Ka Nupepa Kuokoa, Volume XII, Number 45, 8 November 1873 — Page 1
This text was transcribed by: | Carol Pua'alalani Yasmin Ahmed |
This work is dedicated to: | halau Kawaihoa |
Ka Nupepa Kuokoa
E KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.
BUKE XII, HELU 45. HONOLULU, POAONO, NOVEMABA 8, 1873. N’A HELU A PAU 623
E PAU NA PUP@PU KAHIKO!
-
E pani me na Hale Laau!
-
PAPA! PAPA! PAPA!
O KELA ME KEIA ANO,
-A ME-
NA LAKO KUKULU HALE
O KELA ME KEIA ANO, MA KA
PA-P@PA O S. G. WAILA MA!
-KIKI O-
ALANUI PAPU me ALANUI MOIWA-
HINE, no ke Kumukuai HAA HAA
LOA! ae like ka nui me
ka makemake.
-
LAAU NOUAIKI!
NA LAAUKAOLA,
NA PAPA MANOANOA
NA PAPA HELE,
NA KUA,
AAHO,
AAHO LIILII, @e
-
LAAU ULAULA!
NA LAAU KAOLA,
NA PAPA MANOAMOA,
NA PAPA HELE,
NA KUA,
AAHO, POU,
AAHO LIILII,
MOLINA, @c
Pili Cida keokeo, Pili Laau ulaula,
Na Puka Hale, ona ano a pau,
Na Puka Aninni, ona ano a pau,
Na Olepelepe Puka, ona ano a pau,
-
Pepa Hale me na Lihilihi.
-
NA LAKA PUKA!
NA AMI-PUKA,
NA-AMI PUKA LIILII,
NA KUI NAO.
-
PENA, AILA-PENA, VANIKI,
-
PAAKAI Helu 1,
O PUULOA.
-
E lawe wale ia no na mea I kuaiia
Mai keia Pa-papa akua i kahi o ka mea ku
ai ma@, ina ma ke kaona nei,a ma na Awa
o keia Paoaina e like me ka aelike.
-
Aia maanei ke Keena o ka
MOKUMAHU “KILAUEA,”
D. Taylor, Kapena.
-
S G. Walla Ma.
HE MOOLELO KAAO
..NO..
ROBIANA LO
KA HIWAHIWA OKE KOA.
Helu. Akeiu o ka Ikaika.
-
I unuhiia m@i loko mai o ka Buke Arabia, mai
ka Olelo Beritania a ka Olelo Hawaii.
-
Manele III-Helu 95
-
AIA Laau e hoopaapaa ana iwaena o ka lewa, a mai ana ke ahi iluna Hipa i kona manao kanalua, a hoomaopopo a e la oia he aina ; a o Lo Hipa no hoi, e hoomau ana no oia ma ka nana, aia hoi, pio iho la ke ahi, a he olapa nila kana io ike aku mawaena o ua no nei, ma kahi no a ke ahi i a mai ai. Ao Hipa hoi huli ae la oia a ninau aku ia Lo Hipa, I kou hoomaopopo ana, heaha ke ano o kela ahi? I mai o Lo Hipa, He oiaio, o ka mea mua a kaua i ike aku noi, he ahe io no ia, ua pio nae, a he nila ku’u e ike nei i keia manawa, a ke hoomaopoopo iho nei au, he nina paha.
I mai o Hipa, Aole na he aina, he ao kupua ia e hoonalowale ana i ka kaua aina, he ao kupua ia e hoonalowale ana i ka kaua aina e huli nei.
A lohe hoi o Lo Hipa no na olelo a kona makua, hoohuli ae la oia i kona lio i ke kukulu hema, a lele aku la.
