Ka Nupepa Kuokoa, Volume X, Number 42, 21 ʻOkakopa 1871 — Ka Moolelo o ke Kola Ao Kumu. [ARTICLE]

Ka Moolelo o ke Kola Ao Kumu.

[Koena mai kela. pule

Kawaiahao Honolulū, ) La Kula 1, Se P t. 23,187L \ Hookuuia ke kuia a hiki i ka hora 1 o ke ahiahi. Hora I—Hoomaka hou ke kula e like me ka hoopanee ana—Kaheaia na inoa, a pau ia, heluheiu Haawina. 1. E ulu anei ka noonoo o ke keiki ke waiho wale ia ka laau hahau ? Kula o Waianae a me Roma w. Aohe i hiki mai ke kumu o Waianae, a na ke kumu wahine wale no o Roma i hoike pokole ioa mai i ka haina o keia ninau, me ka wehewehe ole ana. 2. Pehea la e hookomo ai ke Kumukoia i ke aloha iloko o na keiki paakiki ? Kula o Kualoa a me Waiahole. O ua

kumu elua o keia mau kula, ua hiki inai no, eia nae, ua hoole niai, aole Inua i hoomakalikau i keia haawina hookahi, i waihoia aku iloko o na inalama 3, e huli ai, he nele ka mea \ ike ia e ke Kunm. 3. O ka huaolelo "Aumakua," e wehewehe i kona nno a me ke kahua o ia inoa. Kula o Kamooioa ame Makaua. Aole i hiki mai ke kumu o Kamooloa, a na I). Awua, kumu o Maknua wale no i heluhelu mai i keia Kumumanao ina ka palapala—Hoopouopono ia e ke Kahu, no ka mea, ua hoike wale moi oia i na mea i kakau ole ia ma ka palapala, a o na mea I kakauia e ia, ua haalele ia. 4. Heaha la ka waiwoi o ka huaolelo "Hoopi«)pio" a me ke "Pahiuhiu," he like anei ia me ka anaana ? Kula o Kuwailoa a me Maemae. Aohe i imi ke kumu o Maemae i keia haawina iloko o na mahina ekolu i hala ae nei, U ua poina," wahi ana—aka, na ke kuinu o Kawailon i heluhelu mai i kona manao me ka palapala. 5. He oiaio anei ka mea e olelo ia nei, "He men waiwai ole na Kula Ao Kumu." Kula (» Waipio ame Kuneohe k. Aole i hiki mai ke kumu o Waipio, aole no hoi i hoomaknukau ke kumu o Kaneohe iloko o na niahina ekolu i hala ae nei, no ka men, oia o laua kai hiki mai i ke kula kuuiu. Palaka io no ika iini ole. 6. Heaha la ka oihana i oi aku o ka >aiwju, o ka Oihana Loia anei, a o ka Oihana Mahiai paha ? Ke kula o Kawaiahao ka me Heeia k. Heluhelu mai ke kumn o Kawaiahao i kana palapala, a oka oihima Loio ka oi wuhi ana. Kokua nui mai ke kumu o Kawailoa. Hooponoponoia e ka Aha. Eioike mai ke Kahu i kona manao— Aole i imi ia keia haawina, nolaila, aole 1 loaa mai ka waiwai 10 o kekahi o me kekahi; aole ma ke dala loaa koke wale no i ka manawa pokole ioa me ka luhi ole ka waiwai io, aka, aia ma ka mea o laua e hoopomaikai ana i ka lehulehu. He nui keia mau olelo waiwai, aole nae paa i ke knkauia, noka holokiki o ka wehewehe ana, nolaila, p<ia kekahi a pakelo aku ka nui. O ke kumu o Heeia k, aole oia i imi i keia haawina, no ka inea, ua halahu ae kona noonoo a i ka haawina okoa, i ka mea aole nana ia. No keaha no la hoi ka nnna ole ma ka moolelo i hoolahaia ina ke Au Okoa a ine ke Kuokoa.

7. Ke kahua o ka Oihana Hoonaauao, heaha ia ia ? Kuia o Kahaluu k, ame ka Hope 'Lunakula o Honolulu—Na laua a elua i heluhelu mai i keia haawina. Hooponoponoia e ka Aha.

Ma ka manao o ke Kahu, o ka naaupo o kanakn,oia ke ka>hua o kaOihana Hoonaauao ; ina aohe naaupo, nlaila, aole he Oihana Hoonaauao.

