Ka Nupepa Kuokoa, Volume XII, Number 30, 23 July 1873 — Ke kulana o Hetai (Hayti-) [ARTICLE]

Ke kulana o Hetai (Hayti-)

Ina he oiaio ka hoike a Bihopa Coxe, o Nu loka, i hoolaha iho ilei no kana' mau mea i ike ai ma ka mokuponi o Hetai, oiai oia ma kana huakai makaikui aku nei ilaila, alaila, o ke kalana o ka lahui o ia mokupunl, he menemene maoli. Aia 'no hoi lakou mamuli o ka hoomanakii a me ka noho'oa pegana. Oka nni oia lahui, ua heluia ma kahi o ka 500,000, a e olelo ona i ka olelo Parani, ama ke ano Katolika Roma. Eia iho kana hoike ponoi : " O ke knlana o ka nui o na paele, ua like loa me na kamaaina e noho la iwaena konn oka pnuwai o Aferika. oko lakou kulana hoomana, oia no ka hoomanakii. Ke hoomana nei lakoni ka uhane o ke ino, aka, ke Inwe nei nae lakou i na kamalii e bapetemaia mai e na Kahnnapule Roma, i mea e hoolnolu aku ai i na kue mai a kekahi aoao a lakon e paonioni ai kekahi i kekahi. oka ai kanakao kaaoao hooma- | nßmanakii, ke pahola nei no ia inalnna o ka liapa nui oka aina o Hetai. Ke hoomaamaaia nei na kamalii ma ka pule haomanakii, ma ka haawi mua ana aku i aa , lanu, a i ole ia, i ka ili laau nana e hooua- [ aupo ia lakou, alaila, hikii ae la no ka niohai aku, a mahope olaila, na ka poe hoomona e hanai me ua kino iho. Hookahi a lakou mohai ana peia i ka makahiki, a ke hooia mai nei na misionari Weseliana a me Epistcola, i ka ike ia hip» o ia mea. me ka olelo, he hana mau ia, aole no ka manawu liapa. No ko ke anpuni ikaika ole e hiki ai ke papa akn, nolaila, ua waiho wale, aka, n ua hoaoia nue." I ko u;i Bihopa nei kanu.ilio ana nae me ka Peresidona kuew:i Gi-frard, ana i hele ai i ka nioknpuni o iumaiea, eia ka olelo a ua Peresidena la, "Ua hana au e like|me ka hiki ia'u, i hookiiu ai kela hoomanālho- ; Yandoto%." Ua riinaor a&n kibi- | ht>p», Ina p a|a cr!Aip, ke ? "na konoia an e kipn akn ileekahi kanaka ewaln, no ka ai kanaka o ia poe, i komo ai iloko o ka poe a'u i hookokoke ole ' aku ai ka manao hooweliweli. He ikaika loa ka ai kanaka maanei ; a no ia knmo au • i holo mai ai ianei, oiai ua kana aku au no ia kumu." He hiohiona ino loa keia, ioi : ae ma na mea i ike ia ma ka Pakipika, aia < wale no a he mea e like pela ma Nu Gruinea a me Boreneo.