A hala elua mahina ia laua ma ka lewa, aole he loaa aina ia laua, a o ke kumu o ia nele ana, oia no ka hoanoe ia ana o ka lewa holookoa iloko o ia mau la a me ia mau po e na ao i ane like me he aina la, a ua lili laua @
@
wa, a i ka po i o Hoaka, oiai laua a hoolai ana me ke kau malie i kahi hookahi aia hoi, pauhia iho la oia i ka hiamoe, a maloko o ka hihio, ike aku laoia i kokahi kaikamahine iloko o ka hoku, i hoopunia e ka pohai manu. A mahope koke iho no o ia wa, ike aku la oia i ka lele ana mai o ka hoku a mo ka wahine iloko, a pile mai la maka aoao o ka lio oia nei, a hoopuka mai la ua kaikamahine nei i ka huaolelo, me ka @inau mai, Heaha ka olua e kali nei maanei? Pa ne aku ko Lo Hipa uhane. E huli ana maua i ke aupuni o Melevila, oia ke aupuni kanalima kumamalua. Pane mai ua kaikamahine nei, Aole e loaa ia olua, no ka mea, ke alualu nei olua i na ao kupua o ka lewa, a o ua aupunila, aia no la ke bookikii mai la ma ka hikina, ua komo iloko o ke anapuni a ke keiki o ko aupuni Auneki ke keiki kamehai a kuu makuakane, a he kaikunane oia no’u ma ka aoao o kuu makuakane kolea aku, ma ka aoao nae o kuu makuahine, he Io wau, aohe lala kau ole ; a no’u ke poo huna i ke aouli,wahi a ka olelo. A hoolohe no hoi oe i ka’u, Iona ka hoi ua aina la ia olua, a ina aole oe e hoolohe, alaila, o ko olua hoi nele no ia, a lilo ka opu hipa a olua i hoomakaukau ai i mea ole.
A nolaila, penei oe e hana ai, i lona ai ua aina la ia olua, E hoohuli ae oe i ke poo o ko lio, a holo i ke komohana, a hala elima la, huli ae oe i ka hema, a hala na la ewalu ma ia holo an alaila, e huli ai oe i ka akau, a hala na la he umi, e hoomaha olua malaila i elima la; a ina e nele ko olua halawai ana me ka manu kiu a ke keiki o ke aupuni Auneki, alaila, e kia polonei aku i ka hikina, a hala na la he kanakolu, e ike aku no oe i ke aupuni au e huli nei, ua kokoke e pili me ke aupuni Auneki.
A pau na olelo kuhikuhi, i mai la ua kaikamahine nei, Ua hoohewahewa paha oe ia’u? Aole nai he hiki ia Lo Hipa ke ekemu aku. I maiua kaikamahine nei, Owai no ka mea i halawai paai me oe ma ka moe, oiai au e noho ana mawaena o na anuenue a me na hoku eha, a he wahi holoholoua a kua mau wawae, a oia hoi kao i pepehi ni, a lawe ae ai oe i kahi opu uuku, e like me ka’u olelo. A lobe o Lo Hipa no keia aka, aia nae iloko ona ke kuko kahi i lauahi ai.
A pau keia mau olelo ana ma ka hihio, haawi mai la oia i kona aloha ia Lo Hipa @ lele ana kela, e upa ue mau olelo ana ma ka hihio, haawi mai l oi; kona aloha ia Lo Hipa @ lele ana kela, e upa ae ana ko ia nei mau wawae ina ka aoao o ka lio, a no ka ikaika ina ika loa o ka oili lele ana o ka lio, e kulana mai ana keia a pakele mai haule, e ole ka apakau wale ana ae no, paa i ka makuu, me ka hoomau no nae i ka nana i ka lele a ke kaikamahine.
