Ka Nupepa Kuokoa, Volume XII, Number 50, 13 Kekemapa 1873 — Na Kanaka Maoli a me na Haole. [ARTICLE]

Na Kanaka Maoli a me na Haole.

[Ma ke kauoha a ka Ahahui Keiki Misionari o Hawaii, ua hoomakaukauia keia kumumanao e C. J. Laiana, aua heluheluia imua o lnkou, a ma ka hooholo a ua Ahahui la ua unuhiia ma ka olelo Hawaii, ake hoopukaia aku inei ma na nupepa o Honolulu.] Ua nune pinepine ia iioko o keia mau la iho nei, oka laha nui iwaena o na kanaka maoli o na manao ano makau a me ka manao lili no hoi i na haole. Aole no i hoikeia keia ma ke akea, a ma ke ano maopopo e hiki ke hopu aku, aka, ke puka liilii nei maanei i kekahi manawa, ama ke kauwahi e aku i kekahi manawa. Nolaila mai kekahi mau manao o ia ano like mawaena o kekahi hapa ona haole. 0 kekahi hapa e aku 0 ua mau haole nei, a pela no me kekahi hapa o na Hawaii maoli, ua minamina lakou, a ua haohao no hoi i ka nana ana aku i keia ano o ka noho 'na. E pono ia kakou ma ke kulana oka poe naauao e noonoo pono, a e huli pono i ke ano o keia mea, aole no ka makau kohu ole, aka ma ke ano malama i ke kauoha, e imi i ka maluhia' ae hahai mamuli oia, a ma ka mea kupono no hoi 1 ka poe ia lakou ka malama ana i ka pono like ona mea a pau. Ua kaula.na ka moolelo o keia Pae aina, no ka maluhia mau o ka noh<> pu ana o na kanaka ona lahui ano e. Ua hiki mai aoei kekahi kumu oiaio, a kumu kupono paha e mau ole ai keia maluhia a rae keia VI»IU U 1(1 nuu, o pono e hoopauia, ina hoi aole kumu, alaila e hoomoakakaia a e ike pono ia aohe kumu no ka manao kue n lokahi ole. Pela e maopopo ai ika aoao i pono ka pono io o ko lakou kulana, a e hiki ai ia lakou ma ke ano kanaka oiaio a ma ke ano wahine oiaio, e kupaa ma ia pono. Pela no hoi e hiki ole ai ika aoao i hewa ke hoapono i ka lakou hana liewa ma ka olelo he ike ole a hfe kuhihewa paha ko lakou.

Aole keia he mea hou mai r,iei. He kanalima makahiki kai hala ae nei mai ka manawa i alakaiia'i na kanaka maoli iloko oka manao ua eli kekahi haole pono a pololei hoi ma kana mau hana, i lua malalo o kona hale (oia hoi ka hale e nohoia nei e ka ohana o Mr. Kuke) a 0 kela lua he waihona ka ia no na lako kaua e hoohiolo ai i ke aupuni o ia manawa! Mai ia manawa mai a hiki i keia l»i ua hoao pii>epine kekahi poe i hoala 1 ka makau a me ka pihoihoi o nakanaka ma na olelo o keia ano. 0 kokakou ike ūa hanaia keia mea inamua, he mea paha ia e kuhikuhi ai ia kakou aole no he ano nui loa o keia pilikia e like me me ka manao pihoihoi o kekahi poe.

Me he mea la elua kumu e waiho nei e hooulu ana i keia manao kue i na haole 0 kekahi, oia ka manao na ka haole paha ka hewa, ma kekahi ano i ike ole ia, o ka emi ana oka lahui Hawaii. A o ka lua, oia ka manao ua hui na haole e noho ana maanei, a me ka poe ili keokeo i hanauia ma Hawaii nei, me na aupuni kuwaho ma ka hooikaika ana i mea e loaa ai i ua mau aupuni kuwaho nei, a i Amerika paha ka mea i hoomaopopo mau ia ke kauwahi paha o Hawaii nei, a ka aina hoolookoa paha. Mamua oka hapai ana i ka noonoo no keia mau kumuhana, e pono paha e hoolele iki i ka manao ma kekahi ninau ' e pili ana ina pono like. He pono like anei ko ka poe ili keokeo, a ko na haole hoi ona ano a pau, e noho mai ma keia aina ? He pono noho wale no paha ma ka oluolu ia a ma ka aeia e ka lahui Hawaii ? Ma ka ae waha paha, a ma ka ae hoole ole o ua lahui la ? Eia hoi keia, owai ka lahui Hawaii i keia manawa ? Ua oi anei ka pono o ka poe ili keokeo na mamo haole i hanania ma keia Pae aina ma ke ano kaulike, ua oi anei ko lakou pono iloko o ko lakou mau home a iloko oko lakou noho kupa ana, mamua -o ka pono oka poe i noho mai na aina e mai a i Ulo i mau kupai no keia aina ?