8. O ka oihana Kahunapule, he like anei ia me ku Oihana Kumukula ? Kula 0 Kaumakapili h me Puuloa—Heluhelu mai ke kuinu o Kaumakapili i kana palapala, a o ke kumu o Puuloa, aohe no i imi iki i Ueia haawina, a hala na inuhina ekolu. 9. Na mahele manawa o Hawaii nei. Kula o Kaneohe w, aohe i hiki mai. 10. Heluhelu mai ke kumu o Romak, 1 kana paipala—Kekahi mau rula kupono no ka hoomalu ana i ke kula. 11. He mea pono anei i ke Kumukula kainalii ke lawelawe oia ma na mea ona a me ka baka ? O ke kula o Kailua— Hai mai ke kumu, aole oia i imi i keia haawina. I kela hapaha aku nei i hala ka haawiia ana o keia haawina, a no ka makaukau ole ia manawa, ua hoomau ia no a hiki i keia hapaha ; a no ka mokaukau hou ole no i keia wa, ua kauoha ia oia, e hoomau loa ia no k-eia haawina maluna iho ona, a hiki i ka loaa ana. A eia ka paipai ia oe, e imi oe i makaukau. 12. Heluhelu mai ke kumu o Waimanalo i keia haawina—He oiaio anei keia olelo, U E like ana na haumana me ka lakou kumuao ?" A pau na Kumum§nao makaukau i ka heluheJui& mai, ua lawe hou ka Aha a noonoo hou i ka haawina 1. Ma ka manao o ke Kahu—H-e mea maikai no ia oukou e na Kumukula, ke lawe i ka iaau hahau kupono i ka maoawa kupono, aka, he kakaikahi loa nae ka loaa ana ia oukou ia wa. £ akahele no oukou i ka lawe ana i ka laau hahau a hili aku i na keiki liilii. Ina oukou i ao a paakiki ke keiki, a puka ole mai paha kona leo„ nuha a moe ilalo e hooioiohe ai, o ka hapahapai ana a me ka honthoni ana i ka ihu o ke keiki wahi a ke kwnu o Heeia k, ka mea e pono ai. Ea, aku nei au ia oukou na kumu, mai kapa aku ia he nuha ke keiki, aka, he ike-ole )oa maoli no. He mea makehewa wale no

ke kuhikuhi ana i ke ano o ka A, he mnu kaha hio elua, a he knha mawaena, a pela aku. Aole ia he mea waiwai no ke keiui liilii malnlo o na makahiki 9. Na hnawina hana o ka la npnpo, ke koenu i koe o ka Ariinatika a me k;i Hoikehonuu. Hoopaneeia ka hana apopo hora 9 kakahiakii. La tCulu 2—Se|)t. 29, h»rn 9 kakahiakn. Hooinaka ka hana e like me kn nien mau. Knheaia ka inoa ona kumu. Pule ke Kakauolelo-r-Heluheluia ka moolelo 0 ka la i hnla. Noi mai o Mr. Naukano, kumu o Ka» wailoa, E kapaeia ka huaolelo."Hooponopoooia e ku Aha ka Huawina a ke kumu o Kawailoa, mai ka moolelo aku, no ka mea, aolie no i liooponoponoia. Ua hooholoia. Aponoia ka moolelo me ia hoololi. Kiiheaia na kumu pohihihi i koe ma n£ olelo hoike mua o ka buke. Na ke kokua kumu o ke kula o Waialee i nin:iu mai, He kumiili anei ka waihooluu o kekuhi mea a ine ka noonoo o ke kanaka ? Ma ka hoike a ke Kahu, he kuaniti no ke pena, aka, o kona wai hooUiii, iiia he ulaula a eleele paha, aole ia he kuaniti; a o ka noouoo o ke kanaka, aole ia he kunmti. Hoike mai ke kumo o Kawaiah&o k, Aia ma ka pnt>ku 7, ua ikeia ka huolelo "nui," a mu ka Hoakaka 1 hoi, ua oleloia, he nui ka "Mani." Ma ka hoike mai a ke Kaliu, aole pono ke hoohuikau ka huaolelo "mii" me ka huMoleio "kuamti." He mau mea okoa laua, aka, o ka lalani, he kuaniti ia a he nui no hoi. Ma ka hoakaka 3 i ka aoao 18—E kppae oukou mai ka oukou mau buke aku, Ika nuaolelo "lioohalike, 7 ' a e hookomo malaila i ka huaolelo "Aole e hoohuikauia." Ao ka heluhelu ana i keia hoakaka 3, penei : 3—Aole e hoohuikauia ka huaolelo "nui" me ka huaolelo "kuaniti," he mau mea okoa laua. A pau keia, ua kula pakahia a pahaia na kumu a pau maloko o ka ArinuHika, i ka Mokuna l—No ke Kakauhelu a me ka Numera. Ua alnkaiiu na kuinu eke Kahu ma keia mau ninau. Heaha ke kahi, kn hookahi, ka helo, na ano o ka helu, ka helu pili, ka helu kaokon,.ka Huinahelu, a peln aku. A maloko lioi oke ano Numera Farani a me ko Beritania, kahi i kula nui ia hi ua kumu ma kekahi mau ninau pili i ka Numera ; a i ka nana aku, ua mahalo uo i ka hapa nui o na kumu, ka Numeru Beritani«.