A ia ianei e lele kauaheale ana, alawa ae la kela ma o a maanei,a i nana aku ka hanai hope, e kau mai ana no o Hipa mahope ona, kaohi mai la keia i ka lio, a hoolai iho la ka lele ana. Aia hoi a hiki mai o Hipa, huli ae la o Lo Hipa, a hahai aku la i na mea a pau i loaa iaia ma ka hihio. Alohe o Hipa, piha loa iho la oia i ka olioli, a o na mea a pau i hahaiia aku la oia ia Hipa, e hoakaka mai i ke ano o hna mea a pau. Ma keia noi, i mai o Hipa: O ka lele ana o kaua i o a ianei, he alakai ana ia ia kaua e loaa ai ke aupuni a kaua o huli nei ke hooko pono ia na mea a pau i kuhihuhiia ; a o ka haina ma o ka hoku la i lele mai ai a kau pu me oe, o ko aina ia e noho ai a make kupau ; a o ke kaikamahine e noho ana iloko o ka hoku, o ke kaikamahine no ia i loaa mua ai ia oe ma ka moe a oia no kau wahine, a maloko ona, e hanua mai auanei he keikikane, a nona auanei ka lauakila nui maluna o na aupuni a pau o ka lewa, a o na aupuni a pau o ka honua, he mea @
mai nei oe, he pohai manu ke hoopuni ana i ka hoku, ana ia pohai manu noi hanai ua kaikamahine la
Ua hooiaio o Lo Hipa ma na mea a pau i bahai ia, aka, aia nae kona kanalua nui, ma o ke kaikamahine la, no ka mea, aohe oia i ike i ke kumu o kona lili ana mai i wahine nana, aka, aohe nae oia i hoopuka aka i keia hoomaloka nui ona imua o Hipa.
A pau ka laua kamailio ana, hoohuli ae la o Lo Hipa i kona lio i ke komohana, a hala na, a hala na la elima, huli ae la i ka hema, a hala na la ewalu, hoopii ae la i ka akau he umi la, a malaila laua i hoomaha ai no na eha, a i ka lima o kala, hiki ana kamanu kiu a ke keiki o ke aupuni Auneki, nona ku elelo loihi he 15 kapuai, aia ma ka welelau o ke alelo kana make, a ina e ku aku i ka enemi, o ka manawa koke no ia e lilo ai i lehu, a o na lauu hoola a pau, aole e hiki i ke lakou mana ke hoola, aka i ka mana hoi o ka pahi wakawaka puhili ka make a ua elelo la, oiai Kona hoao ana mai e hou, e ani ae ana o Lo Hipa i kana pahi, mai ka nuku a ke alelo, kaapahu ana me he pau mano la. Lawe ae la o Lo Hipa i ua alelo nei, a o ke kino hoi o ka manu, paipai ia na lulu apau, o ka hulu, puhia ae la i ke ahi, a o ka hohono o kona hulu, holo aku la ia a komo ikoko o ke aupuni Auneki.
A hala ka lima o ka la ia laua nei malaila, aohe a lana nei mea i koe e hana aku ai nolaila, lele pololei aku la laua nei i ka hikina, a hala na la he kanakolu, ike aku laua i ka aina ua uhi paapu ia e na ao melemele a me na ao eleele lipolipo.
A hiki lana nei ke aupuni kanalima kumamalua, poai ae lu laua nei ia la a po, a mai `ia po a ao, mao ae ka ke ao maluna o ka aina, a a ike pono iho la luua i na aupuni e waiho poepoe ana me he poai kaula la, aka, ike aku la nae laua nei i ka pohai manu kiai maka Hale Alii, kia pololei aku la i ka hale alii he ewalu puni, aole nae laua nei ike aku ia Melevila, nlaila, ua haohao loa iho la o Hipa, no ko laua hauoina ike ole aku ia Melevila oia ka auanei kela i ke aupuni Anneki. oka malu o ka laau o ku ana ma ka aoao akau o ka paka o ka hale alii, malu ana ka la, a i alawa no ko Hipa hana iluna, i nana aku ka hana, lele mai ana o Melevila, me na lioana ewalu e hoopuni ana iaia.
A ia laua nae e nana ana, koi koke aku la no o Lo Hipa i kahi makuakane, i ka i anaaku, E hoohuli aku ana oe ika wahao ko wahi opu hipa, oiai ko kaua enemi imua o kaua. i mai o Hipa, Aole pono peia, no ka mea ke hele mai nei kela ma ke ano e hoohanohano ana iaia iho, oole me ka manao kaua ; ina e nana aku oe, a e’hele mai ana me na lako kaua, alaila, e hoomama koke akui no kaua i keia opu hipa. Pane aku Lo Hipa, A heaha la ka hoi,aohe no ka oi ou ike aku uia na liona la, ke lele ai la me na pahi eha pakabi i hoopaa le mana papua,aole anei oia ka hoo@oakaukau ana ma ke ano kaua? Olelo@mai o Hipa, He mea mau no ia i na alii @ ui, hele pu no la kou me na koa kiai, e lawe ana me na moa kaua, no ka malama ana i ka maluhia, e like me keia au e ike ae la. Ma keia olelo a Hipa, ua pau koke ae la ko Lo Hipa manao.