Iku wa i hiki mai ai na icii«ionari Amerika maanei, ika makahiki 1820, ua Doi aku iakou i ka Moi a me na alii. e aeia lakou & noho. He mea kupooo loa keia ia lakou, no na kumu ellua. oka mua, ua ike pono lakoui, ina e holo pono ana ka lakou hana m.n ke ano mi3ion;iri, alaila e loli hou ana ka noho ana, a me ke ano aupuni o keia aina. 0 ke kumu alua no ia noi ana, oia ka pili ponoi anu o ka aina a pau ia manawa i ka Moi, a nolaila o ka haawi ia mai e ua Moi la, oia wale no ke kulaua maluhia e loaa ai ke kahu;i e hoomakaukau ai ka hale e noho ai. Aka, aole pela ke ano a me ke kahua oka noho ana o keia manawa Iwaena o na aupuni i hoomalumalamaia, ua ae like ia he pono kaulike keia e pili ana i na kanaka a pau, e hele a e noho ma kela a me keia wahi o ka honua nei a lakou e wae ai a e makemake! ai. I ka wa i hana ai o Hmvaii nei i mau kanawai nona iho, a i hoolaha ai a i hooko ai i ua mau kanawai la, a i ka wa no hoi i ae mai ai na aupuni kuwaho e pili keia mau kanawai i ko lakou poe kupa ke liele mai lakou ia nei e nolio ai, i:i manawa i komo ai o Hawaii nei iloko oka Hui ona aupuni. I ka makahiki 1829 ua hooili mai ka PereBidei)!i o Amerika Huipuia i na alii o keia Pae aina 1 kf>na palapala ma ke akea, e hoike 'na e pili na kanawai o leeia aina i na kupa Amerika ke hiki mai lakou maanei, a mai ia manawa e pono ia Hawaii ke he~*kahiki o kanoho Kookoa ana ma ke ano lahui. ..

Ua like pu me ka kanaka, I he mau rul;t ano hoohiki # pili ana i kela men keia mea ke aeia e noho like me | kona mau hoa, pela iwaena o na lahni, j a o kekahi o ia mnu mla ano hoohiki ; iwaena o na lahui oia ka ae ana he pono kuulike ko kq}a mea keia mea e no- ' ho maluhia mai iloko o ka aina. Nolaila o makou, ka poe i hanau haolo ia 1 maanei, aole 110 makou e koi ana e oi ' ko makou pono kaulike ma keia noho ana, mamua o ko ka poe i komo mai, mai na aina e mai a i hoolako ia lakon iho i na home maanei. Ua ike pono ia, o ka poe e komo mai ' ana, e malamu lakou i na k>.nawai o ka aina. He mau mea e ae kekahi ko ke- • la aina keia aina, oia na ano o ka noho ana i ili mai f mai na kupuna mai. Ina ; e lalau ka malihini i ka liuia ikaika e ' hoololi ui i keia mnu mea, alaila he ku- | mu kupono no ia e lilo ai ka lima ikaika i mea e kipakn ai iaia, aka ina ma | ka ikaika pili uhane kana i imi s ai, ma 1 ka paio waha a rae ke kamailio, aole I anei e pono e aeia ka pono o ke kamailio akea? Ina aole,alaila pehea la e helo ai ka honua nei imua ? Aia wale no ivfraena o na lahui naaupo, paakiki o ka manao ma ka aoao hookahi kahi i hoole» ! ia koia pono. | Aole kanawai, aole no hoi pono pili-li-ke o kekahi mea e aku, e papa ana ia'u, ! aole e hiki ia'u ke kuai aku i kuu papa- ! le i ka Ārnbin a i ka Pake paha, ina oia I ka mea e hiki koke mai ana. TJa hiki no i ko'u hoa e noho koke mai ana ke j hana ia mea, a ina e hele mai 5,000 Pa- ! ke waiwai, a e kuai lakou i na hapako- ! lu elua o Honolulu nei, aole he kumu e j hoole ia ai, hookahi wale no, oiaka hoo- ! le maoli o ka, poe ilona na kahua, aole loa e kuai aku. Ke olelo nei paha kekahi, h6 knmn hana paha keia e kuai pau loa ia ai ko kekahi lahai nnko, a e hiki ai paha i na Moremona he 5,000 ke . hele mai me ona mau eke gula, e hooli- ' lo ai i ka aina no lakou ? He nihinihi no keia, aka, aole anei e oi ka pono o ka noho alodio ana me keia nihiiaihi, mamua o ka hoi hon ana iloko o ka pouli, me ka pili ana o ka aina a pan i na 'Lii ? E like me k.i mea i oleloia maluna ae nei, ina e komo kakon iloko o l:a hu* o ka poe naanao, e pono no e hapai kakon i na ano pilikia o ia nohe naauao ana, ' Ano, e nana ae kakou j ke kamn kne ii olelo maa ia malon» ae nei A i mea e i {E nana ma ka Aoaa 2 ) I l