E ka Luna Kuokoa ; Aloha kaua : Mamnli o ko'u helnlielu ana i ka haiolelo a Kapenn Loke, i huii» ma Kaumakapili, ma ka po o Ua la S0 o lone, ua unnhiia, o ua puka mai ma ke Kuokoa, i kela mau pule aku nei, nolaila, ua ulu mai ka iini e hoopuka aku i ko'o manao no ua mau olelo la j> ka Pelekane, iloko o kau "Kilohana Hawaii," oiai " he mau keikikaue nae no maua." 0 kekahi hapa nui o keia haiolelo, aole no i pili iki i ko mea imna o ka hale, oia hoi o ke "Kuikahi Panai Like." Hai wale mai no kela i kekahi mau mea i maopopo kahiko no ia kakou. He oiaio no paha he kanaha miliona ka nui o na kanaka mo Amei'ika Hui He oiaio oo paha, ke haalele nei na kanaka o ko Kapeua Loke one 'hanau a me Europa okoa, no ka pilikia o ia mau aioa, a ke holo nei lakou iloko o ke apo ia mai e ua lima aloha o Amerika Hui, ma ke 40,000 i kela a ūie keia mahina ; aole paha i pili keia mau mea i ka ninau imua 0 ka hale, a imna hoi o kakou e ka lahui kanako. He oiaiopaha, aole paha, ua poino kokou i ka ulumoku okohola ; aka, auhea ka pili o keia mea i ke "Kuikahi Panai Like ?" Eia hoi kekahi ; heaha ka waiwai o kona hai ana mai i ka pomaikai o ka wa kahiko, i ke kau o ka makahiki 1840? Kuhi anei kela ua ni'akemake kakou e hoi hou i hope ? Makemake anei kela e wehe kakou 1 na lole paina, a e "hnme hou i ka malo ?" Kuhi paha kooa naau, ua iim' na kanaka i ka wa hana a po ka la oo ka hapawalu, a makemake na kanaka e hoi hou iloko o ia ilihune ? Ia manawa, aohe anpuni, aole kula aupuni, aole Kumukanawai, aole no hoi he kuleana.o na makaaioaua ia manawa, aole pono balota, aole loa no he wahi pono iki imua o na alii. Kipaku no ke konohiki, (hume no ke kane i kona malo, a ; kailiia na pooo a pau), ku a hele me ka Aole loa. Aole makou i makemake e hoi hon iloko o ka naanpo a me ka ilihutfe. Wakemake o Kapena Loke ia aaAnawS, tio'katnea, loaa kona pOe mahiai ke* pe no ka hapaumi, «o ko lakan lohi i ka la E hele uo oee ka mea oana i bo-: pe "maflvra, he moku Kikaoe kou moku."

Imua k na Pokii, Imua a iluna lilo, mai naNA I HoPE Oleio o Kapeoa Loke, oa pomaikai kakou, kefcolo pono seT no na mea a paa loa. Aole no hoi i ike ia ka pilikia a pono ai ke kuko-i ia mai kakou, a e pomaikui ana no ko kakou noho ana. Ua like kakou wahi aoa, me kekahi moku nni kiakolu, ua hoomohalaia na pea, ua hukiia na hae, a ke holoholo nei me ka makani mai«ai maluna o kekai malie, Aka, 'eia ka oiaio, ua like kei»*lrthoi me ka mokn kialuo, e pipii ana ma ka moauo kupikipikio o Hailolo, aia ka makaui ino mamua pono mai, aia na loioa e hooikaika ana ma ka pauma ana i ka liu, a ma ko lakou hooikaika me ka luhi, ua aneaue poho no ua moku lahui nei.

0 qa hoi mahiko, a mahi laiki, ke hoo-. ikaika ino nei lakou e hoi ke poho o ko lakou lulii, a aneane e pau ka manaolaua no ka hoomanawanui ana. Oka poe kalepa a me kapoe haua lima, be nwe nei lakou noka pilikia, pilikia no ke dala ole, a kanmaha i ua auhau o ke aupuni, a ke emi nei na kanaka i ka 1300 i kela a me keia makahiki. Ua oi oku anei ka ike o keia Kapena Loke i ke ano o ka noho ana o kanaka a me na pilikia o keia aupnni, a me keia lahuikanaka, mamua o ka poe hanohano a pau i kakau inoa ai ma ka palapala hoopii, i hoopukaia ma keia uupepa i kela mau pule akonei? He oiaio no paha, o kona opu kai piha loa i ka manao makaukau no na mea pono no keia aina inalihini ona, a naaupo, ike ole i kela mau kamaaina o.keia one hanau o kakou i nonoi ae uei e kokua iwaena o ko lakou mau pilikia.