A pau ka ninuuin ana maloko o ka Mokuna 1, ua aoia ma ka Mokuna 2, 3 no na rula o ka houluulu, hoolawe a me na ninaū pu. Pau keia, hoomaha iho la ke kula a hiki i ka hora L Hora 1 P. M., hoomukn hou ke kula e like me ka mea mau. Mahope iho o ka pau ann o ke kaheu inoa, ua ninauia na kumu o Kawaihapai a me Kauaulu, m, na mea e pili ona i ka laua mau kula iho. A pau ka Ariinatika, ua aoia na kumu a pau maloko o ke Aokiko, a na G Kekipi, kumu o Kamoiliili, ka ninau ana ia iakou ina na kiko. Ehia kiko ? ke koma, ke kiko-koma, ke kolona, a pela nku. He wahi mea e akaaka ai ka kahi kumu o Makaua i hai mai ai, aka, ua kapae ae au. A pau ka ninau a ke kumu o Kamoiliili, ua kaheaia na kumu o Kalauaoa me Kawaihapai, e ninau nku ma kahi i koe o na kiko a me na kaha. Kaheaia na Kumu a pau i makemake e ninau aku. Ku mai la kahi kumu o Wailupe, a ninau aku ia ma na kaha. Heaha ke kaha-kuhi, ka pelena a me ke kaha-la-lo ? Na ke kumu o Kaumakapili i alakai pku ma keia mau ninau. Heaha ka waiwai o ke Aokiko, a eliia mahele nui ? Heaha ke kiko ana, ka hopunaolelo, ke kumuolelo, ka hope haina ? a pela aku. Na ke kumu hoi o Hauula ka ninau ana ma ka hopunaolelo hui ; a na ke Kahu no i ninau aku ma ka Loina 1 a me na mea i pili i keia loina. A pau ke kula ana ma ke Aokiko, ua kula hou ia no ke koena i koe o ka Arimatika, me ka Mokuna 3, 4, 5 no ka hoolawe, hoonui, puunaue a ine kekahi mau ninau pu. Ka hana o ka la apopo, oia ma ka hoikehonua a me kekahi mau mea e ae. Ua hookuuia ke kula. La kula 3—Sept. 30, Hora 9 A. M. Hoomaka ke kula e like me ka mea ka mea mau. O ke Kahukula ma ka noho. Kaheaia na inoa, a weheia na hana me kn pulea Kanepuu, kumukula o Wai-kiki-kai. Heluheluia ka moolelo o kela halawai. A ma ke noi a Awaa i ka Lunahoomalu, e kapae loa ia mai ka moolelo aku na

weheweiie a ke kumu o Makaua, no ke ano oke kaha-muha. Noi mai o Kaliukula, ke kumu o Knumakapili, e kapne i ksi huaolelo, he 4, kuaniti ka waihooluu," aole no ia he kuaniū, aka, he pena ka mea i kapaia he kuauili, a e kapae lioi i ka luinolelo "alnkiii," he ninnniiiau ka pololei. Hooholoia ke noi, a aponoia ka inoolelo me ia in.iu hooponopono. Honinaka ke kula una ma ka Hoikehonua, a na ka Lunahooin.ilu kn innnninau no ka hoiiuu, na inahele o ka honua, ka aina, ke kai, ke'kowa, ka puali, ka waoakua, na mauna. Ua hai mai kela, eha iiiauna kiekie ma Hawaii uei, o Maunakea ka inua. o Haleakala ka lua, o Maunaloa ke kolu,«a o Hualalai ka ha ; a o Konohuanui ka lima, aole nae i akaka pono. A pau keia, no na pele aku, na muliwai; ua alakai nuiia ka wehewehe ana no na muliwai nui a pau o ka lionua nei a me lui pomaikai o ka aina ia mea. A o ka muliwai o Wailuku,ma Hilo, Hawaii, ua oleloia ma keia buke, aole no i hiki aku i ka lOOmile ka loh, he lalau keia kakau, no ka mea,aole no i hiki aku kona loilii i ka 15 inile ; ua oi lou aku no kekahi muliwai ma Kauai. A pau keia, no ua 'Wailele aku, ua oleloia, o ka wailele o Niag>ira ka oi loa ina na wailele a pau ma ku honua nei, aka, ua hnole mai ke Kahu, aole no o keia ka oi, he wailele no kekahi i oi loa aku mamua o keia Niagara, aia ma ka aina o Aferika. A pau keia, no na kulunakauhale aku, na makani, ka po, ke ao, a pela aku.