Iknka ljke ai, e ae la no ma ke-»»o ku i ka wa, he komu uo paba ia uo ka eiui ana o ka lahui, oia ka hiki ana uiai o ua haole. A ioa paha pela io uo, a pehea, o ke kue ili keukeo, he mea auei ia e hoopomaikai aua ma keia rnea ? Oka poe aoouoo, he hana auei lakou i kekahi mea oo ka lokoino, ke loaa ole kekahi pono mai loko mai oia haua ? lua ke emi nei ka lahui, aole auei o ka haua kupo'io, a puka pooo, e imi 1 nieae ola pouo ai na oliaua ? £e kaili nei anei na ili-keokeo i ka ineu e ola ai ke kanaka ? Ma na apaua a okaua paha, kahi i kakaikahi loa ua ili-keokeo, ke mahuahaa nei auei ua Bawaii inaoli inala la ? E nana ia Waipio, raa Hawaii, he awawa i waiwai loa ma na mea a pau e luko ai ka noho'na Hawaii, a hookahi a elua wale no paha ili-keokeo iwaena o ka 1000 jioe maoli, aole anei i emi na kanaka maoli inalaila, e like me na wahi e a§ a pau ? Eia hou, E aha ana ka ili-keokeo, e nele ai oukou ika aina ole ? He hele mai no me ke dal«, eia nae ia oukoa ke kuai a me ka hoole e like ine ka manao. Na ua ilikeokeo nei no i ao pono ia oukou. He mea hiki i na makaainana ke alodio ma ka ai na. Ke pane mai nei paha kekahi, ae, i haawiia no paha ua aina uei i ka makuuinana, i mea e hiki ai i ka haole ke hoomalimali i ka poe maoli me kona eke gula. E noonoo iki. Aole anei ona kuleana o ka-

naka ka mea i keakea inau i ka poe i kuai oui ika aiaa ine ua 'Lii? Aoie aoei no ka paa loa o ua kuleana iloko o ka lima o na kauaka, ko lukou inea e olelo ino nei i kekahi mauuwa ? oku oiaio keia, aole lahui rna ka honua nei, ioi ka pomaikai o ka haoa oluolu ia ina keia mea o k* aina, mamua o keia lahui Hawaii. Oka moolelo koleana, he mea ia i kahahaia iwaena o na moolelo aina. Ika wa hoi i kuai mua

ia ai na aina aupuni, ua malama ffui ia, e nana mua ia ka pono o ka poe o ka aina. CJa mahele liilii ia ka aina ma o a maanei, a ua kuai ia me na kauaka maoli, e like me aa mea e waiho nei ma na buke aupuni. A ua oi na alodio pakahi ma keia aiua, mamua o ko na aina e a pau, ke heluia me ka nui o na kanaka.

0 ke kuinu kue ano nui nae ka i koe i keia manawa, oia ka "haawi aina." Ua hiki lea mai ka mauawa kupouo e hoike aku kekahi, raa na haaolelo i hiki ole ke kuhihewaia, aia ka mea e hiki mai ana i ka lahui Hawaii uei, maloko o ka poho o ko lakou !ima pouoi. Aia ia lakou ka balots. A o kela lahui a lakou e makan nui nei, ka lahui Amerika,"he lahui ia i oi i kona malama kiai ana i ka pono balota mainua o kona malaoia ana i na mea e ae a pau. Ke noi nei au, ka mea kakau, ika No ke aha ke komo ana o kela lahui iloko o kela kaua iho nei ? Aole anei he hooko ia i ka mana o ka balota, u e malama i ke kulana kiekie o ua balota la? Aole anei hoi e pono kekahi lahui aole o lakou pono ponoi, oia hoi ka lahui Aferika ? oka lahui hope loa ia e kiola wale ai i ka manao o ka lahui Hawaii. He mea ole na olelo liilii o