No ka mea, ua kue kana mau olelo i ka pouo kino maoli, a ua kuamuamu oia la Kakela ma, a me kekahi mau keiki o ka aiua nei, kahi ona e noho malihini nei. He mea kupono ia kukou e nana i ke kuleana o kona hooio iaia iho imua o keia lahui kanaka, n.e he mea la he kupono ia kakou e hilinai aku inaluna o kona akamai. Ika w<t hea kona hoike nui aua i kona aloha lahui ? Ika wa onei ona i kiola ai i kona papale ma ka lewu, me ke kahea ana, Huro I Huro I Horo I ua pio ka Hae Hawuii. E aloha ia ke Akuu, na kaili o Bcritunia i ka ea oka uina ? Nani no kona makemake i keju lahui. 0 kona vvu aloha lahui paha ka manawa a ua Kapena Loke nei i makemake ai e "noa ka rama iwaena o kaj naka," oia ka mea e like ai keia lahui me ua Ilikini ma ka make emoole. Aloha nui no hoi keia "haku o ka omole" i keia lahni. A i ole ia. ei» p#ha koi)A ,wa aloh» nni«ti kpna ana„i inea i "nnm*» ke W be opala la.? 1 Ua maopopo lea i« , ti oke knmn o kona kue ana i ke kuikahi punai like, aole no kona aloha i ka lahui Hawaii, aka, uo kona kue a hoomauhala ia Amei'ika Huipnia.

Owai ka mea e manao ana o keia Kapeoa Loke ua oi akn kona alolia labui, mamua ae o ka poe Hawaii Ponoi, i hanau ia maanei, a i launa pu me na kanaka inai ka wa uuku mai, i kamnaina i ka olelo Hawaii, i hoomanawanui me ka hon o ko lakou lae i ka hoopuka i ka pono o keia aina ?

He hapa ponoi lakou no keia lahui, he poe malauia pu no lakou i ke 'Lii hookahi, ke lele nei no ka oili o ko lakou mau puuwai me ka oiio\i ika uana ana ika Hae oani o Hawaii nei, Ua hui pu ia kolakou pono me ka pono o keia lahui, ke hoohiki nei laKou, e ola pu, a ina hiki mai ka make, e make pu »ie na kanaka Hawaii. He mea kupono anei it» Kapena Loke, i kamaaina ole i ko olelo Hawaii, i noho ole me kakou ma ke kulana hookahi, i hele mai ma keia aina e imi loaa, " a piha ka eke, paa ka hipuu, haawe ka ukana, hoi i ka aina hauau," me ka olelo, " akola ka pono a Hawaii.'' (Mai puni onkou e na hoa o knu one hanau, i kona olelo pahee,) "e ao mai nei ia kakou ena kanaka " 0 ke koena o ka olelo a Kapeoa Loke, he olelo me ka manao "hoopuiwa wale ia kakou," o kana mau olelo uae, he mau olelo kupono e hooweliweli i na *' kamalii hupo," aole i na "kanika makna," kupono paha no ka poe naaupo o Np Kilani, ka poe a kona aupuni e pepehi wale nei, a hao i ko lakou aina—aole makau na kanaka naauao o Hawaii nei i kana man olelo kamalii. Olelo kela o ke kuai ana o Puuioa ia Amerika Huipuia, eia no ke ano maoli—" He aupnni alii koho, maloko o ke aupuni alii hanau, me ka pilikia mau, me ka hao wale o na aina, me ka hookahuli i na pono ohana, a e like kakoa me ka moku, ua ili ma ka aina, a e nahaha ana i na ale o ke kai." " Ano ena makamaka he mau olelo lapuwale oiaio ole loa keia I" Ua noho no na moku manawa Amen'ka ma ke awa o Honolulu nei, a hala kekahi mau mahina, aole nae i loaa noai ia kakou keia mau pilikia. Pehea e hiki inai ai na pilikia ina e ku ana kekahi mau moku ma ke awa o Ewa, ame kapa hanāmoku o Amerika Haipuia maka mokuaina o Mokuumenme, i fa ma ke ano oolea loa o ka poe koa t I ko makou mftnao he uuku loa ka pilikia oo ka laona ana ona loirta moka me na wahioe o ka oiua. ioai in&Umaia lakoo make ano oolea ona kanawai 'kos, ina pilikiai loaa.mai nei ma ko kakoumaukauawai. :.,i . /■ ,