Eia ke kauoha ; o ka Ainapuniole Hikina i maa ia oukou i keia manawa. oia o Ameriku Akau a me Amenka Hema, he poepoe koinohanā ia, a o ka poepoe Komohana hoi, oia ka hapa poepoe Hikina. E ao aku oukou i na kamalii i keia, i ike lakou i ka mea i maa i na lahui naauao a pau o keia honua.

I na kmiiu o Ewa a me Wiiianae—lna He kauoha kekahi-mni ka oukou Lumikula aku, e kue ana i na inea i k'nkauia ma ka oukou mau-Papa Hoike, ke haiia aku nei ka lohe, aole loa e hiki ia oukon ke ae wale aku mamuli o ia mau olelo, aka, e pupani i kooukou mau pepeiao, a e hoole loa aku, a e haim oukou e like me ko'u kauoha. Ina hookahi a elua paha kue ana o kekahi Lunakula, o kona pau no ia mai ka oihana aku. He mau Olelo Hoakaka. 1. O kekaki o oukuu na kumu, aole no oukou i hookn iki i kuu kauoha, iloko o na hapaha i hala iho nei, oia keia, o ka I hoemi ana o na papa kula i hope, aole pono ke hana pinepine pela, aka, e hele aku imua wule no ; a ina ka Poalima hni o kela a me keia pule, oia ko oukou la hoike hebedo(iiii, 110 na mea i aoia e oukou iloko o ia pule. 2. E aoaku oukou i ka Arimatiko, a hiki i ka Mokuna 6. koe ka Mokuna 7 ; oia ka haawina no keia makahiki kula. 3. Iloko o ka hapaha hope o keiu Makahiki, e hiki mai ai ka Buke Heluhelu hou i hoomakaukauia iho nei e ka Papa Hoonaauao, i mea e pomaikai ai na kula. O keia buke ao i ka heluhelu, aole no o kekahi o ka oukou mau Buke e heluhelu nei i keia manawa. Nolaila, ke kauoha aku nei au iasoukou, i ko oukou hoi ana aku, e paipai nui oukou i ka oukou inau haumana, i hoomakaukaulakou i ke dala no keia Buke. Aole au e papa «na a kapae loa hoi i ka olelo a ke Akua, mai na kula iiku, aka, o ke ao maoli ana i ka heluhelu, eia wale no ma keia buke. O kona kumukuai, he hapaha waleno. 4. Mumua oka hele ana okn Luna ohi Auhau o ke aupuni, e ohi i na auhau o keia makahiki, ke kauoha aku uei au ia oukou, e hooiuakaukau iho oukou i ka papa inoa o na keiki nele i ka buke, a me Uolakou mau makua, a me kahi hoi noho ai, a e haawi aku ma ka lima o ka Lunakula o ko oukou mau apana iho, a nana hoi e haawi aku ia papa inoa ika Luna Auhau o keia makahiki. E hoomanao hoL, no na makua wale no i hoolako ole i ka lakou mau keiki i ka buke keia kauoha. Ma ka hapaha hope o kela a roe keia makahiki, e hooko ai oukou i keia kauoha, mai hookuli.

5. Ma ka hope o keia makahiki, e hoike hou ia Pna oukou e like me keia hoike mua ana, a ma iu hoike aoa, e loaa ai ko oukou mau Palapala Hookohu Kumu, a me ko oukou mau kulana hou, ina ua loaa i ke kumu ke kulana Helu 1, 2, 3, aia malaila ka pii o kona uku a o ke kumu i loaa ke kulana helu 4, aia maiaila ka emi ioa o ka uku. £ hooko ia no keia mau mea a pao kehiki mai ia manawa, aole au i maoao iki aia ma ka nui o na keiki ka pili a me ka emi o ka uku, aka aia ma kona kulana wale no. 6. O na kumu i hana ole, a i imi ole hoi i ko lakou mau Haawina Heluhelu no keia