Ua laua no nae e hoomau ana i ka nana, i ke aku la no lava nei i ka laina ia mai o na liona, o ko laua nei manawa no ia i lele koke iho ai ilalo, a ku ana i ke kahua, kahi no a laua i kaua mua ai.
Iloko nae o ia manawa, hele mai la ka laina liona, a ua hoolako ia me na mea kaua, a o Melevila pu kekahi iloko o @ huakai a he pahikaua ma kona lima, a o na hooponopono ana o ke kaua, @ no ia malalo o ka Melevila alakai @ he alo, a hikaua, a owiliwili ae la ma kona alo, a ka pololei ne la e like me ke ano mau o ka poe ikaika, a ua aahu oia i ke kapa kila. A oiai oia e ku ana ma kona kulana, haka pono aku la na maka o Hipa i kona enemi, o ka manawa no ia a Melevila i kahea mai aime ka leo huhu, i ka i ana mai, Heaha kou kuleana au e nana pono mai nei ia’u, a me he mea la hoi o oe ko’a hoa hakaka? Pane aku o Hipa, A owai la ka hoi, ka i no hoi owau no ke hakaka aku ana me oe i na la! I mai o Melevila, He hiluhilu au ke hakaka me oe, no ka mea he holoholona oe. Pane hou aku o Hipa, Ina ua hilahila oe ia’u, a no keahu la ka hoi oe i lawe mai ai i keia mau liona mailoko mai o ke aupuni, i hoopaaia ko lakou mau huelo me na pahi kaua, a ua lawe mai oe ia lokou i mau kokua nou, ad eaohi iau no ianei; a ina aole pela, alaila, ua lawe mai nei oe ia lakou i mau moepuu oe i keia la? Imai o Melevila,Ua lawe mai au ia lakou i hoa hakaka nou i keia la.
A lohe o Hipa i na olelo a Melevila, lelele ae la oia i o a ianei me ka olioli, a hoohuli pono aku la oia i ka waha o ka opu hipai na laina liona e kuku mai ana me na lako kaua, o ko lakou manawa no ia i lele paukiki mai ai a komo ana iloko o kahi opu hipa.
Oiai na liona ua momi ia aku la e ka mana naele o ka opu hipa, a i alawa ae ka hana o Melevila, he neo wale no, a oia hookahi wale no ia e ku nei, Oiai hoi oia e hoomakaukau ana e kiola mai i ke giana pauda, o ka manawa no ia o Hipa i hoohamana koke aku ai i ka waha o ka opu hipa, o ka manawa no ia i nee ai o Melevila, a hiki ma kahi o eha anana paha ke kaawale mawaena o lakou hoolei mai la oia i ke giana pauda, aole nae i lele aku, komo e ana iloko, mai a Melevila a i ke giana pauda, hookahi no ia hele`na,
“Komo ana lawa i Kahului
I ke anapuni a kahi opu hipa,
Puni hanu ole ua kolohe”
a hiki ole iho la i ka mana o ke giana pauda ka lanakila maluna o ka opu hipa a liho iho la kona mana p ahu i mea oie. A ma ia manawa koke no, oili mai la ke kununakane o Melevila a hoolei wa no hoohamana ia aku ai ka opu hipa, e lele waluwalu mai ana ua aama kualenalena la, a komo ana iloko o kahi opu hipa, “pau palu nohe lau e kanu ai,” oiai aohe o lakou mana i koe.
Ma keia paa ana o Melevila ma, hoomanao iho la no hoi o Hipa ma, ua lanakila laua ko laua hoomakaukau koke iho ia no ka hoi.