» oa haole a me na ili-keokeo haoau Hawaii ; o ka mea uui, oia ka balota o na kanaka, a ma ka hilinai aku i keia a me koua hookapu ia ana, malaila e uoho maluhia ai oa kanaka. īna e hooholoia, oole e haawi ia Puuloa, alaila, aole e lawe o Amerika. Ina e hooholo ia o hoohui aupuoi, alaila, aole loa e makemake mai ana o Ameiika Hnipuia. Ke manao nei inakou, ina e moakaka pono keia i ka manao o ka lehulehu, alaila, ma ka ike ia ana o ka mana o ka manao o na kanaka, malaila e pau ai keia ! haohao a me keia oniooi o ka naanao. I Eia hoi kekahi mea e weheweheia maanei. Ke kamailio mau ia nei no na Ilikini o Amerika Akau, a ke ao ia nei ka Hawaii e makau, o like auauei kona hopena me ko oa poe Ilikini la. E pono e hoikeia ka oiaio i ma keia mea. 0 na Illikini Choctaro a me na Herokel, oi» na lahui i aoe iike me ko | Hawaii ma ka hele imua ma na hana naau- | ao a me kā noho'na Kristiano. Ke noho i nei ia mau lahui iloko o ka maluhia a me ! ka pomaikai. aole hoi e en\i ana ia man la- [ hui. Aia o ka Ilikini hihiu a hakaka, oia ka Ilikini e moe wale aaa, a pela e moe ai 0 Hawaii, ioa e hoomaka ia ke koe lahui iwaena ona. Eia hou kekahi kumu ikaika o ka lahui Hawaii. Aia ia lakou ke pai-palapala me ke aupuni, e "hoolaha uku ole ana i na nupepa ma na wahi a pao o ka aina. A o na Hawaii i ao ia i ka na nupepa haole, me ka hoopnka aktr i ka lakou mea 1 ike ai, e pili kino ana i ko Hawaii, he mana malama ko lakoa i na hoa Hatf aii o lakou. '** Ke ike poao nei no kakou, ha mau kumu hookikina kue no kekahi. He kamailio hoowahawaha no na haole, no na kanaka maoli a me he la e keehi aku ana paha i ko lakou oloolu mai. Aka, na oi palua paha ka helona o oa haole e ahonoi &oa me ka makemake e hoopomaikai ako i na kanaka maoli. Aole paha i like keia kue maanei, mamoa o ke kue niao ma na aina a pao mawaenaoka poe waiwai a me ka poe ilihnne, a me ka poe o kekahi lahoi me kekahi. He kohn ole paha ka hoopili ana\ na haole ika hnaolelo "kanaka" i ka poe Hawaii, k & pono paha e papa ia. Aole i aeia kela ai>o o iia hnaolelo ma na ohana misionarl kahiko, kahi i maīama pono ia ai

ka inoa Hawaii. E pono no puha e pau ka ka Hawaii kapa mau ana i ka poe ilikeokeo "ka haol< " i e kamailio no lakou ma ko lakou iuou

Mai kahiko mai a i keia wa, ua kaulana ko Hawaii nei no ka. naaano a me ke ahonui o ko lakon noho pu aua me na ili-keo-keo haaheo, i kipa mai. Auo, ina e kama* ilio no ke kipakuia aua o kekahi, e aho paha e pili ia kamailioana i ku pnee imi ana e pepehi i na huna ahi o ke kne lahui, a lilo ia i ahi e a maoli ana. oka haua pela, he Kflraimn ia. E pouo e koino ia Karaima malalo o na lima o ke knnawai. Ina e manao aua kekahi i keano o ka noho aua ma keia mau kai malino, a me na pomaikai e loaa mau aua ma kekahi aoao, a mai kekahi aoao mai a i kekahi, a me ka hilinai mau o kekahi maluna o kekahi, a e nonoo hoi uo na hoiuo pomaikai i hookawowo ae a ulu iloko o keia au e hele uei, e ike pono auanei kela mea keia mea, o ka hapai wale ana i ka lima oolea, ine ke kumn oiaio ole, he karaima nui ia, a he karaima lna ole ma ka hohonu o ka manao.