Aole luwe ia kekahi iniha o ka aina o kekuhi, nae ka uku pooo ole ia, e like me <jii» kanawai o kukup, aole uo hoi ka ' niaiahia oohō a me ka lanakila o ka waiwaL Eia'hoi kekahi, o ka haina o ka nioau " Huohui Aupuni," aia no ia iloko o ks lima o kanuka. Aole hiki ke kuai ia kekahi kapoai o ka aina nei, k»" ae ole mai na kauaka naa ka balota. Aole mau amn panalaau o Amerika Hui, aole no hoi i j hoopio lakon i keknhi nina. j J Elua mau ainā i kikeke ma ka puka o i keia aupuni mana a lokomaikai, aka, oole i ae ka Ahaolelō o Amerikae wehe ka puka, a ua hoohokaia luiia a hiki i keia manawa. Ma ka hoomaopopo ana i keia mau mea, lieaha ke kumu e hoolohe aku ai ka kou i ka walaau hoopuiwa a keia Kapena L'»ke, no ka lono a ka makani i lawe mai nei, no ke kuai a hoolimalima ia paha ia Puuloa. Eia hou, ua ike kakou i ka poe e makeinake nei ka Hooliui Auponi mHanei, a ma We3inetona hoi, ikaika loa lakoM i ke kue ike Kuik.ihi Panailike. No ke aha la ? Eia ke kumu : Ina e hooholo ia keia Knikahi, alaila pau na pilikia. makehewa ka Hoohoi Aopuni ; no ka mea, ma ke Kuikahi e loaa ana na pono i keia aupuni i o, aku mamua o ka pono ke hoohuiia na aupuni elua, a e oi loa ana ka ikaika o keia Aupuni ma kona ano kuokoa. I ko makou manao, pela ka noonoo maikai ana-o ko kakou Moi, a ua maopopo lea ia kakou, aole loa oia e hana ana i kekahi Kuikahi me ka hoopouo oleia eka pono o na makaainana, a me ke kuokoa mau o kona iioho'lii. O ko Kapena Loke hoopuka ana i kana olelo ma na mea e pili ana i ka aina o Pelekane, Inia, Nu Kilani, a me na Ilikini ma Amerika, aole loa i pili iki i ke ano o keia lahui, aole kohu iki, ina i oleloia keia mea imua o kekahi auaina naaoao haole, ina ua uwaia oia no kona olelo naaupo. Aole no i ku knkou ma ke kuiana o na kanaka puni koko, aikanaka o Nu Kilani, aole no hoi ma ke ano o na lnikmi e noho nei iloko o na lua, - e like me na iole, e noUe nei i ke kaua ma ke ano holoholona. O keia lahui u:< komoia iloko o ka heluna <> na lahui Karistiano oa ke kulana hookahi me ke aupuni o Kapena Loke.— Aole no hoi i ku i ka pono i keia au malamalama e huai hou mai i na hana pouli a