A ia laua nae e liuliu ana, malu ana ka la , a i alawa ae ko Hipa hana i ka lewa, ike aku lo oia elua manuj e lele mai ana, a mawaena o ua mau manu nei, he ano kanaka no ia. Aia hoi a hiki lakou ma ke kahua kaua, eia no ka ke kaikaina no o Melevila, a he pahikaua oi lua ma kona lima.
A ia lukou nae e ku ana ma ke kahua kaua, me ka makaukau no ka hoouka kana ana, a hoohamama koke aku ana o Lo Hipa i ka waha o ka opu hipa, o ko lakou wa no ia i ume ia mai ai o ka manu o ka opu hipa. A o ka kupunawahine nae o ua kaikamahine la, ike iho la oia e pilikia ana kaua moopuna e kiola koke iho ana kela i ka awea huki a oia pololei no a pa ana ma na wawae o moopuna, a o ka wa no iaumeume ai me ka mana o ka opu hipa ; a ike o Lo Hipa, o puhili ana ka mana o ka opu hipa nolaila, iho kino iho la o Lo Hipa e kokua aka, he mea ole nae laua i mana o ka uwea ume a lilo aku la. A ike o Lo Hipa, ua hoohokaia ka opu hipa, a hookamama aku ano oia i ka lewa, paa iho la ua kaikamahine i kahi hookahi he elua hora; a hao aku ia no ka mana o ka uwea ume, heo ana. (Aole i Pau)
@
E hoopili pu i ka hana me ka Rule, oia ka mea
e ponoai
Ina i hoopili ia ka hana me ka Rule, alaila ua maikai ka hana, He mea’ mau mawa’ena o ka poe akamai a me ka poe naauao ua hoopili pinepine lakou i na Rule ma na hana a pau, no ka mea, oia ka mea e maikai ai no ka Hana, me ka ewaewa ole.
O na Aupuni nui a naauao hoi i hoopili pu i ko lakou hana ma na Rule a malama ia mea, e ku no oia imua o ke no holookoa me ka lanakila a me ke kuoinoono, e like pahu me Amerika i ukali ia ku e Hawaii-nei. Aka o ke Aupuni i malama ole ia mea, e inoino a hiolo koke, e like paha me Farani, Sepania, a me Roma.
O ka oihana ao-kula, oia kekahi oihana nui, ina ua hookaokoa ke kumu kula i kana ao ana mai na Rula ae, ko olelo nei au ua kekeo a lalau wale kanaao ana, aole no hoi e lili kana ao ana i mea e moha loia ai oia. No ke aha? No ka mea, aole i hoopili ia ka hana me ka Rula.
He’nui wale na oihana me ko lakou mau Rula e pono ai, aka, o ka`u e olelo nei, e hoopili mai ika Rula me ka hana, alai maikai
E na hua, e like me ka nui o na oihana a ke kanaka e hana ai, pela na ka nui a me ka loihi o keia kumumanao ke wehewehe ia a hoakea ia hoi
J.K. KAAIA,
Kumu Kula o Kaneohe
Heaha la ka waiwai o ka Rula 1 a me ka 2i kekauia ma ka Alaka’oi kumukula soso 50 ina he wali ole ko kekahi poa kumu mai Hawaii
a Niihau?
O ka Rula 1 a ma ka Rula 2, ua makemake l laua, e like loa ka malama ana o na kumu kula mai Hawaii a Niihau i ka lakoa mou kula. E hoomaka ana ma ka hora eiwa kakahiaka, a e hookua ana ma ka hora eiwa kakahiaka, a e hookua ana ma ka hora elua anioa la a me ua hoomaka ana ka hoomaha mua, ma ka hora 10 1/2 a hiki i ka hora 10 3/4. a me ka hoomaka elua e hoomaka ana ma ka hora 12 ½ ua hoomaka kula o ka la.
Ma ka nana ano i keia @ @ elua a lana hana, a o na @ malalo o laua, oia no na kumu kula mai Hawaii a Niihau.
Ina o ka mekemake maoli ia o Rula 1 a me Rula 2 o ka like loa o ka hana ana o na kumu kula mai Hawaii a Niihau, alaila ke hoike ae nei ae, lakoa wati no laila ke hoihoi mai nei ao i ka’u kemailio ana, no ka @ aohe o lakou wati.
