lunalilo hoi make i Feb. 3, 1874.

            Ma ka Poaono aku nei i hala, Feberuari 28, ua hoolewa io ia ke kina kupapau o Lunalilo. Ua malamaia ke anaina haipule maluna o kona kino make maloko o ka Hale Alii Iolani, e like me ke ano mau, a o ka poe wale no i loaa na palapala kono mai ka Puaku mai o ka Moi, o lakou kai ae ia e komo. Ma ka la 26 aku, ua konoia ka poe i makemakeia me na palapala kono e like me keia malalo iho:

            Halealii Iolani, Feb. 26, 1874.

            Aloha: O ke anaina haipule no ka hoolewa ana i ke kino make o ka Moi Lunalilo, e malamaia ana ma Halealii Iolani ma ka Poaono, la 28 ae nei, i ka hora 10 kakahika.

            Ke hoouna pu ia aku nei maloko o keia palapala, he pepa e ae ana i kou komo ana mai. Kau kauwa hcolohe.

H. G. CRABBE, Puuku.

            Ma ka hora 10, ua hoopihaia ae la ke keena nui kahi o ke kino kupapau o ka Moi e waiho ana, e na haole a me na maka hanohano Hawaii, oiai hoi ke keena mawaena konu e luakahe ana kekahi poe e ae i konoia.

            Mahope koke iho o ka hora 10, komo mai la ka Moi kane a me ka Moiwahine a noho iho la maluna o na noho ma ka hikina, ma kahi kokoke i ke poo o ke kupapau. Ma ka akau mai o laua, ka Hooilina alii Leleiohiku, na Mea Hanohano Lilia Kamakaeha, Likelike, Keauolani, Ka Moiwahine Kanemake Emma, Ka Mea Hanohano Pauahi a pela aku. Ma ke poo ponoi iho o ka pahu kupapau, a he kapuai paha a oi ae ka mamao mamua iho o na Moi, malaila ka makua Alii kahi i noho ai ka mea nona na makahiki he 70 a keu, me kahi pakaukau uuku i kupono nona no ia wa. Maka aoao ma ewa o ka pahu, na kuhina o ka Moi i make a me na kuhina hou, me na alii. Ma ka aoao makai o ka pahu a me ka aoao hema ae na Luna nui o Amerika, Beritania a me Farani, a me na alii moku. Ma ke poo o ka pahu a ma waikiki iho ke kahunapule Paleka. Ma kuono maikai ma ke kihi o ke keena ka Papa Himeni o Kawaiahao.

            KA PAHU KUPAPAU.

            O ka pahu koa nani keia o ke kino make o ka moi i waihoia ai nona na hoohuihui ana o ke koa a  me ke kou, ua kauaia maluna o kekahi wahi kau kupapau haahaa i hanaia no ia pahu. Maluna iho o ka pahu kupapau he mau papa kala, no lakou na hookaawale ana penei: ke kalanuu Moi, he papa kala iho no me ka inoa o ka moi, a malalo iho ka papa kala, me ka hua kumu o ka aina-"Ua mau ke ea o ka aina i ka pono."

            O ka mea i kakauia maluna o ka papa kala nui mawaena ma ka olelo Hawaii, penei no ia:

WILIAMA C. LUNALILO,

MOI O KO HAWAII PAE AINA.

HANAUIA IANUARI 31, 1835

MAKE FEB. 3, 1874

KONA AU, HOOKAHI MAKAHIKI A ME

IWAKALUA KUMAMALIMA LA.

            Ua kahikoia na hai o keia papa kala me na kahakaha ana hoohalike lei maile, a oia no hoi na hana a ke kaha kelekawe akamai Mr. Eckart. O ka pahu a me kona mau hoohiehie ana, aia no ia ma kahi o na dala he nui. Ma kahi kokoke loa i ke poo o ke kupapau, he mau wahi pakaukau liilii elua, maluna olaila, e kau ana ke kalaunu alii, ka papale alii a me ka pahi alii a ka Moi nona ke kino anuanu e waiho aloha mai ana. Ma na aoao o ka pahu, e kuku ana na kahili, oia no hoi na kahiko mau o ko kakou mau hoolewa alii.

            Ma ka hora umi paha a me ka hapa mahope koke iho o ko ka makua alii komo ana mai a noho iho, na hoomakaia ke anaina haipule kupapau e Rev. H. H. Paleka, ma ka heluheluia ana mai a me ke meleia ana o ke mele malalo iho:

            "O ke kanaka i hanauia e ka wahine, He mau la hapa kona, a ua piha i ka popilikia."

            He loihi iki aku no na lalani, aka, e hoopokole mai kakou i pau na hana.

            Heluhelu mai ke Kahunapule i kekahi mau pauku o ka Baibala, oia keia:

            "O ke kanaka i hanauia e ka wahine, he hapa kona mau la, a ua piha i ka popilikia. He mauu no na kanaka a pau, ua like hoi kona naui a pau me ka pua o ke kula. Mimiuo ka mauu, a mae wale ka pua, ke pa mai ka makani o Iehova maluna ona. Pua mai no ia i ke kakahiaka a mohala iho, a i ke ahiahi ua oki ia ilalo a mae wale iho la.

            "Aohe mea a kakou i lawe mai ai iloko o keia ao, he oiaio hoi aohe a kakou mea e hiki ke lawe pu aku iwaho. I hele kohana mai no au mai ka opu mai o ko'u makuahine, a e hoi kohana aku au ilaila.

            "Ina e hele au ma ke awawa malu o ka make, aole au e weliweli i ka poino; no ka mea, o oe pu kekahi me a'u; o kou mana, a me koa kookeo, e ko'u mau mea ia e oluai.

            "Ke maule nei ko'u kino a me ko'u naau, aka, o ke Akua ka ikaika o ko'u naau, a me ko'u kuleana a mau loa. No