ua Paniolo i haua ai ma Amenka i na ma

tfahiki,3oo i balu, a me ka poe Pukiki, u poe olēlo e ma na mokuaina o Inia, lakōu puni i ke Gula. o Loke, aolb ku> peĀlo kelA'lheoi&nMke ana, no ka mea, o kn '.'tWe- r li4fc ; N<S : K i llani, aole o lakou aupuni, ;ika, he nni wale o na mahele o no kanakn e kaoa mau ana kekahi me kekahi, e like no me na kanaka ma Fatuhiva me Hivaoa. He oiaio ia ina i olelo hou mai oia, i keia ' k.umu nui o ka like ole. O lakou e noho oei, he poe Pegana maoli, aka, o keia luhui, ua puka mai «nailoko nmi o ka hooma- ; nakii, a iloko o ka malamalama o ka Haku | lesu Kristo. Ua maopopo i ka poe nnonoo a pan, ina aole «a noho ana o na Misionfiri Amerika pakele al keia aupuoi i ke ale ia e ' Beiitania, a i ole ia e Farani. — 0 kekahi o na lahui Inikini, ma Amerika, ua hoohuliia ma ka pono o Ue Akua, n i keia mannwa ua noho inaikai loa lakoo, , u ke ulu nei keia mau lahuikauaka, oia hoi ! na Cherokee a me na Choctaw. Aka, na ua Kapena Loke nei noi hoopuka i ka olelo i oi aku i ka ino no ka Hoo- • hui Aupuni mamua o na olelo a pau a makou i lohe ni. O kela olelo, " Ina mau ka ' laha ana o ka mai pake, he mea kupono i kekahi o na aupuni e, o Amerika p»ba, e hao wale i keia aina, e kipaku i na kanaka a pau ma Molokai, a lawe i keia aind no lakou," —( e nana i ka hapa hope o kana haiolelo.) Ke makemake nei ats e ninau ia Kapena Loke, owai ka mea pono e koho mai i keia wa pono 1 na Aopuni e e hnki i ka Hae Hwaii ilalo, e kaili wale i na aina a me na hale o kanaka, a e kipaku ia lakou a pau i Molokai ? Aia apau .ka hapa iwakalna paha, hapa nui puha, hapaha paha o na kanaka i ka ioaa i ka mai lepera ? Eliki anei ia Kapena Loke ke hai ia kakou ? Ua ku like no ko maun manao ma ka olelo ana " Aole i hanaia o Hawaii po kakou wale no, aka, no'na kanaka a pau i «nakemake e hele mai a iioho pu me kakon." Aole pooo e hoomau , i ko kakou ola aupnni ma ka hana naaupo e like mekamanu i huna i kona poo iloko o ka opala, me ke knhi ua nalowale pu kona kino okoa, a aole no hoi e like me ko lapana poe i ka wa mamua, e hooki loa i ka halawai me ua lahui, aole no hoi ma ka hookikiipa ana i na hana kupono, a me lea nauwe ana imn;i, a e muhee ihope iloko o ka ilihuoe a me ka lapuwale, a nie ka maW. Aka, āia ko kakou pono, e hele aku imuk, e like me ko lapana j>oe i keia wa, e malama pono ī»a ana i na pooo o ke kknaka Hawafi i'.ihuoe, ma ka hoomaikai loa ana i nai kula, ma hookipa aloha aira \ ko kakbu ainft nei i ka poe>ono, a hooikaika i ka hana/ i hele māi mai tia a Vnft e mai,' b e liooikaika | ki poe e hoom«bfeahua ana i ka pdnb o kri 6U na. Aola au i ike i kekuhi me* e te, i bi ahu mamua o ke KuikaAi PanAilikeiiihUi} mai keia mtu pooo ia kakoo. 0 na kumo

o ke eun o keia lohuikaoaka, o ka Moloiom ! %>:sne lio Koloke 0 ke Kuikahi e hoomakaukau ana i ob A . keke olnola no na meo ulu o ko kakou nei aina, a e haawi an» » ka uku kupooo no ka men mahi'U, oia ka mea nana e hoopau i ka hewa mua, oi« hoi ka molown. E hoopomaikai ana keia Kuikahi, aole i k»tnra aina nui wale no f aka, i ka mea mah> Kope, Pulupulu, Raiki, a me ka poe mohi kal., n'o hoi. E palua ana ka waiwai o ke!a H me keiaopana aiua. Ona mea a pau i ]«• we ia mai na aina e roai, e emi ana ke ku- 1 mnkuai, no ka mea, aoJe lakou e uku in, ' dote » ke aupuni 0 na Auhau kaumaha e kau la ana mtlunrt o na poe waiwai, ma ka hoonniia ana o ka auhau waiwai paa i psni no ba h;ika haka ona Dnte. Aka mahope paha e wehewehe hon aUu no au i kei» mea. E loaa ana ia kakou ke Dala kupono e hanahou ai i na alanui a maikai loa, a e hoomaikai i na awa ku moku, e loaa ana ka lakn e kukulu i mau Ha'emai, a me na Kulahinai, i e kukulu i na luakini, ame nn hana miaiona kuwaho Ma ka hooholoiā ana o keia Kuikahi e hoomaka ann ka wa pono a pomaikai luaole no keia lahuikanaka, a e lilo i ke kau o ko kakou Alii aloha nmia o Lunalii.o, i kau pookela, a k;\>j|;in ». *