hapuha hope e hiki mai ana, e hooemiia ko I lakou uku- nolnila e huolohe oukou i keia I kauoho, a e hooko. mai hele mai ia rei a ho- ' ole mai, aohe i makaukau, e like me kahi | kumu o Kailua ka imi ole a hala na hapaha elua, a me kekahi mau kumu e ae o ka apana o Koolaupoko, Honolulu, a me Ewa. Na Haawina Heluhelu o keia Hapaha aku Na ke Kahukula Nui no i haawi pakahi mai. Na Holoholona o Hawaii nei mamua aku o ka hiki ana mni o Kapena Kuke. No na kumu o Wailupe me Kahaluu k. 11. Ke ao-hoku, me na inoa o na hoku i ko Hawaii pne i ka wa kahiko. No na kumu o Kawaiahuo k. me Kailua. 111. No ka innk<ini. No na kumu o Kapalama me Kaneohe. IV. Na inou onn makani o Hawaii nei, a ine ke kumu no ke kapa ana ia mnu inoa. No na kumu o Moanalna a me Makana, V. Ka m >olelo 110 na inoa ona mokupuni, na kai, me ka mauna o ka Pae Moku o Hawaii nei. Nawai i haawi ia mnu inoa, a heaha lā ke ano. No na kumu o Maemae me Puuloa. VI. Ka telegarama uila, heaha la īa, a heaha la kona kulnnu ma ka hoonaauao ana i waena o na lahui o ka honua nei. No na kumu o Kaumakapili me Kawailoa. VII. Ke ahi—he kuuwa maikni, a he haku oolea. No na kumu o Heeia k, me Roma k. VIII. Naloina no ka hookipa ana iwaena o keia lahui, e wehewehe mai ma kahi i pili ai lakou i ka naauao, a me kahi hoi i ku i ka naaupo, No na kumu o Roma w, me Kauaula. IX. He okoa anei na kanawni oke Akua i kau ai no ke ola pono ana o ka lahui holookon, a o ke kanaka hookahi? No na kumu o Kualoa me Makua. X. Ka wai—e hewehewehe mai no kona mau kino a pau, No na kumu o Pauoa w,a me Kahaluu k. XI. Kumuaooiaio. No na kumu o Wainnue a me Laie k. XII. Pehea e ao aku ai ke kumukula i ka pono a ke Akua i kana poe haumana ? No na kumu o Waiahole me Waikiki. XIII. Na mele kahikoo Hawaii—He kupono anei ke ao aku i na kamalii kuia ? No na kumu o Kawaihnpai me Waimnnalo. Waiho mai ka Hon. S. W. Naukana, kumu o Kawaloa, he mau olelo hooholo penei: Hoohoioia 1. Ona kumu a pau i akoakoa mai ma keia halawni, Ke haawi aku nei lakou i ko lnkou mau mahalo oiaio i ke Kahukula Nui, no kona mikala ana mai, e hoopau ae ī na aieīe o ke ao ana i ka haumana opiopio e ulu nei. Hooholoia 2. Ona hoa kumu a pau i akoakoa mai ma keia halawai, Ke hanwi aku nei lakou i ko lakou mahalo oi ī ke Kahukula Nui, no kona ku kino ana mai ma ke poo o ka puali kumuao, e alakai ana ia lakou, ma ke kuhikuhi ana ia lakou i ka latitu a me ka )onitu o ka hookele ana i ka moana kai iipolipo o ke ao haumana ana, ma kona hoopau ana mai i na aui nui oke ao kuee nna ī na hanupanupa o ka Matematika, a me kona mau lala. Hooholoia 3. Ona hoa kumu a pau, ka poe iaia ka mana hooko o ke ao haumana aua. Ke puana like ae nei lakou iloko oke co, e lilo ke hikina kula kumu e hiki mai ana, i wa e eleu ae i ko keia, a ma ka makou pule pokole, 4, E mau ka Ea oka aina i ka pono," a na ke Akua e alakai ia kakou ma kahi e holopono ai ka hoonaauao ana ia kakou iho, a me ka kakou mau haumana. U E ola ka Moi ike Akua." A pau ka heluhelu ana i keia mau olelo hooholo, ua aponoia, e hookomo iloko o ka moolelo. Hookuuia na kumu, a halawai hou ma ka la 21 o Dekemaba, 1871. Z. Polī. Kakauolelo o ke Kula Aokumu. Kikihale, Honolulu, Okatoba 3, 1871.