Me ke kula o Waimea a me Waialae, aohe wati o keia mau kula o ka wati @ i malam la’i na hopaha i hola aku la, ma ka nana @ i ke ake o ke kanaka, he hora 12 ia.
Eia ka heinahema nui o keia wati, o ka paapu ana ae o ka la i ke ao, a nalowale ke aka o ke kanaka.
Ina e @ ana i ke so eia ka @ pehea la e hiki ai ke malama @ ka Ruloa 1, a me ka Rual 2 i @ ma ke Alakai kumu kula, aoao 50?
No ka lo@a hoe ana o keia nin@e ho@ o kekou, nolaila, ke hai ae noi ae i hakahi mau wehewehe malalo nei, akahi me ka hoomaka e ana mamua o ka hora eiwa a e hookau aku mahope ae o ka hora elua, oiai o ka makemake o ka Rula 1, a me ka Rula 2, ela ka haina aole no e hiki ane@ ka p@e wati ole, ka malam pono i ka Rula 1, a me ka Rula 2, no ka mea, aele o lekoa wati.
A ma keia mau wehewehe i hai ia ae la maluna aole no ia kapeao i ka makemake o ka Rula 1, am ke Rula 2, ina e mahalo ana kakou ia mau wehewehe ana@ ala@la, e kou mei au@ei ka Bake nei hoa@we liweli,penei kaoa, “O ka mea e komo ole ma ka puka kemo, a p/2i ae ma kubi e, he ni laue ia, a me ka powa,” aole no hoi o ko @
@
@
@
@
malama i na kanawai ina @ (10) a haule hookahi, ua hewa oia i na kanawai a pau,” nolaila, ina kakou e manao ana o ka pue ae i ka Rula 1, a me ka Rula 2, aule e hoopila aku i ke kumu kola, a mas kumu kula paha, i loaa ole ka wati la lakoa, mawaho ae o keia mae Rula, alaila, ke mahalo nei au. Ina hoi, halau mai ana ka Rule 1 a ma ka Rule 2, maluna o ka poe kumu kula wati ole alaila, ke hai se nei au me ka hookamaui ole, na ke Aupuni no e hoolako mai i wati, na ne kumu kula i nele i ka wati mai Hawaii a Niihau.
S.W. KEAU
Kula o Waimea a me Waialae
Heah ka waiwai, o ka @ ka loaa i ke
kanaka? Anele kona makau i ke Akua
Haina, aole, waiwai, no ka mea, e like me ke kanaka i makaukau no ka lawala, a me ua moa a pau e pili ana i kana hana, a nele nae ka mauwu, pehea, ue, waiwai auunei kana hana aou? Aole no ka mea aole oia i hilinai like maluna o na mea a pau, no ka mea, he mae. Haku like lakoa o “mauna aho, a me makau.”
A peia no ka kanaka @ i piha i na ike o keia ili honua a nela kona makau i ke akua, no ka mea o ka makau ia Iehova ka mole o ka naauao, wahi a Solomona, a pele io no, no ka mea e like me ke kauwa hana malolo o kona. Haku @ no mala@ ke kauwa i ke kauoha a kona Heke, alaila, na @ ka pono like no lona (Haku a me kauwa), aka o ke @ maoli nae o keia kumu @ o ka loss oka waiwai ka malama ola i ke Akua, aka ma ka’a noonoo asa ua akaka los aole I waiwai @ mea o @ asa ke mau Tausani dela i malama ole i ke Akua, no ka mea na I mai ka olele o ka moa holokiki ma ka waiwai e so o haole ia. Nolaila ue akaka les ua kumu a me ua hope o ka mea @ i makau ole i ke Akua a me koaa mau hope.
No lakou ka hoohalike ana e like me ka lupe lele ma ka lewa, ina he kaula a he lupe a nele nae ke @ na waiwai anei ia lupe? Aole, no ka mea, @@, pola mea na hoohalike a nui wale, @ o ka mea @ ma kau ole i ke Akua.
No ka mea, ua hana keia ia oe @ malama i kana olelo a me kaua mau @, aka na hewa ka honua na ka lele mea
@